11
ڪنچن ۽ وشوناٿ ماءُ سان ملڻ لاءِ اهڙا آتا هئا جو اهو ڀلجي ويا هئا ته هيل وطن وينداسين ته ڏاڏو ڪونه هوندو. اهو ڏاڏو جيڪو سياري جي رُت ۾ اڱڻ ۾ باهه ٻاري پوءِ ٻنهي کي پنهنجو کٿو اوڍائي پاڻ وٽ ويهاريندو هو۽ ڪمند ڇوليندو ويندو هو ۽ گريون کارائيندو ويندو هو.ڳوٺ ۾ رام ليلا يا ڀوائي هجي يا رامديو پير جو آکياڻ هجي ڏاڏو وشوءَ کي سڄو کيل ڏيکاريندو هو. ڪنچن اگر ورت رکندي هئي ته ان ڏينهن مٺائيءَ واري وٽ وڃي سامهون ويهي پيڙا ٺهرائي ايندو هو. ڏاڏي جي گذاري وڃڻ بعد مهِني کان پوءِ پيءُ سان گڏ ٻار ڪراچي ويا، وري ماسڪ شراڌ ڪرايو، ڪرم ڪانڊن ۾ مشغول رهڻ جي وجهه سان ڏاڏي کي ياد ڪرڻ لاءِ من ۾ جڳهه ئي ڪٿي بچي هئي!
وشوناٿ کي وطن وڃي ماءُ سان چهٽي سمهي ڍءُ ڪرڻو هو. هونئن ته هت پيءُ ۽ ڪنچن ٻئي آهن پر پيءُ سان گڏ سمهڻ ۾ شرم اچي ٿو. هو ڊڄڻو چوندو ته! ڪنچن ته ' تون سڄي رات لتون هڻندو آهين.' چئي الڳ سمهاريندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن سپني ۾ ڊپ لڳندي بسترو ڀڄي به سهي. ڪنچن کيس چيڙائي پر ڪنهن کي به خبر نه پئي تيئن پٺيان وڃي ديوار تي رلي سُڪائي اچي. ڪنچن هن کي سنڀاليندي ته آهي پر آڱرين جون گريون ڳڻيندي رهندي آهي ائين لڳندو آهي. ڪنچن به ماءُ سان ملي وري هڪ ڀيرو اڳ واري هلڪي ڦل ڪنچن ٿي وڃڻ لاءِ آتر هئي. امان ايندي پوءِ ته ؟ نه بابا جي نوڪريءَ تي وڃڻ جي چنتا نه ئي صبح جو سويل پاڻي ڀرڻ جي، هاڻ اسڪول به روز وڃي سگھبو. شام ٿيندي رسوئي ڪرڻ جي به چنتا نه هوندي ان ڪري هيٺ کيڏڻ به وڃي سگھبو.هيلوڪي ساوڻي پرڻِما تي مٿي ۾ وجهڻ لاءِ چانديءَ جي پِن ۽ گھنگھرين وارن چيپيَن لاءِ ضد ڪبو، هاڻي ڪريلن جي ڀاڄي کائڻ جي ناڪار ڪري سگھبي، امان جي غيرحاضريءَ ۾ ته کائڻي پوندي هئي نه ته پوءِ وشو به نه کائي ها. هاڻي وشوناٿ کي ڌاٻو ڏيڻ ۾ ڊپ ڪونه رهندو ته متان هو روئي؟ امان جي غير حاضريءَ ۾ گھر ۽ وشوناٿ کي سنڀالڻ لاءِ جيڪا سياڻپ ڏيکارڻي پوندي هئي اها اسهج لڳندي هئي. پهريون ڀيرو ساڙهي پائجي ۽ ستت ئي ساڙهيءَ کي سنڀالڻو پوي ڪجھ ان طرح جي اسٿتي هئي. ريوا کي وطن ۾ ترسڻو پيو هو ته ڄڻ ڪنچن جو ٻالڪپڻ به اتي ئي رڪجي ويو هو. ڪنهن بند ٻڌي ڇڏيو هو ۽ رواني رڪجي وئي هئي. ڪجھ وقت کان ڪنچن ماڻس کي سندس امانت سونپي ڏيڻ لاءِ اهڙي ته آتي ٿي هئي جو گذريل پندرهن ڏينهن کان پڻس جو بدليل چهرو هن کي نظر نه آيو هو.
