29
ڪنچن با اٿي ڪري بتي ٻاري، ۽ گھڙيال ۾ ڏٺو. پنج ٿي رهيا هئا.کيس ياد آيو، اڄ ڪهڙي تِٿ آهي؟ هوءَ احمدآباد کان نڪتي هئي تڏهن ساوڻي پنچم هئي. حالانڪ هي اڌڪ ماس وارو ساوڻ هيو. حقيقي ساوڻ ته اڃا اچڻو هو. هن آڱرين جي گُرين تي تٿيون ڳڻيون.پانچم، ڇٺ، ساتم. ورانڊي وارو در کوليو. ٻاهر آئي، آڪاس سامهون نظر ڪئي. الهندي ڏس ۾ ٿوري رتي چنڊ کي ڏسي ڪنچن با کي پاڪستان سان ٿيل لڙائي ياد اچي ويئي. تقريبن اڻويهه سو ايڪهتر وارو سال هو. ان سال ملڪ ۾ اناج جي سخت اڻاٺ هئي. ماڻهو ڪلاڪن تائين راشن جي دڪان تي قطارن ۾ بيهندا هئا. تڏهن پرديس مان آيل رتي ڪڻڪ ۽ رتي جوار جو اٽو ڏيندا هئا.
روزاني ڪرت مان فارغ ٿي تلاءُ تان واپس آيل ڪنچن با ڏٺو ته ڪيسر جو گھر کليل هو. ڪنچن کي ٿيو، لڳي ٿو ڪنچن رامپرا کان موٽي آئي آهي. ٿي سگھي ٿو کيس مون واري انشٺان جا سماچار سَمتا، يا رنجن وٽان ملي ويا هجن. انهيءَ ڪري هوءَ ملڻ آئي هوندي. ڪيسر معني ڪنچن جي بنا مُنڊن واري چيلي. هري پريا جي ڪارڻ ڪنچن با سان ڏيٺ ويٺ ٿي. جڏهن کان ڪنچن با رنول ٿي هئي تڏهن کان هن جو اڻ ٽار نيم. روز رات جو ٺاڪر صاحب جو ڪم پتائي پنهنجي ڀونگيءَ تي وڃڻ کان اڳ ڪنچن وٽ وڃي.چوي، هلو گوراڻي امڙ ٻه چار گھڙيون ست سنگ ڪريون. ڪنچن کي ٿيو منهنجي وڌوا ٿيڻ وارن شروعات وارن ڏينهن ۾ ڪيسر بنا چوڻ جي مونکي ڪيڏو نه سنڀالي ورتو هو! ڪنچن ڪڏهن شريمد ڀاڳوت پڙهي ته ڪڏهن مهاڀارت جي ڪٿا ڪري. ڪڏهن تلسيداس جو رامايڻ پڙهي. ڪنچن جو گلو سريلو هو انهيءَ ڪري سُر سان چوپائي ڳائي. ڪيسر جي ياد شڪتي ڏاڍي تيز. پرسنگ، پاترن سان گڏ چوپائين جو راڳ به کيس ياد رهي. هري پريا جو ڪم ڪندي ڏينهن سارو ڳائيندي وتي. چيتنيه پرڀو جي پرائي راڌا جيئن سنسار جا سڀيئي ڪم ڪرڻ جي باوجود سندس من ته ايشور سان جڙيل ئي رهي.
