7
'جي نارا'ڻ ڀاڀي. چئه ڪٿي وهاريانو؟ ۽ ڀليڪار به ڇا جي ڪريان؟ هي ڪهڙو منهنجو .... ' جملو اڌورو ڇڏي ڪنچن با وکرندڙ صبر کي سنڀالي ورتو.
' اهو ڇا پيئي چئين ادي. مونکي ڏسي منهنجو ئي مثال وٺ نه. جيڪي منهنجا هيا سي منهنجا ٿيا؟'
'جهڙا جنهن جا نصيب ، جهڙا ڪرمَ.'
' مونکي ته رات ڏينهن بس هڪڙي ئي چنتا ستائي رهي آهي. منهنجي سمتا جو ڇا ٿيندو؟ هن لاءِ ته هن سنسار ۾ مٿي اُڀ ۽ هيٺ ڌرتي. سڀاڻي مان نه هوندس تڏهن هن جو ڪير ٿيندو؟'
'ٿيندو، هن جو به ٿي پوندو. اسان کان آسمان واري کي وڌيڪ چنتا هوندي آهي.' ڪنچن با رکي با کي سالن کان سڃاڻي ٿي. دل جي تمام صاف. بس ٿوري بڙبڙي. پنهنجي ڳالهه کان سواءِ ٻين جي مڏ ٻڌندي آهي. آئي هجي ڪنهن کي پڇڻ پر ان ڳالهه کي اتي ڇڏي پنهنجي ڪٿا شروع ڪري ڇڏي. ٿي سگھي ٿو زندگي ڀر جي هيڪلائي ۽ اڻتڻ جي وجهه سان سندس سڀاو ان طرح جو ٿي ويو هجي. ان ۾ ڪنچن با جو به عمل دخل هو. هن جي شخصيت ئي اهڙي جو هر ڪنهن کي پنهنجي دل جو بار هلڪو ڪرڻ جو من ٿئي. ڪڏهن ته ڪنچن با کي لڳندو آهي ته هوءَ ڪا ڪلي آهي. جيڪو ٿو اچي اهو پنهنجي هڪڙي هڙ ٽنگيندو وڃي! ڪو ائين به نه پڇندو آهي ته توکي هتي هڪڙي ئي هنڌ کُپي رهڻ وڻندو به آهي؟ توکي ڪجھ چوڻو آهي؟ توکي هنن هڙن جو بار ته ڪونه ٿو لڳي نه؟ ڪڏهن ڪڏهن ڪنچن با کي لڳندو آهي ته هوءَ پاڻ شيتلا ساتم واري وارتا ۾ ايندڙ ڏيراڻي آهي. جيڪو ملندو آهي اهو هڪڙي هڙ سونپي ڇڏيندو آهي پر پوءِ ٿيندو آهي ته ڏيراڻيءَ کي ته انهن اُپڪارن جو ڦل به مليو هو پر مونکي! اڄ هيَن هن شڪتي ماءُ جي آسري .... اتي سندس من چوي.
' نه، نه هن جي ڪِرپا لاٽري لڳڻ جهڙي سادي ته ناهي هوندي! ڏس نه هن جي ڪرپا جي ڪري هي هٿ پير ۽ هردو سلامت هوندو! ڪنهن کي خبر! '
' اڙي ادي مان به ڪيڏي نه ويسلي آهيان! سمتا چيو ته وڃ ڪنچن با کي گھر وٺي اچ. سنجيو يا منهنجي چوڻ سان ڪونه ايندي. هاڻ هل ته هلون .....'
' ڏس ڀاڀي، ڪيترا سارا سال تنهنجي اوڍر رهيس. ننڍن ننڍن ٻارڙن کي ڪراچيءَ کان وٺي آئي هيس تڏهن ماءُ چئجي يا پيءُ تون ئي ته هئينءَ. پر ادي مِٺي وڻ جون پاڙون پٽجن.'