جيشٺارام چنتا ۾ آهي. نانچند ريواجي جي طبيعت جي خبرچار ڏني آهي. ٻارن کي وٺي وڃجي يا ڇڏي وڃجي؟ وري اهي مڃيندا به سهي؟ وري ٿيندو هئس ڇڏي ته وڃجي پر ڪهڙيءَ ريت؟ هڪ اڌ ٽڪ يا ڏينهن جي ڳالهه هجي ته پاڙيسرين کي به پارت ڪري وڃجي، پر هي ته پراهون پنڌ، پندرهن ڏينهن مهنو ته لڳي ئي وڃي. ڳوٺ وارو گھر بند ڪرڻ، اتي وارو ڪاروبار سميٽڻ ۽ پوڙهيءَ ماءُ ۽ بيمار ريوا کي واپس وٺي اچڻ آسان نه هيو، آخر جيشٺارام کي ٿيو ته پيڍيءَ جي سيٺ ديوشنڪر شڪل سان ڳالهائجي. هو ڪو رستو ڪڍي ڏيندو. من ۾ ٿورو ڀروسو به هو. بابا گذاري ويو هو تڏهن سيٺ ٻه سو روپيا ڪڍي ڏيندي چيو هو ' هي پيسا پگھار مان ڪونه ڪٽيندس، ۽ وياج تي به ناهن، ٿورا ٿورا ڪري موٽائي ڏج. تڪڙ ڪونهي. ڀلي ٻن جا چار سال به ٿي وڃن.'
جيشٺارام ٻنهي ٻارن کي وٺي هڪ شام جو سيٺ جي گھر ويو. پيڍي ته ڪياماڙي بندر روڊ تي هئي. سالن کان سامونڊي رستي مال موڪلڻ ۽ گھرائڻ واري ايجنسي. وري پهرين مها ڀاري لڙائيءَ ۾ گورن صاحبن جي مهربانيءَ سان ساءُ ٿيو هو. گڏوگڏو ڌيرپ وارو به ڌنڌو شروع ڪيو هئائين. پوءِ ته پيسو پيسي کي ڇڪيندو رهيو. ۽ شُڪل سائين روپيين راند ڪرڻ لڳو هو.
سيٺ جو بنگلو رتن تلاءُ جي پاسي ۾ هو. سٺو بنگلو. دور کان ڪو پکي پر ڦهلاءِ اڏامڻ جي تياري ڪندو هجي ائين پيو لڳندو هو. وشوناٿ مکيه دروازي تي آرس پهڻ جي تختيءَ تي لکيل پڙهيو ـــ ' ديووِلا.' اندر داخل ٿيندي رتين سِرن سان ٺاهيل ڊگھو رستو. ساڄي کاٻي ڪيلن جا گولاڪار ٻارا وچ ۾ گلاب ۽ گلگوٽا. سامهون ڏاڪڻيون چڙهندي ورانڊو. جنهن جي چوءڦير ٽن ٽن فوٽن جيترو مٿاهون رتي رنگ جي ڪاٺين مان ٺهيل ننڍڙو دروازو. ورانڊي ۾ سامهون ۽ ساڄي کاٻي دروازا. سامهون شيشم جو مکيه دروازو. ڪمري ۾ داخل ٿجي ته ائين لڳي ڄڻ ڪنهن هال ۾ بيٺا آهيون. هيٺ غاليچن ۾ وهندڙ پير، مٿاهين ڇت، ڪمري جي وچ ۾ هندورا، سامهون ڇيڙي تي سنگھاسن جهڙي وڏي شاهي ڪرسي. اردگرد سفيد گادي تڪين واري بئٺڪ، پويان سامهون ديوار تي وڏو چتر.چتر ۾ اونچي اسٽول تي رکيل ڦولداني ۽ ان تي ٺونٺ رکي بيٺل استري. دور کان سندس آسماني ساڙهيءَ جو سنهري پلو چمڪي رهيو هو.