ڪيسر شروتا سٺي. ٻڌندي ٻڌندي هن کي سوال به ٿين. رام ۽ ڪرشن جي تلنا ڪندي پڇي 'رام ته ڀڳوان، اهو ته سمجھاسين هن سڄي زندگي هڪ پتني ورت پاريو. وري راڪاسن کي ماري ماڻهن جو ڪلياڻ ڪيو پر هي ڪرشن ڀڳوان؟ ڀانت ڀانت جون ليلائون ڪري. سورهن هزار راڻيون رکي، ته به ڀڳوان چئجي؟ ڪنچن هن جي من جو سماڌان ڪرڻ لاءِ ڪڏهن ڪڏهن شاسترن جو آڌار ته ڪڏهن ڪڏهن لوڪ مانس جو سهارو وٺي. “ تون ئي ٻڌائي، مٿورا جي راجا ڪنس جي قيد مان جن استرين کي ڪرشن ڀڳوان ڇڏايو انهن کي رکڻ لاءِ ڪو تيار ٿئي ها؟ هن ورهاڱي وقت ڪيترين ئي ڌرم بدلايل ڇوڪرين کي سندن مائٽ به رکڻ لاءِ تيار نه هئا. تيئن ڀڳوان ته لاورث، ڇڏيل، ڏکايل، دکايل، ۽ ستايل استرين کي آسرو ڏنو ۽ پنهنجي پتنين طور سماج ۾ مقام به ڏنو. ڪرشن جي ليلا کي سمجھڻ ٿورڙو ڏکيو آهي. مٿو ڌوڻيندي ڪيسر چيو اهو سڀ وڌ ذات وارن ۾. اسان گهٽ ذات وارن ۾ ته ڏيئي ڇڏڻ وارا به ماڻهو پيا آهن. اسان جي هن والجي ڀڳت جو مثال وٺو. ڪنچن کي ٿيو ڇاپيل ڪتابن کان ته هي جيئرا جاڳندا ماڻهو به ڪجھ گھٽ ڪونه ٿا سکائين!
مهاڀارت پڙهڻ وقت به ڪيسر جي من ۾ هرهر سوال اٿندا هئا. گوراڻي امان، ڌرم جو مطلب ڇا آهي؟ ڌرم جي وياکيا ڪرڻ ٽاڻي انيڪ وقت مهرشي وياس مَوءن (خاموشي) اختيار ڪيو آهي اتي ڪنجن جو ڪهڙو گجو؟ هڪ وار دروپدي چيرهرڻ وارو پرسنگ ٻڌي ڪيسر جي اکين مان ساوڻ بڊو وسڻ شروع ٿي ويا. ڪنچن ويچار ۾ پئجي ويئي. اهڙي ته ڪهڙي پيڙا هوندي جنهن ڪيسر ۽ دروپديءَ کي هڪ ڪري ڇڏيو! هن ٻئي ڏينهن هري پريا کان پڇيو. هن منڍ کان ئي ڳالهه ڪئي.
“ ڪيسر جو جنم چوڻ ۾ ايندڙ گھٽ ذات وارن ۾ ٿيوهو، پر سنسڪار تمام اونچا. جيجي امان چوندي هئي هيءَ پورب جنم جو ڪو اونچو آتما آهي. پورب جنم يا پُنر جنم ته ٺيڪ پر ڪيسر جي ايمانداري ۽ ماڻهپائي هن جي جيون جي ساتوِڪتا جي ساک ڀري رهيون آهن. گھر ۾ ڪافي چيزون ــ شيون، روپيا ـــ پيسا، سون چاندي، ڪيسر هجي اتي تالو ڪهڙو؟ هٿ جي اهڙي صاف جو گھر ۾ کيت مان آيل ڀوهي مڱ، يا چڻن جا ڍِڳ پيا هجن پر حرام جو ڪيسر انهن مان ڪڻ به چکي. جيڪو ملي تنهن ۾ راضي.ڪبوترن کي جوار وجھڻ لاءِ يا ڪيولين کي کاڌو ڏيڻ لاءِ پنهنجي هڙ جا آنا خرچي. جيجي امان چوي هيءَ ٻاجھري سڙي ويندي اها کڻي ويندي هجين ته؟ پر نه معني نه. وري چوي ، پنهنجي چڱن لڱن ڪمن ۾ ٻين جو حصو نه هلي. اهو پاڻ کي ڪمائڻو پوي ۽ پاڻ کي ڀوڳڻو پوي. امان تون ئي ته ڏيندي آهين واليي اڙيل جومثال. ڪنچن کي ٿيو هت ته گرو گھمنڊ ۾ رهجي ويو ۽ چيلا چمڪي ويا.