' اهي ڏينهن ته ڪيئن ڀلجن! ڪراچيءَ کان ڀڳاسين ته پورو مهنو رلندي رلندي پنهنجي ڳوٺ پهتاسين. سُهري جي ڳوٺ رامپرا ۾ ته پير رکڻ جي به جڳهه ڪٿي هئي. هت ڳوٺ جي وڻن ٽڻن کان واقف ۽ ڪچو ته ڪچو پر پيڪو گھر ته هيو. ڳوٺ ۾ پير رکندي پهريون ڀيرو ' نڀاڳي' مِهڻو سڄي شرير کي لوڏي ڌوڏي ويو هو.ايشور ڄڻ ساري ساري ڪنچن با جي گھر جي سڄڻن کي کڻي ورتو هو. پيءُ ۽ ماءُ جي مرڻ کان پوءِ گھر جي چاٻي پري جي سوٽ وٽ رهندي هئي.گھر ۾ بس گهر جا ڪماڙ ئي باقي رهيا هئا. باقي ننڍيون وڏيون شيون پير ڪري ويئون هيون. رُکي با جي سُهري لالجي سوٽهڙ پئنچات ڪوٺائي سوٽن کان يجمان ورتيءَ وارو حصو ڪنچن با کي ڏياريو.هن ڪنچن با جي وڪالت ڪندي چيو هو :
' اسان ڄڻ اڳيون ڪجھ ياد ئي نه ڪندا آهيون. گذريل تِٿ ٻانڀڻ به پڙهندو ناهي. پر ايترو ته طئه آهي اگر جيٺي ٻاپا جا پٽ هيا ته! اها ته ڪال جي ڪرڻي جو ٻئي پٽ پرلوڪ ٿي ويا ۽ هن گڦ ــ ٿڪ جي رشتيدار کي هيترا سال گراس ڀوڳڻ جي لاءِ مليو. پر ڄڻ نصيبن جي ماري ڳوٺ جي نياڻي ٻارَ وڏا ڪرڻ آئي آهي. ۽ اسان کي ڪٿي اسان جي کيسن مان ڏيڻو آهي؟ هن جو آهي سو هن کي سونپڻو آهي.ڀاڻيجڙن جي هٿان ڌرم جا ٻه ڪم ٿين ته سو بانڀڻن کي راضي ڪرڻ وارو پُڃ پاڻ کي پراپت ٿيندو.اهي وٺڻ جهڙا ۽ اسان ڏيڻ جهڙا ان ڪري وچون رستو ڪڍون. سڀيئي نه پر اڌ ججمان ڪنچن کي ملن ته ٻنهي جو گڏو هلي.' هن ۾ به لالجي ٻاپا چال اونڌي ڦيرائي. صاف ٻڌائي ڇڏيو.
' ڏس يار، تون سموري ويڙهاڪ قوم جا گھر ڪنچن جي حوالي ڪري ڇڏين اهو ڪونه هلندو.سٺن ۽ برن سڀني گھرن ۾ برابريءَ وارو ڀاڳ. ۽ تنهنجي گھر به ڪٿي ٻاجھر جي ڪمي آهي. مان چوندو هوس جيٺي ٻاپا کي، هڪ اڌ کيت پاڻ وٽ رکو پر ڪونه مڃيائون. ڪال جي ڪنهن کي خبر آهي؟'
' ڪهڙي خبر ڪهڙي شُڪن ۾ بابا ڳوٺ ڇڏيو هو جو وري موٽيو ئي ڪونه! هي ڏس نه هڪ مان آهيان جو وري وري موٽي ايندي آهيان.' ڪنچن با کان شوڪارو نڪري ويو.
' ڪهڙن ويچارن ۾ کوهجي وئينءَ؟ منهنجي گهر اچڻ ۾ توهان کي ڪو اعتراض ....'