جيشٺارا دروازي وٽ بيٺو بيٺو سوچي رهيو هو ته ڪنهن کي سڏ ڪجي، اتي ڏهه کن سالن جي هڪ نينگري هال ۾ نظر آئي. هن جون ٻئي چوٽيون ٻڌل هيون ۽ پيرن تائين ڊگھو گلابي رنگ جو فراڪ جهڙو ڪجھ پاتل هوس. هن پڇيو:
' ڪنهن جو ڪم آهي؟'
ڪنچن کي ان جي بي ادبي نه وڻي. وڏڙن سان ائين ڳالهائبو آهي!'
جيشٺارام جواب ڏئي تنهن کان اڳ،
' ڪير آيو آهي جَيا؟ اڙي وياس صاحب توهان؟ اچو اچو، جَيا وڃ پاڻي کڻي اچ. جَيا ڪنچن جي اڏندڙ اوڍڻي ۽ چڻيين چوليءَ کي حيرت مان ڏسندي ڏسندي اندر وئي. هندوري ۾ وهندي ديوشنڪر ڪرسيءَ طرف اشارو ڪيو ۽ وشوناٿ کي پاڻ وٽ سڏيو.
' ننڍڙا وياس سائين توهان جو نالو ڇا آهي؟ '
'منهنجو نالو وشوناٿ آهي ۽ منهنجي ڀيڻ جو نالو ڪنچن آهي.'
'اڙي ها مان ته هن کي ڀلجي ئي ويُس. ' پوءِ نوڪر جو آندل پاڻيءَ وارو گلاس واپس ڪندي رڙ ڪيائين 'جَيا ڪيڏانهن وئينءَ ! هن تنهنجي جيڏل کي کيڏڻ وٺي وڃ.'
ڪنچن جي وڃڻ جي خاص دل نه هئي پر پڻس جي چهري کي ڏسندي هوءَ جَيا سان گڏ ويئي.
' مان به وڃان؟ 'چوندي وشوناٿ به پويان پويان ڊوڙيو.
اوطاق جو دروازو پوئين لابيءَ ۾ کليو ٿي. لابيءَ ۾ ٻنهي طرفن کان ڪمرا ۽ وچ ۾ ٻڌل پڪو چونڪ هو. کاٻي پاسي ڇيڙي تي جَيا جو ڪمرو هو. ڪمري ۾ پلنگ مٿي جَيا جي ڦهليل دنيا هئي. ڪتاب، نوٽ بُڪ، پين، پينسل، گڏيون، ڪنگڻيون، ريبن. گڏي هٿ ۾ کڻندي وشوناٿ چيو ' هل ادي گهر گھر کيڏون.'
' نه هينئر نه، چوندي هن ڪتاب هٿ ۾ کنيو.
' توکي پڙهڻ ايندو آهي ڇا؟ جيا جي من ۾ ڪنچن جو ڳوٺاڻو ويس ڏسي سوال کڙو ٿيو.
' ها، ڇو نه، اسان ٻئي گجراتي ٽئين ڪلاس ۾ پڙهندا آهيون. ۽ سانئڻ ته مونکي به سيکاريندي آهي.
ڪنچن ڪتاب جا پنا ورائيندي ورائيندي چيو.
' نئين روشني. پر هن ۾ ته الڳ سبق آهن.'
' ها، هن ڪتاب مان امتحان ناهي ڏيڻو. اهو ته بابا ائين ئي پڙهڻ لاءِ وٺي ايندو آهي. هن ۾ ڪهاڻيون ۽ ان جهڙو ٻيو به گھڻو ڪجھ هوندو آهي.'