شادي ڪري آئي هئي تنهن کي پنج سال گذري ويا هئا پر ڪيسر بي اولاد رهي. ويدن ويڄن کان وٺي ڏورن ڌاڳن تائين ڊوڙيا پر وريو ڪجھ به ڪين. پڇاڙيءَ ۾ هري پريا جيوي ۽ ڪيسر کي وٺي ڪانپ ۾ وڃي ڊاڪٽر کان به تپاس ڪرائي. هڪ اڌ وار هن داڻو دٻائي ڏٺو، هن ڪيسر کي چيو:
“ توکي ٻئي وٽ وڃڻ ۾ ڪٿي ڪو مهڻو آهي، 'اهو ته ڪوليءَ جو ڀونگو، هڪ ڇڏي ٻيو اڀو.' ان وقت صرف ايترو ئي چيو “ ڀاڀي سانئڻ ڪم ۾ ريس ٿيندي آهي ڪرم ۾ نه. ڀڳوان ڏاڍو سياڻو آهي. هو اڳ کان ئي سڀ ڪجھ سوچي هلندو آهي. هو اسان کي اوترو ئي ڏيندو آهي جيترو اسان جھلي سگھون. ان سان مهاڏو اٽڪائڻ ۾ مزو ناهي. هڪ ڪندي ٻيو ٿئي. چلهه مان نڪري هنج ۾ پئون. توهان اهو راندل وارو گيت ناهي ٻڌو؟ راندل جي پوڄا لاءِ ويندڙ ننهن کي سُهرو مهڻو ٿو ڏئي ته ننهن چويس ٿي:
سُهرا سنڍ سنڍ ڇا ٿا ڪريو ڙي الا
منهنجي جيٺ جا سي منهنجي پيٽ جا
منهنجي ڏير جا سي منهنجي ويِر جا
منهنجي نڻان جا سي منهنجي ڌرم جا
منهنجي پهاڄ جا سي منهنجي اڌ انگ جا.
ڪيسر ته من کي مڃائي ورتو هو. پر هن مٿيين کي به ڪڏهن ڪڏهن سخت امتحان وٺڻ جو سُجھندو آهي. سچي ماڻهوءَ کي ئي هو وڌ ۾ وڌ آزمائي ٿو.
ٿيو هين جو هڪ وار ساتم آٺم ڪرڻ ڪيسر پيڪي ويئي. واعدو ته نوم واري ڏينهن واپس اچڻ جو هو پر برسات جي ڪري ٻه ڏينهن وڌيڪ ترسڻو پيو. اگيارس جو ماڻس چيو ڦراڙ ڪري وڃج. جنهن جي ڪري نڪرڻ ۾ دير ٿي ويس. چوماسي جا ڏينهن. رامپرا کان جساپرا پيادل اچڻو پوي. ڪيسر ڏاڍي تيز هلي پر ڏينهن مڙڻ لڳو هو. ان ۾ به وري آسمان ۾ اچانڪ مڙي آيل بادلن جي ڪري ڪجھ جلد ئي اندهه ٿي وئي. جساپر ڳاهو کن پري هو. ۽ گھاٽو مينهن وسڻ لڳو. ڪيسر هيڏاهن هوڏاهن ڏٺو. ڀر واري کيت ۾ هڪ ڄار جو وڻ ڏسڻ ۾ آيو. وڻ ڪافي جھونو ۽ گھاٽو هو. هن جا پالورا زمين سان لڳي رهيا هئا. دور کان اهو وڻ ننڍڙي اهڙي ڀونگي جهڙو لڳي رهيو هو. ڪيسر مينهن کان بچڻ لاءِ انهي ڄار جو سهارو ورتو. ويچاريءَ کي ڪهڙي خبر ته اها ڄار هن نڀاڳيءَ لاءِ ڪو ڄار هئو. هوءَ ڄار ۾ ڦاسي پيئي. پوءِ ته کيس سُڌ به نه رهي ته گھڻن حيوانن کيس چونٿيو آهي. هوءَ بي هوش پيئي هئي. ۽ سڄي سيم ڪنهن راڪاس جيان کان کان ڪندي هن جي سامهون وڌي رهي هئي.
