34
ممبئي واري گاڏي جڏهن احمدآباد ريلوي اسٽيشن تي پهتي ته ان مهل اروڻا کي هڪدم احساس ٿيو ته 'امان آهي'!
ورهيه اڳ احمدآباد آئي هئي تڏهن شروعات ۾ ماءُ جي ڪمي شدت سان محسوس ٿيندي هئي. ڪنچن کان ڪڏهن به الڳ نه ٿيل اروڻا جيا کان لڪي لڪي روئندي هئي. وار تهوارن تي ڪارتڪ به ياد پوندو هو. هن جي ته چنتا به ڪندي هئي. موڪلن ۾ ماڻس وٽ ڊوڙندي ويندي هئي. جيا کان هن جو ڏک لڪل ڪونه هيو. ماءُ جي لاچاري سمجھندي هئي ۽ پنهنجو ڏک ڪڏهن ظاهر نه ڪندي هئي. اروڻا ڏينهنون ڏينهن وڌيڪ پياري لڳندي هيس. جيا هن جي دوست بڻجي اروڻا جي من ۾ پرويش ڪيو هو پوءِ وقت گذرندي ڄڻ هوءَ ڪنچن جو پريايه بڻجي ويئي. اروڻا جي من جيا ماءُ کان به وڌ هئي. روز شام جو روٽي کائيندي سڄي ڏينهن جي ننڍي ۾ ننڍي ڳالهه به جيا سان ونڊيندي هئي. هاءِ اسڪول ۾ ليسن نه ڪري وڃڻ جي ڪارڻ پهرين آڱوٺا پڪڙڻ واري سزا ٿيڻ واري گھٽنا هجي يا نوڪري ۾ هٿ هيٺ وارن ڪرم چارين کي پهريون ڀيرو ميمو ڏيڻ واري گھٽنا هجي، هوءَ جيا کي ٻڌائيندي هئي.
هيڏن سالن ۾ پهريون ڀيرو جيا هيڏي دور هيڏي ڊگھي عرصي لاءِ ويئي هئي. جيا جو پرديس وڃڻ هن لاءِ فخر جي ڳالهه هئي پر ڪلهه کيس لڳو ته جيا ناهي. هن جي بدلي گانڌينگر ٿي هئي. گاڏيءَ جي دٻي مان نهاريندڙ ڪنچن کي ڏسي اروڻا کي ٿيو سندس خوشيءَ ۾ شامل ٿيندڙ امڙ آهي، هوءَ صفا اڪيلي ڪونه آهي.
اڪيلائپ جي ڳالهه اچي تڏهن گروجي چوندو هئو، ' آخرڪار ته هر ڪو ماڻهو اڪيلو ئي آهي. اهو صرف جنم ۽ موت جي سلسلي ۾ ستيه ناهي. جنهن جي چيتنا جاڳي وڃي ٿي اهو اڪيلائپ جو احساس ڪري ٿو. جيئن سڀني سمهيلن جي وچ ۾ ڪو جاڳندڙ اڪيلائي محسوس ڪندو آهي تيئن. جاڳ علم يا سمجھ جو وردان ڳڻيو ته وردان ۽ اڀيشاپ ڳڻيو ته اڀيشاپ. هن اڪيلائپ کي جو هڪ وار ستيه جي روپ ۾ سويڪاري وٺندا ته پوءِ سڄي ڊوڙا ڊوڙِ شانت ٿي ويندي. اڪيلائپ ۾ ئي “پاڻ” سان مکاميلو ڪرڻ ممڪن آهي. انهيءَ “پاڻ” کي وڌيوت پائڻ لاءِ گيان ۽ ڌيان مارڳ اپنائجي. جيڪو پاڻ کي حاصل ڪري وٺي ٿو تنهن کي سمجھ ۾ اچي وڃي ٿو ته پاڻ کان سوائي ٻيو جيڪو ڪجھ آهي ساڌن ماتر آهي. ساڌن اديش ناهي. آشنا اپني حقيقت سي هو، اي دهقان ذرا. ڪائنات ڀي تو، باران ڀي تو، حاصل ڀي تو. .... اي هاري تون تنهنجي وجود کي سڃاڻ، کيتي به تون آهين، برسات به تون آهين، ۽ فصل به تون ئي آهين. ...