ڪنچن کي پهريون ڀيرو لڳو ته جَيا سان دوستي ڪرڻ جهڙي آهي. هن جيا کان پڇيو:
' تنهنجي امي ڪٿي آهي؟ '
' هوءَ ته اڃان مان صفا ننڍي هئس تڏهن ئي گذاري وئي.'
' ته پوءِ رسوئي تون ٺاهيندي آهين ڇا؟ وشوناٿ پڇيو.
' نه نه مان ته ڪافي ننڍي آهيان، رنڌڻي طرف ويندي جيا چيو.
' منهنجي ڀيڻ کي ته سڀ ڪجھ ايندو آهي!'
'ڪنهن کي سڀ ڪجھ اچي ٿو؟ رنڌڻي مان ڪنهن عورت جو آواز آيو.
' منهنجي پُڦي آهي. منهنجي وڏي امان.'
ديوشنڪر جي پڦي گنگابا جي نون سالن جي عمر ۾ شادي ٿي پر نکڙجي ساهري وڃي تنهن کان اڳ ئي وڌوا ٿي وئي. ڀاءُ جي ٻارن جا ٻار به وڏا ڪيا، پر وڌوا جي رسمن رواجن جي ڪري شروع ۾ جيڪي اصولن جون پابنديو وجھڻ ۾ آيون هيون اهي اصول هاڻي عادت بڻجي چڪا هئا. ديو شنڪر کي بدلجندڙ دور ۾ ريتين رسمن واريون ڳٺڙيون کڻڻ وڻنديون ڪونه هيون پر هو خاص ڪجھ چوندو نه هو. پر سندس پٽ امرت ته اهڙو ڪٽر هيو جو پڦيءَ جي سامهون به نه لنگھندو هو، پڦي به امرت جي پاڇي کان پاسو ڪندي هئي.
'اها انگريچي پڙهي پاڻ کي ٺيڪ ٿو سمجھي.'
جيا جي پويان ڪنچن ۽ وشوناٿ رنڌڻي ۾ پير پائيندي ٻڌو ' ڏسجو رنڌڻو نه پليت ڪيو.'
تون به ڇاڇا چوندي رهندي آهين وڏي امان،. هي ته برهمڻ آهن.'
' ها، پر جٿي ڪٿي کيڏڻ وڃو ۽ ڪهڙي خبر ته ڪنهن کي ڇهي آيا هجو. بيهي مان پاڻي ڀري ٿي ڏيانو.' ڀاڄي ڪٽڻ وارو ڪم ڇڏي لڪڻ جي سهاري هڪ هٿ چيلهه تي رکي هلندي هن ٿورڙو پري بيهندي ڇوڪرن جي پيالي ۾ پاڻي وڌو. ڪنچن کي هن جو چهرو ڏسي اونهاري ۾ سڪي ويل تلاءُ جو تر ياد آيو. گھنجيل چمڙي ۽ چِٻو ٿيل منهن،' سالن بعد ڏاڏي ههڙي لڳندي پوءِ امان پوءِ مان به ...' ڪنچن ٽنهي جا گلاس ملي ڌوئي اونڌا رکيا.
' هيءَ ڌيءَ ته ٺاهوڪي آهي.' گھڻن ڏينهن کان پوءِ ههڙا ممتا ڀريا الفاظ ڪنچن کي رومانچت ڪري ويا.
گنگابا ٻارن کي مٺائي ورهائي ڏني. پوءِ ته شام ڪيئن گذري وئي جنهن جي خبر ئي نه پئي. وشوناٿ ڏسي آيو ته پٺيان نوڪر واري ڪمري جي ڀرسان ڊگھو زوردار گھوڙو ۽ سفيد رنگ جي بَگي آهي.نوڪر واري خالي ڪمري ۾ کٽ آڏي ڪري رنڌڻو ٺاهيو ۽ ان ۾ پتل جي ننڍن ننڍن ٿانون سان گھرڙو سجايو ويو.