اهو ته وري ايشور جو اشارو جو صبح سويل سَوجي پٽيل گاڏو جوٽي نڪتو. هلندي هلندي ڍڳا هڪدم ٽهي بيهي رهيا. سوجي پٽيل کي ٿيو رُمجھُم ڊوڙندڙ ڍڳڙا ڪلي جيئن آخر کُپي ڇو رهيا. ضرور ڪجھ نه ڪجھ آهي. هن گاڏي تان هيٺ لهي نهاريو. واٽ جي وچو وچ رت ۽ گپ سان ليٿاڙيل ڪيسر جو اڌ اگھاڙو جسم! ٿوري دير لاءِ ته هيبتجي ويو. ٻه قدم پوئتي هٽي ويو. وري ٿيس، ٿي سگھي ٿو جيئري هجي. ويجھو وڃي ڊڄندي ڊڄندي ڪيسر جي مٿي تي هٿ رکيائين. بت اڃا ڪوسو هو. پوتيءَ جي ليڙن سان جيئن تيئن ڪري ڪيسر جي بت کي ڍڪي گاڏي ۾ سمهاري. هو ڳوٺ سامهون واپس وريو. ڍڳا به ڄڻ سَوجي پٽيل جي تڪڙ کي سمجھي ويا هئا، تيئن تيز تيز ڊڪڻ لڳا.
سيم ڏانهن ويندڙ ماڻهن سوچيو، ڪڏهن به نه اڄ سَوجي پٽيل جو گاڏو ڇو گھرڙاٽ ڪندو ڊوڙندو واپس پيو اچي. ٺاڪر صاحب جي حويليءَ تي گاڏو پهتو تڏهن ڪيسر ٿوري چُري. گاڏي مان کڻي لاهيندي هن جيوي کي ڏسي رڙ ڪئي، ۽ وري بي هوشيءَ ۾ هلي ويئي. جڳهه تي جمع ٿيل ماڻهن کي ويچاريندو ڇڏي ڀلاڀائي موٽر ڪڍي. جيوو اڳيان ويٺو ۽ هري پريا ڪيسر جو مٿو هنج ۾ جھلي پٺيان. ڪانپ پهچندي ڪيسر لک ۾ هوش ۾ آئي پئي، پر پيڙا جي ڪري ڪنجهي ٿي ۽ وري بي هوش ٿي ٿي ويئي. ڪانپ جي ڊاڪٽر چيو : ڀاڳ وارا آهيو جو وقت سر آيا آهيو نه ته هڪ کان وڌيڪ وار بلاتڪارن جو بک بڻيل ڪيسر جو بچڻ مشڪل هو.
تن سان چڱي ڀلي ٿيڻ بعد به ڪيسر کي من سان چاڪ ٿيڻ ۾ چڱو وقت لڳو. هري پريا جي ڪارڻ کيس ٺاپر ۾اچڻ ۾ ڪجھ نه ڪجھ مدد ملي رهي هئي ۽ زخم ڀرجي رهيا هئا تان ٻئي مهني ڪيسر کي سمجھ پيئي ته هري پريا کيس ٻيو گھر منڊڻ جي صلاح ڇو ڏني هئي. هن هري پريا سان ڳالهه ڪڍي. هري پريا جيوي سان، جيوي جي ڳالهه صفا سِڌي هئي. ته ڪيسر ٻئي مرد سان شاريرڪ سنٻڌ رکي ۽ آڱر پڪڙي ٻارڙو وٺي اچي ! وري هري پريا کي ٿيو ته ائين ڪرڻ سان به ڪيسر جو وانجھ مهڻو ڀڄندو هجي ته سٺو ! هري پريا ڪيسر کي سمجھايو. پر هن چاهيو نه پئي ته اڌرم جو ٻج ڦٽي. ۽ پاڻ اڳيان به مڙس واري کوٽ ظاهر ٿئي. اهو هن لاءِ برداشت کان ٻاهر هو. ڪيسر ڇوٽڪارو حاصل ڪري ورتو هو اهو حادثو ٿيڻ بعد ڪيسر ڪڏهن جيوي کي ويجھي ڪونه ٿي.
شڪتي ماتا جي ٿانڪ جو ٻاهريون دروازو کوليندي ڪنچن جي نظر وري هڪ ڀيرو آسمان ڏانهن ويئي. سج جي روشني ٿيندي چنڊ جو جوهر جھڪو ٿي ويو. هاڻي هي سڄو ڏينهن هتان کان هُتي لڏندو رهندو. ڪرشن پڪش چنڊ جي ته نيَتي ئي اها. دير سان اڀرڻ ۽ الهڻ جو موقعو ئي نه ملي.