ارُوڻا کي ڳالهه ڏاڍي وڻندي هئي. توهي ساگر هَي تو هي ڪنارا. .... پر انهيءَ جو احساس اڃا ٿيو نه هئو. اڃا انهيءَ منزل تي پهچڻ جيتري هن جي ساڌنا نه هئي، اوقات نه هئي. انهيءَ ڪري کيس نوڪريءَ۾ لڳندو هو ته هوءَ غلط اچي ويئي آهي. نوڪري ڪرڻ جو ويچار آيو تڏهن کان هن سوچيو هو ته نوڪري ڪندي ته آفيسر جي عهدي تي. جيا سان گڏ رهي کيس ڏيتي ليتيءَ جوچڱو اهڙو آزمودو ٿي چڪو هو. سماج ڪلياڻ کاتي ۾ مهلاوڪاس ايڪم ۾ ڪلاس ون آفيسر طور سڌي ڀرتي ٿي هئي تڏهن هن کي ڏاڍو اتساهه هو. استرين جي سنسٿا ۾ رهي هن استرين جي مسئلن کي تمام وجھڙائي کان ڏٺو هو. پاريوارڪ ساماجڪ براين کي هڪ حد تائين وهيوٽ ۽ قاعدي سان قابو ڪري سگھجي ٿو. هن کي ٿيو تمارشاهي ( ڪاڳر پتنر) ۾ لٽڪندڙ استرين جا ننڍا ننڍا ڪم هاڻي تيزيءَ سان پورا ڪري سگھبا. پر ٿورڙي ئي عرصي ۾ اروڻا جو برهم ڀڄي پيو.
ڪم ڪرڻ جيترو سولو آهي ايترو ڪم وٺڻ آسان ناهي. اڌيڪاري پد تي ويهي هن محسوس ڪيو ته هن جهڙيون ٻه چار اڳتي اچي وڃن انهيءَ مان ڪجھ هڙ حاصل ٿيڻو ناهي. سرڪار ۾ وڏي پيماني تي اها سوچ آهي ته 'مائيءَ جو عقل پير جي کُڙيءَ ۾' وهيوٽ يا انتظام هلائڻ ۾ هن کي ڇا خبر پوي؟ هن کي ڳهه ڳٽا، اچار چٽڻيون، پٽڻا پاراتا تنهن کان علاوه ٻيو اچي به ڇا! استري اڌيڪاريءَ کي ڪو به مرد ڪرمچاري پهرين هڪ عورت طور ڏسندو هو ۽ پوءِ اڌيڪاري طور. شروعات ۾ اروڻا ڪرمچارين سان گڏ انوپچارڪ ( غير رسمي ) رهڻ جي ڪوشش ڪئي ته، هن ڏٺو ته ڪرم چارين کي ميڊم جي تعريف ڪري لاڀ پرائڻ ۾ وڌيڪ رس هو. هوءَ ويڇو رکي رهڻ لڳي ته استري اڌيڪاريءَ جي حڪم جو عمل ڪرڻ وقت مرد ڪرم چارين جي منهن تي لاچاري ، ڪروڌ ۽ تڇڪار وارو ڀاو ڏسي اروڻا جا لونءَ کڙا ٿي ويندا هئا. ههڙي اڻ اظهاريل ڪشمڪش جو مقابلو ڪرڻ ۾هن جي اڌ ڪاريه شڪتي برباد ٿي ويندي هئي. هن کي خبر هئي ته چئمبر ۾ سامهون تت ـــ پپ ڪندڙ ڪرمچاري ٻاهر نڪري پاڻ ڪنهن مايا اڳيان ڏيکاريل مڙسيءَ جون وڏيون ڳالهيون ڪندا هئا. سندن سورهيه ڪٿائون ٻڌندڙن ۾ مايون به هيون. افسوس جو رهسيه پُرڻ کلندڙ يا ٻٽي معني واري کل کل ڪندڙ استرين جو سوَمان مري چڪو هو. نه صرف ايترو پر ستت مردن جو قبضو سهندڙ انهن عورتن جي مانسِڪتا ڀي ڪجھ اهڙي ئي ٿي ويئي هئي. کين مرد آفيسرن جي غلاميءَ جي عادت پئجي ويئي هئي. ۽ عورت عهديدار جي اصولي ڪارروائي به کٽڪندي هئي.