' رسوئي مان ٺاهينديس.' جيا جي ڳالهه ٻڌي ڪنچن اتساهه مان چيو.
' مان اسڪول جي ماسترياڻي ٿينديس ۽ وشو ڏينهن جو اسڪول ۾ پڙهي ۽ شام جو واپس اچي ته پيءُ ٿي وڃي.
' ها ۽ مان ٻاهر وڃا ته بگيءَ ۾ وڃا.'
اڃا گھرگھر واري راند کيڏندي جيا ـــ شام جي رسوئي شروع ڪري ئي ڪري ته هن جي نالي سڏ ٿيو. جيا کي پاڙهڻ لاءِ هڪڙي گوري مئڊم ايندي هئي. انگريزي لکڻ پڙهڻ کان علاوهه ڪيئن ڳالهائجي، ڪيئن هلجي، ڪهڙي موقعي تي ڪهڙا ڪپڙا پائجن جهڙيون انگريزي ريتيون رواج سيکاريندي هئي.
هڪ ئي ٻرانگھ ۾ لابي ۽ چونڪ ٽپڻ لاءِ آتر جيا کي جڏهن مئڊم هن جي مٿي تي ڪجھ وزن رکندي هئي ۽ پوءِ ڌيري ڌيري هلڻ لاءِ چوندي هئي تڏهن هن کي سٺو نه لڳندو هو.
جيا جي وڃڻ کان پوءِ ڪنچن ۽ وشوناٿ راند پوري ڪري ڇڏي. جيا جي ڪمري وٽان لنگھندي ڪنچن ڏٺو ته ڪمري ۾ سامهون واري پاسي دريءَ وٽ هڪ ٽيبل هئي. ۽ جيا جي سامهون ٽيبل جي ٻئي پاسي گوري مئڊم ويٺي هئي.ڪلهن تائين کليل ناسي وار، سنهڙو چهرو، ڳالهائڻ وقت ٿورڙا ئي کلندڙ چپ، ۽ بنا ٻانهن واروگوڏن جيترو ڪارو فراڪ مئڊم کي پاتل هو.هن جو رنگ ڏسي ڪپهه جو کليل ڏيڏو ياد اچي وڃي.اڄ تائين چترن ۾ ڏٺل ههڙي عورت حقيقت ۾ هڏ چم جي به ههڙي عورت ٿيندي آهي ان ڳالهه جو هن کي احساس ٿي رهيو هو. وشو ته چيو به سهي ' ادي هيءَ سچ پچ استري هوندي؟ مان هن کي ڇُهي اچان.' ڪنچن هن جو هٿ پڪڙي اوطاق ڏانهن هلڻ لڳي.
اوطاق ۾ داخل ٿيندي هن ڏٺو ته پيءُ جي ڀر واري ڪرسيءَ ۾ هڪ نوجوان ويٺو هو. مٿي تي ڪاري هيٽ ۽ ڪوٽ پتلون. کن پل لاءِ سوچيائين ته 'هي به ڪو چتر نه هجي!.'
'ڪنچن ۽ وشو، هن کي پيرين پئو. هي اسان جو ننڍو سيٺ آهي.' جيشٺا رام چيو.
' توهان به وياس سائين، امرت ته توهان جي پٽ جهڙو آهي.' ديوشنڪر ٽوڪ ڪئي. وشوناٿ کي هئٽ طرف هڪ ٽڪ نهاريندو ڏسي هن هئٽ لاهي هن جي مٿي تي رکي ڇڏي. کن پل بعد وشوناٿ ' ڦُس' ڪندو کلي پيو ۽ هئٽ جي ڪناريءَ تان هٿ گھمائيندي ڪنچن کي ڏيکارڻ لڳو. پر ڪنچن جو ڌيان ته امرت جي وڏي نراڙ تي جھڪي آيل وارن جي ونگي چڳَ تي هو. وشوناٿ هن جو هٿ ڇڪيو تڏهن ئي هن ٻڌو.