' نه، نه ڀاڀي اعتراض ته ڇا جو هوندو؟ پر ياد آهي مون جڏهن ڪراچيءَ کان اچي پهريون ڀيرو هن حويليءَ ۾ قدم رکيو هو تڏهن تون آيئ هئينءَ. تنهنجي جي مٿي تي ٽويو ڀر ٻاجھري هئي ۽ هٿ ۾ ڳوٿري ۾ رڌ پچاءُ وارا ٿانو ٺڪر هيا.' چوندي ڪنچن با هڪدم اٿي کڙي ٿي ۽ ڪليءَ ۾ لٽڪيل ٿيلهيءَ مان ڪجھ ڪڍي آئي.
' ڏس ڀاڀي هن باسڻ کي سڃاڻي ٿي؟ هي اهو ئي پيالو آهي جيڪو تون ان ڏينهن کڻي آئي هئينءَ. هن پيالي جي سهاري ئي هت پهتي آهيان.'
' ڀيڻ تون به ڇا آهين جو اڃا سڀ ڪجھ سنڀاليو ويٺي آهين. هاڻ هل، منهنجي گھر هلندي توتي ڪو ٿورو ته ڪونه رهجي ويندو. پرائي پرديس ۾ تو جيڪو منهنجي لاءِ ڪيو آهي ان جو ملهه ۽ ڪٿ ئي ڪيئن ٿئي! منهنجي هن چمڙيءَ مان جوتا سبائي توکي پهرايان ته به گھٽ آهي!'
رکي با جو ور رتي لال. ڇهن نينگرين کان پٺيان هڪ جو هڪ نينگر. لالجي مستري مٿو هڻي هڻي ٿڪجي پيو پر ڪو ڪم نه سکي سگھيو.زور مس وهارينس ته به ڪجھ به نه ڪري.ماءُ جو مُنهن چاڙهيل. بس هڪڙي ئي ڌُن فلمن ۾ وڃڻو آهي.ناٽڪ ڪرڻو آهي. آسي پاسي وارن ڳوٺن ۾ ڀوائي يا رامديو پير جو آکيان هجي ۽ رتي لال اتي ضرور پهچي وڃي.سڄو ڏينهن ڀواين جي پويان پويان گھمندو وتي. انهن جي چلم ٻيڙي ۽ ٻيا ننڍا وڏا ڪم ڪندو ڦري.ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويهي انهن جا ميڪ اپ ڏسندو رهي.وڏو ٿيڻ کان پوءِ ننڍا وڏا رول به ڪندو رهي.ڏينهن تائين انهي موڊ ۾ رهي. ڳوٺ جا ماڻهو کيس 'رتيو ڦاڪ' فلم جي ڦاڪ چوندا هياس. شادي ڪيائونس. ائين ڪرڻ سان به ڪو سڌرندو هجي ته ٻيو ڇا کپي!
ڪڏهن ڪڏهن رُکي با ڪنچن با کي جھونيون ڳالهيون ياد ڪرائيندي چوندي هئي : جڏهن مان نکڙجي آئي هيس تڏهن تنهنجو جو ڀاءُ ڪڏهن ڪڏهن هريش چندر جو کيل ڪري ته ڪڏهن ڪڏهن ڪادو مڪراڻيءَ وارو ڪردار. هڪ ڀيري پرٿوي راج جيان سَنيوڪتا کي کڻڻ ويو ۽ منهنجو پير مڙي ويو. ' رکي با جي مشڪ ۾ رهندڙ پيڙا جي هڪ به ريکا ڪنچن با کان لڪل نه رهندي هئي.