بي. سي. ايس. آر. ۽ جي. آر جي نوڙيءَ ۾ ٻڌل ستا ڪڏهن ڪڏهن اڳڀرو رستو ڏسندي هئي. ته هڪ اميد جاڳندي هئي. تان مٿيون اڌيڪاري ۽ سياست جي ملي ڀڳت ٿيندي هئي ۽ هن جي ستا ڏاڻجي ويندي هئي. هوءَ مُنجھندي هئي. جيا وٽ انيڪ وار دل جي ٻاڦ ٻاهر ڪڍندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن کيس نوڪري ڇڏي ڏيڻ جو ويچار به اچي ويندو هو. جيا سمجھائيندي هئي. نوڪريءَ ۾ هوندينءَ ته اڄ نه ته سڀاڻِي ڪڏهن نه ڪڏهن ڪجھ سٺو ڪري سگھندينءَ. سڄي تنتر ( انتظاميا) ۾ هڪ اڌ مجاڳرو بڻجي وڃڻ جي احساس ۾ ڪم جو سنتوش ملڻ ته درلڀ هو. ڪجھ سارٿڪتا لاءِ جھاوا وجھندڙ اروڻا وڪاس گرهه ۾ ٿورو جھجھو ڪم ڪندي هئي. پر پاڻ کي ڊگھي عرصي لاءِ بهلائي ڦسلائي نٿو سگھجي. اها آٿت به جھجھو ٽڪندي ناهي.
رڪشا ۾ ويهندي ئي اروڻا خوش خبري ٻڌائي.
“ امان، منهنجي بدلي گانڌينگر ٿي ويئي آهي.” اروڻا جي آواز ۾ امنگ کي محسوس ڪندي ڪنچن پڇيو:
“ تو بدلي گھري هئي ؟”
“ نه، پر منهنجي اڇا هئي ، اسان وٽان ڪو وڃڻ لاءِ تيار نه ٿئي. توکي ته خبر آهي مونکي گانڌينگر ڏاڍو وڻندو آهي. ”
جڏهن به آفيس جي ڪم سان گانڌينگر وڃي ته کيس احمدآباد موٽڻ سٺو نه لڳي. سرڪاري تنتر جي سوڙه جو ساٽو شهر جي ويڪر واري ڏئي. کليل ڇمريل سائو علائقو ۽ شانتي. آفيس وارا تقريبن سڀئي احمدآباد ۾ رهن. انهن جي من گانڌينگر ۾ رهڻ معني ڪاري پاڻيءَ جي سزا برابر. ٽڙيل پکڙيل مڪان، گھاٽا وڻ ۽ ٿوري آبادي. آفيس ڇٽڻ کان پوءِ ڇا ڇا ڪجي؟
هتي روڊن تي ٽرئفڪ جي پيهه ڪونه هئي. شام ٿيندي ملين جا گھٽيندڙ دونهان ڪونه هيا. فٽ پاٿن واري بازار به نه. نه ٿئيٽر نه هوٽل. نه ناشتن جون ريڙهيون، ڪٿا ڪيرتن مجلسون نه. ورگھوڙا ۽ جلوس نه. صفا سڃ ۾ رهجي ته رهجي ڪهڙي ريت؟
اروڻا جي من گانڌينگر جي هريالي ۽ شانتيءَ اڳيان وڌندڙ ، وسندڙ شهر جون تمام مصيبتون معاف. احمدآباد _ڏينهون ڏينهن ڀرجندو پئي ويو. ڀيڙ ۽ شور ۾ من منجھندو ويندو هو. جھونين سوسائٽين جا عاليشان بنگلا ٽٽندا ويندا هئا. راتو رات ٿوهرن جهڙا شاپنگ سينٽر کڙا ٿيندا پئي ويا. گھر ۽ دڪان جي وچ واري ڀيد ريکا غائب ٿيندي پئي ويئي.