سفيد پوڻيءَ جهڙو اڇو اجرو چهرو وٺي رات جي راهه ڏسڻ. اڄ ڪنچن با مندر پهتي، ڏٺائين ته ورانڊي جي ڪنڊ ۾ ڪو چانهه جو لوٽو ڍڪي ويو هو. سَمتا هوندي. چانهه پي ڪنچن با انشٺان ۾ ويهي رهي.
اڳي ايندو هو تنهن کا اڄ جڳديش ٿورو دير سان آيو. هن سان گڏ ويرڀدر به هو. ويرڀدر هر وقت پارٽيون بدلي راج ڪارڻ جا نه پر ستاڪارڻ جا پينترا کيڏندوهو.ٽيو ڏينهن شام جو جڳديش کي سرپنچ جي گھر ويندي ڏٺائين. هن کي ٿيو اڄ موقعو آهي. لوهه تپڻ جي تياريءَ ۾ آهي. هٿوڙي جو هٿو مضبوط ڪري رکڻ گھرجي. ڪنهن کي خبر ته ڪهڙي وقت هن جي ضرورت پئجي وڃي. تپيل لوهه مٿي جو وقت سر هٿوڙو پئي ته سٺا سٺا آڪار بدلجي ويندا آهن. اگر ڳوٺ ۽ آس پاس ۾ وڌ ذات وارن کي پاڻ طرف ڇڪي وٺجي ته ايندڙ چونڊن ۾ شنا ڀائيءَ جو پتو ڪٽي سگھجي ٿو. ان سوچ جي لحاظ سان جڳديش ڪم جو ماڻهو آهي. رامپرا ۽ جساپرا ٻنهي ڳوٺن ۾ هن جو پير پختو آهي.
“ڪيئن جڳا حويليءَ تي هٿ ڏيئي آئين نه؟ ” جڳديش کي ڪجھ سمجھ ۾ نه آيو.
“ مطلب؟”
اهو ئي، ڪلهه شام جو تون سرپنچ جي گھر ويو هئين نه؟ ڇا اُٻاري آئين؟
“ سويتا بين ته گانڌينگر آهي. روجي ماستر ته ٿڌي ساتم ڪيو ويٺو هئو. ”
موقعو ڏسي اڙي هڻندي ويرڀدر چيو:
“هو ڇا ڪري رهيوهو؟ هن ڪراڙيءَ جي کوهه جو پاڻي لڳي ٿو هن جي رت ۾ ملي ويو آهي. تون فڪر نه ڪر، مان جو ويٺو آهيان نه. اسان سڀاڻي ئي فيصلو ٿا ڪري ڇڏيون. اها پوڙهي ٻن ڏينهن ۾ هتان کان ٽپڙ ٽاڙي کڻي هلي نه وڃي ته منهنجون مڇون ڪوڙائي ڇڏيان.
“ پر ڪنچن با ڪٿي ڪجھ چوي ٿي؟ هوءَ ته موءن ورت وٺي انشٺان ۾ ويٺي آهي .”
ويرڀدر جڳديش جي نزديڪ وڃي کيس ڪن ۾ راز ڀري آواز ۾ چوي ٿو: تڏهن ئي ته سُچيت رهڻو پوي ٿو. هوءَ ڳالهائي نٿي جنهن جو مطلب اهو آهي ته هوءَ ڪو وڏو ڪارنامو انجام ڏيڻ واري آهي. “ پوءِ ذرا گھمنڊ ڏيکاريندي چيائين “ ڏس ادا، اهو ته تون برهمڻ جو پُٽ آهين ان ڪري تو لاءِ پيٽ ٻري ٿو. باقي ٻيو منهنجو ڪهڙو سوارٿ! ڪٿي ائين نه ٿئي جو تون هن جي ٻولڻ جي واٽ نهاريندو رهين ۽ هوءَ تنهنجي زبان ئي بند ڪري ڇڏي..”