رکي با پهريون ٻار ڄڻڻ جي لاءِ پيڪي گھر وئي ته رتي لال هلي نڪتو احمدآباد. سال کن رلڻ بعد ڪراچيءَ هليو ويو. ڪراچيءَ ۾ ڊرامائي طور سان امرت لال سان ملاقات ٿي ويس. ٽڪيٽ ٻاريءَ تي مٿاڪُٽ ٻڌي امرت لال آفيس مان اٿي ٻاهر نڪتو. بوڪنگ ڪلارڪ چيو ٻڌايو ته 'هي ماڻهو سون جي مُنڊي ڏيئي چوي ٿو ته هن جي پيسن مان جيترن ڏينهن جون ٽڪيٽون ٿين ايتريون ڏي. چيومانس ڪنهن سوناري جي دڪان تي وڃ پر مڃي ئي ڪونه ٿو.هيڏانهن شُو جو ٽائيم ٿي چڪو آهي.
رتي لال کي آفيس ۾ گھرائي ڳالهه ڪندي سڃاڻپ نڪتي.ان ڏينهن رتي لال کي ٿئيٽر ۾ پروجيڪٽر روم ۾ نوڪري ملي، فلم ڏيکارڻ جي. ڪنچن با جي چوڻ تي رتي لال ٻچن ٻارن کي گھرائي ورتو هو.پر رتي لال جنهن جو نالو اهو ڀلا ائين ڪيئن ٿو ويهي سگھي. پنج کن سالن کان پوءِ لاهور جي واٽ ورتائين.ٿڪجي آخرڪار ڪنچن با پنهنجي ڀاڙي سان رکي با ۽ سندس پٽ کي وطن واپس موڪليو.اهو ته نصيب هُين جو وقت سر وطن پهچي ويا.
ڪنچن با ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي پڇيو :
'ڪر خبر ڀاڀي تنهنجو وڏو پٽ ڀلا ائين ڪيئن گذاري ويو؟'
' اسان ڪراچيءَ آياسين ۽ ٻئي سال کيس ڌنور ٿي پيو.هونئن ته ننڍو هو پر سڄو ڏينهن پيءَ سان گڏ واهلا سيرايون الاريندو رهندو هو.ان ۾ خبر ناهي ڪڏهن ڪجھ لڳي ويو هوندس؟ اهو ته ڪانپ ۾ وٺي وياسينس تڏهن خبر پيئي ته لوهه لڳي ويو هوندس.دوا خاني پهتاسين ۽ ڪلاڪ ۾ ڍرڪي پيُو.'
' منهنجو ڀاءُ آيو هو؟'
' ها، هن کي اڏندي اُڏندي سماچار مليا. پوءِ سال ٻن سالن ۾ هڪڙو آڌ گھمرو ڪري ويندو هو. ڏس نه ان ۾ ئي هن اشون جي پيڙا لڳي. '
' انهيءَ ۾ به ڪو ايشوري سنڪيت هوندو. هن اشون جي ڪارڻ ته توهان جو اوتار نڪتو.'
' اهو ته ٺيڪ پر ٽيهن سالن جي عمر ۾ ننڍي نڻان سان گڏوگڏ ويم واري کٽ وڇائيندي سٺي لڳنديس؟ گھر کان ٻاهر پير رکندي شرم اچي. اهو ته سس سُهري جو سهارو جو ڪو آڱر نه کڻي سگھي باقي لوڪ ته سيتا جهڙي ستيءَ کي به ڪٿي ٿو ڇڏي؟'
رکي با کي گھڻن سالن کان پوءِ ڏينهن چڙهيا. سس سوچيو ته پويان نالو وٺندڙ ته رهندو پر رکي با جو من ستت هڪ ئي بار کڻندو رهيو. اندر مان هڪ ناڪار اٿندي رهندي هئي. اشوِن جي جنم کان پوءِ به ڪو اتساهه ڪونه جاڳيو.هن کي وڏو ڪيو، ڌنڌي لڳائڻ لاءِ پنهنجا ڳهڻا زيور وِڪيا، اوڌر سوڌر ڪري سندس شادي ڪئي. سڀ ڪجھ ڪيو پر زندگي ڀر ڄڻ هوءَ ڪنهن جي کيت ۾ ڏهاڙيءَ تي ڪم ڪندي هجي ائين سڄي جوابداري کنئي. نه زمين، نه ٻج ۽ نه ڦَل. ڪجھ به پنهنجو نه. اشوِن جو هن جو هجي ها ته ڇا ائين هليو وڃي ها!'