اروڻا کي وڌيڪ خوشي اها هئي ته هاڻي گروجيءَ جو آشرم ويجھو اچي ويو هو. احمدآباد ــ گانڌينگر واري رستي تي سابرمتي نديءَ جي ڪناري سوامي ڌَيريانند گيان ساڌنا آشرم آيل هو. ٽي کن سال اڳ وڪاس گرهه ۾ هڪ يوگ شبير ٿيو هو. انهيءَ يوگ شبير جي ادگھاٽن واري موقعي ته هن پهريون ڀيرو سوامي ڌَيريانند جن کي ٻڌو هو. هنن جي ڳالهين ۾ آڌياتمڪتا ۽ ٻوڌڪتا جي آميزش هئي. اروڻا صرف شرڌا سان ڪجھ سويڪاري نه سگھندي هئي. پهريان هن کي ڪنهن به ڳالهه جو ترڪ سمجھڻ ۾ اچڻ کپي. سوامي جيءَ انوکي ڍنگ سان جيون جي سارٿڪتا جو ارٿ سمجھايو هو. ۽ يوگ شبير ۾ اروڻا ڀاڳ ورتو ته هن کي آزمودو ٿيو ته ڌيان درميان من جي ويَگرتا ڪجھ گھٽجندي آهي. پوءِ ته نيم سان يوگ شبير ۾ ڀاڳ وٺندي هئي. هر ٻئين ۽ چوٿين چنچر آرتوار تي هوءَ ضرور آشرم ويندي هئي. اتي آيُرويد جو دواخانو به هو. اروڻا کي اتي بيمارن سان گڏ مزو ايندو هو. ڪجھ ڪم ڪرڻ جو سنتوش ملندو هو. هن آيُرويد جو اڀياس ڪرڻ به شروع ڪري ڇڏيو هو. شروعات ۾ هڪ اڌ ڀيرو جيا سندس من کي ماپڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. جيا کي شڪ هيو ته ڪٿي هوءَ اڀاون جي پورتڻ وارو رستو ته نه ڳولهي رهي آهي؟ نه ته اڀاون جي پورتي ٿيندي ئي هوءَ واپس ورندي ته پنهنجي نظرن مان ئي ڪري پوندي. اروڻا کي ڪجھ ٺوس ڪم ڪري سارٿڪتا پائڻ جي خواهش هئي. جيا هن کي روڪيو ڪونه. حالانڪ چندرڪانت ٿورو ناراض ٿيو هو.
ڪڏهن ڪڏهن اخبارن ۾ چپجندڙ ساڌو ٻاون جي پراڪرمن بابت پڙهندي چندر ڪانت جي من ۾ اها ڳالهه ويهي رهي هئي ته اهڙن آشرمن ۾ نه وڃڻ گھرجي. هو اروڻا سان ٿورو وڙهيو به سهي.