هرديه جي ڪمزور جڳديش آخرڪار ويرڀدر جي شرڻ سوڪاريندي چيو : “ ته ٻاپو اسان کي ڇا ڪرڻو آهي؟”
“ ڏس سڀاڻي سوير مان تو سان گڏ هلندس. اسان پٺيان واڙي ۾ جڳهه جوڙڻ جو پلان ڪنداسين. اڌ ۾ ته اسان جون ڳالهيون ٻڌي پوڙهي پاڻهين مڙي ويندي.”
شڪتي ماتا واري پاڙي ۾ اچي وير ڀدر هٿ ۾ ميجر ٽيپ الاريندي الاريندي وڏي آواز مان چيو:
“ جڳا تون ڪا چنتا نه ڪر، ڪانپ ۾ منهنجي دوست جو دوڪان آهي. تون چوندين اوترو سيمنٽ، پترا، لوهه سڀ اوڌر تي ڏيندو. رڳو هڪ ڀيرو تون نقشو ٺهرائي پاس ڪر، بس ايتري دير آهي. ”
ڪنچن با مندر ۾ ماتاجيءَ جي مورتيءَ اڳيان ويٺي هئي. نظر سامهون هيس. اشٽ ڀوجا واري ماتاجيءَ جي مورتي، هٿ ۾ ڦرندڙ مالها جا مڻيان، گڏوگڏ هڪ هڪ گائتري منتر به من ئي من ۾ گونجي رهيو هو. ويرڀدر ڏٺو ته هن جي يا جڳديش جي اچڻ جي باوجود ڪنچن با جي منتر جاپ جي ليه نه ته ڀنگ ٿي، نه ٽٽي. هو هلندو رهيو. هن ٻاهرا لٽڪندڙ گھنڊ وڄايو ۽ زور مان “ جئه ماتاجي.” گھوش ڪيو پر بيڪار. جڳديش ڦڪو ٿيندي ويرڀدر کي چپ رهڻ جو اشارو ڪيو.
“ ٺيڪ آهي جڳا تون پوڄا پتائي. مان ذرا واڙي ۾ وڃي پلاٽ ماپي ٿو اچان. چوندي ويرڀدر وڃڻ لڳو.
اڄ جڳديش عادت مطابق ماتاجيءَ جي پوڄا آرتي ڪندو رهيو پر هن جي من ۾ لڳاتار سوالن جا گھيرا ٺهي رهيا هئا. هن ٻاپوءَ کي اچانڪ ڪيئن مون تي ديا آئي آهي؟ هتان ٻڪر ڪڍندي اُٺ ته ڪونه ويهي رهندو؟
آشڪا وٺڻ لاءِ هو آرتي وٺي ڪنچن وٽ ويو ته گھڙي پل لاءِ ڏڪي ويو. ڏينهن جي اجالي ۾۽ ڏيئي جي روشنيءَ ۾ ڪنچن با جو چهرو ڏسي هن جون اکيون کيريون ٿي وييون. ڪنچن با چپ چاپ آشڪا وٺي ماتاجيءَ کي هٿ جوڙيا. هڪ پل لاءِ ته جڳديش کي ٿيو سڌو نڪري وڃا. ڀلي پٺيان واڙي ۾ ويرڀدر ويٺو واٽ نهاري.
ورانڊي جون ڏاڪڻيون لهي هو ٿوريءَ دير لاءِ بيٺو رهيو، ۽ سوچيائين ' مونکي مم مم سان ڪم يا ٽپ ٽپ سان؟ جيڪو ڪري ڏي سو. سويتا ڪري يا يا ويرڀدر. هڪدم هو پٺيان واڙي ڏانهن ويو.
جڳديش واڙي ۾ پهتو ته ويرڀدر ڊنڪيءَ جي چوڌاري ٺهيل ٿلهي تي ويٺو هو. هو ٻيڙي ڇڪي رهيو هو. سندس اکيون ڪٿي ايڪاگر ٿيل چت جي شاهدي ڏيئي رهيون هيون. جڳديش کي ڏسي هن جي اکين ۾ ڪنهن شڪار جي ڦاسڻ واري چمڪ اچي ويئي.