'هينئر منهنجو ڀاءُ ڪٿي آ؟'
' ڪهڙي خبر؟ ٻه سال اڳ مدراس مان خط آيو هو.فلم ۾ ايڪسٽرا ماڻهو کان وٺي سڀ ڪجھ سپلاءِ ڪندو آهي. هونئن ته دلالي ئي چئجي. جيڪو به هجي. هن جا ڪرم هن سان. ادي مون ته منهنجي مٿي تي اِيشور جيڪا به وڌي اها ذميداري کنئي. ابي امڙ جي آخر تائين خدمت ڪئي. اهي وري ٻه کيت ڇڏي ويا آهن جو مانيءَ جي چنتا ڪونهي. باقي هو هجي يا نه هجي، منهنجي ڀاڳ ۾ ته ڀڙ ڀڙ سڙڻو ئي لکيل آهي. مون ــ تو جهڙين جا آستانا لوڪ ڪري ته ڳوٺ ۾ گهر گھٽ؛ آستانا جھِجھا ٿي پون!!
ڪنچن ٻا کي ٿيو، رُکي ٻا جي ڳالهه غلط ناهي. جيڪا ڌڻيءَ جي پٺيان ستي ٿي ان جي چِتا ته سڀني ڏٺي آهي پر گھرواري جي غير حاضريءَ ۾ جيڪا جيئي ٿي، جلي ٿي ان جي لهس کي جڳ ڪٿي ڏسي ٿو؟
اٿندي رکي با چيو:
' تون به عجيب آهين، مونکي ڳالهين ۾ لڳائي ڀلائي ڇڏيَئه. هلو هاڻ گھر. روٽي پاڻي ڪري ٻئي نڻان ڀاڄائي ٿڌيون مٺيون ڳالهيون ڪنديونسين.
' پوءِ اينديس، مونکي سڀاڻي کان انشٺان ڪرڻو آهي. تون وڃ. سمِتا چنتا ڪندي هوندي. هي چوماسي جا ڏينهن. اوندهه ۾ ڪو جيو جنتو .... '
' ڏس نه هيءَ هٿ بتي انهيءَ ڪري ته کڻي آئي آهيان.ڳوٺ ۾ بجليءَ جا ٿنڀا ته گھڻا ئي آهن پر هيءَ پرجا گولا رهڻ ڏئي تڏهن نه! پئنچات وارا وجھن ۽ ماڻهو ٻئي ڏينهن ٽوڙي ڇڏين.'
' هاڻي ٻيون ڳالهيون پوءِ. هل ته مان توکي اڌ تائين ڇڏي ٿي اچان. ڪنچن با رُکي با جو هٿ جھليندي چيو.
' نه نه مان پهچي وينديس، پر توکي هڪڙي ڳالهه ۾ به نه پُڄي سگھجي. پنهنجو ئي ڪندي آهين. چڱو ته تون ٻنپهرن جو جڏهن ڪٿا وانچين ته چَورائي موڪلج.'
'سٺو. سمتا جي رنجن کي چوڻ لاءِ موڪلينديس. چڱو ته هاڻي جئه نارا'ڻ.'
رکي با وئي ۽ دروازو بند ڪري ڪنچن با ڏاڪڻيون چڙهي اوسريءَ ۾ آئي. رُکي با هئي تڏهن ڪجھ سٺو لڳي رهيو هو ڪجھ برو. بادلن جي ڪري اُس نه لڳندي آهي پر بادل وسن نه ۽ صرف آڙنگ ڪن ته بي چيني ٿيندي آهي. رکي با جون ڳالهيون من کي راحت ڏيئي رهيون هيون پر من ڄاتو ٿي ته هينئر ئي هوءَ هلي ويندي ۽ پاڻ هيڪلي! هيءَ چوماسي جي رات، مندر ۾ اڪيلي. گھر ۾ ماڻهو اڪيلو هجي ته نيٺ در درين ۽ ڇت جو سهارو هوندو آهي. هونئن ته ساکيات شڪتي ماءُ جو آسرو هو پر ڪڏهن ڪڏهن سامانيه لڳندڙ شيون به عجيب ٻل ڏيئي وينديون آهن. جڏهن ته رُکي با ته پنهنجن مان ئي هئي!