'چڱو ته وياس صاحب، توهان ڀلي آرام سان وطن وڃي توهان جي بابا جي ورسي ملهائي اچو. ٻئي ٻار هتي ئي رهندا. وڃڻ جو ٿئي تڏهن چئجو امرت اچي ٻنهي ٻارن کي وٺي ويندو. توهان واپس ايندا تيستائين ٻنهي ٻارن جي جوابداري منهنجي سِر۽ ان کان علاوهه به ٻيو ڪو ڪم هجي ته بنا هٻڪ جي چئجو. '
موٽندي رستي ۾ وشوناٿ 'ديو وِلا' ۾ رهڻ جو موقعو ملندو انهي ويچار ۾ آڪاش ۾ اُڏي رهيو هو. اسڪول بگيءَ ۾ وڃبو ۽ ڪيڏو نه وٽ پوندو!پر ڪنچن ڪجھ ٻين ئي ويچارن ۾ هئي. هن کي امرت کي ڏسي ڪجھ ياد اچي رهيو هو. هن کان اڳ به ڪٿي ڏٺو آهي هن کي؟ چهرو نه پر سندس وارن واري ونگي چڳ ڏٺل محسوس ٿي رهي هئي.
' اڙي ها ياد آيو، گذريل پورنماسي تي برهم سماج جي واڙيءَ تي نات هئي اتي ڏٺو هومانس.' ڪنچن جي من ۾ اهو نظارو وري کڙو ٿيو.
نيٽي جيٽي بندر تي جڻيا بدلائڻ کان پوءِ سڀيئي برهمڻ برهم سماج جي واڙيءَ تي اچي لڏون کائيندا هئا. اها گڏجاڻي جڏهن کان شروع ٿي هئي تڏهن کان لڏون ديوشنڪر شڪل جي پاران ڏيڻ وارو اصول ٺهي ويو هو. شڪل ڪراچي ۾ رهندڙ جھونن پرهمڻن مان هو ۽ پيسي پڃڻ ۾ پهچ وارو هو. جاتيءَ جو نڪ. ان ڏينهن واري مزمانيءَ ۾ ويٺل قطار ۾ ڪنچن جي ڀر ۾ وشوناٿ ويٺو هو. ٿالهي ڏني وئي هئي پر اڄ هن ڪنچن کي حيران پريشان ڪرڻ جو سوچيو هو. ننڍي هئي تڏهن کان ئي ڪنچن هر ڀيم اگيارس تي ڪونه ڪو نيم وٺندي هئي، جيئن ته روز صبح جو گھر جو در پوڄڻ، يا تلسي ڏيو ڪرڻ يا سج جي پوڄا ڪرڻ يا ڪجھ به کائڻ پيئڻ وقت ڀڳوان جو نالو وٺڻ وغيره. ڪنچن ٻه ٽي ڀيرا وشوناٿ کي چيو:
' ڀاءُ چئو شنڪر پارپتي.' پر هن زور سان چپ ڀڪوڙي ڇڏيا.هن وشوناٿ کي چهنڊڙي پائيندي ڌيمي آواز ۾ وري چيو. موٽ ۾ وشوناٿ ' او بابا ڙي ' رڙ ڪئي اتي ئي ڪنچن کي ٻڌڻ ۾ آيو ' شنڪر ــ پارپتي' ڪنچن اٽنبي نهاريو ته هڪ ڪشور هٿ ۾ لڏون واري ٿالهي کنيو جھڪيو بيٺو هو. سندس نراڙ ٿي وِنگن وارن واري چڳ جھولي رهي هئي.اک مٿي کڻندي وري چيائين 'شنڪر ــ پارپتي' ۽ 'لڏون لڏون' چوندو اڳيان وڌي ويو هو.
ڪنچن وري هڪ ڀيرو انهيءَ آزمودي مان پسار ٿي رهي هئي.