ڪنچن با کي ٿيو رُکي با سان گڏ هلي وئي هجان ها ته ! اتي ڪنهن چيو، ' بس هن هيتري سهاري نڪتي آهيان؟' هن وڇايل ڪپڙو کڻي ڇنڊي وري وڇايو۽ ٿيلهيءَ مان شال ڪڍي. وهاڻو ته ٿيلهيءَ جو ئي. اٿي ڪري لائيٽ بند پئي ڪيائين ته ڊِم لائيٽ هئي سابه وئي. کن پل لاءِ اوچتو اوندهه ٿي وڃڻ جي ڪري ٿورو ڊني. پوءِ ڌيري ڌيري وڇايل ڪپڙي تائين پهتي.هٿوراڙين سان ٿيلهي هٿ ڪري سري رکي ۽ شال سريکي ڪري اوڍي.
گھڙيال ۾ نون جا ٽڪورا لڳا.ڳوٺ ۾ اڌ رات جهڙو ماحول هو.شهر ۾ ته نون کان پوءِ نئون ڏينهن شروع ٿيندو آهي. ٽي وي سيريل، پان ــ مصالحا، ڀاڄي پائون، ڊوسا ۽ ڀيل پوري آئسڪريم ۽ ٻيو به ڇاڇا.هتي ته سويل صبوح کان گھر ــ کيت ۾ مزدوري ڪري ٿڪل ماڻهو تڪڙا سمهي پون. وري رات ۾ هڪ ٻه ڀيرا ڍورن کي چارو پاڻي ڏيڻ جي لاءِ اٿڻو پوين.کيتيءَ ۾ ساڌن ته گھڻا آيا. کيڙڻ جا، پوکڻ جا، ۽ لاباري جا. پر استرين جي مزوري ڪا گھٽي ڪانهي. مٿان امبر چرخن جو به ڪم هلي .
ڪنچن با کي ياد آيو، پاڻ چندر ڪانت کي چيو هئائين ته هو کيس هڪڙو امبر چرخو ڏياري. سڄا ٻپهر واندي هوندي آهيان. جيڪو ٻوڙ ــــ پن نڪري سو، پر هن منع ڪئي. ٿي سگھي ٿو ان ۾ هن کي گهٽتائي محسوس ٿي هوندي يا ته ائين هوندو ته هاڻ ته امان کي آرام ملڻ کپي! ڪنچن با پاسو ورايو.
تڏن جا آواز اچي رهيا هئا.ڪنچن با سمهي پئي هئي، پر ميلن تائين ننڊ نظر نه اچي رهي هئي. سرير ٿڪجي پيو هو ان ڪري اهلي هئي. رات ٿي ان ڪري نيم موجب سمهڻو هيو پر ننڊ اهڙن اصولن کي ڪٿي مڃيندي آهي. ننڊ کي اچڻو هوندو آهي ته هلندڙ بس ۾ بيٺا هجون ته به جھوٽو اچي ويندو آهي ۽ نه اچڻو هوندو آهي ته شاهي پلنگن تي سو مڻ ڪپهه ڀريل گديلن تي به نه ايندي آهي! ٻيڻو ڪري وڇايل ڪپڙي هيٺان به فرش ٺري رهيو هو. ننڊ کي منائڻ وارو من اڄ نه هيو. سامهون مينهوڳي رات. ڪوري تختي، يادگيرين کي اوتڻ لاءِ آتي.