“ ههڙا ڀڳت ششن جي ڳولها ۾ رهندا آهن. تون پڙهيل ڳڙهيل ههڙن پاکنڊين جي ڳالهه ۾ اچي وڃين اهو عقل جو ڏيوالو ناهي ته ٻيو ڇا آهي؟”
اروڻا شانت آواز سان چندرڪانت کي جواب ڏنو “ اخبارن ۾ ايندڙ ٻه چار قصن تان سڀني ساڌن لاءِ ائين مڃي وٺڻ برابر ناهي. حقيقت ۾ سچي حقيقت ڄاڻڻ کان سوائي ههڙا جملا ڪڍڻ ئي عقل جو ڏيوالو آهن. مان ڪنهن چمتڪار يا سِڌيءَ جي ڳولها ۾ آشرم ۾ نه ويندي آهيان. ٻيو ڪجھ نه ته بيمارن جي شيوا ٿئي اهو ئي منهجي لاءِ ڪافي آهي. پر توکي منهنجي ڳالهه سمجھ ۾ ڪونه ايندي. اها ٿوري سوکيم آهي.”
رڪشا لڪڙي جي پل تان پسار ٿي تيستائين ڪنچن ڪجھ نه ڳالهايو. اروڻا کي ٿيو ڇو امان ڪجھ ڳالهايو ڪونه. هن پڇيو، “منهنجي بدلي ٿي آهي اهو توکي ڪونه وڻيو ڇا؟
لکڙي رهي ڪنچن چيو:
“ مونکي تنهنجي چنتا آهي. هيءُ گانڌينگر روز اچڻ وڃڻ، بسين جي تڪليف، توکي تاڻ پوندي.”
“ اها ڪجھ وقت لاءِ ٿي سگھي ٿي. مونکي سرڪاري مڪان ملي ويندو پوءِ ته گانڌينگر ۾ ئي رهنديس.”
“ پر ماڻهو چون ٿا ته اتي ڪا خاص آبادي ڪونهي. اهڙي ۾ اڪيلو رهڻ .....”
“ ڏس امان، مون طيءِ ڪري ڇڏيو آهي ته هميشهه جي لاءِ اڪيلو رهڻو آهي ته پوءِ ڊڄڻ ڇا ڇو؟ ڊڄڻ مان ڇا ملندو؟ وري اتان کان منهنجي گروجيءَ جو آشرم به ويجھو آهي. آشرم جي وشال جڳهه ۾ ساڌڪن لاءِ ڌيان ڪُٽير به ٺاهي ويئي آهي. منهنجو ويچار ڀوِشيه ۾ اتي هڪ ڪُٽير ٺاهڻ جو به آهي.”
ڪنچن کي اروڻا جي ڪنڌ ۾ پاتل رُدراڪش جي ننڍن پارن واري مالها جو مطلب سمجھ ۾ آيو. ڪنچن کي چوڻ جو من ٿيو، “ جيئڻ لاءِ ماڻهوءَ کي ڪو نه ڪو آڌار وٺڻو ئي پوي ٿو. ڪو گرهسٿاشرم جو ته ڪو گيان ساڌناشرم جو.”
ڪنچن ڪجھ نه چيو. اروڻا هاڻي ننڍڙي ڪونه هئي. هن آزمودي مان جيڪو پرايو آهي اهو ئي سچ آهي. ماءُ کي ڪڏهن ڪڏهن اولاد کي کليل ماحول ڏيڻ کپي.
ڪجھ دير ۾ رڪشا چندرڪانت جي اڱڻ ۾ اچي بيٺي. هن ڪوچرب وارو هڪ ڪمري وارو گھر ڇڏي ڏنو هو. هاڻي هو واسڻا ويجھو جواهر نگر سوسائٽيءَ ۾ رهندو هو. مڪان مالڪ لنڊن ۾ رهندو هو. بنگلي جو اڳيون روم ۽ ورانڊو بند هئا. اهي گھرڌڻيءَ جي قبضي ۾ هئا. چندرڪانت پٺيان وارو هڪ روم ۽ رنڌڻو استعمال ڪندو هو. جھوني زماني جي اڏاوت هئي انهيءَ ڪري رنڌڻو ڪمري جيڏو وڏو هو.
رڪشا جو آواز ٻڌي وشاکا ٻاهر آئي. هن جو جسم ٿورو ٿلهو لڳي رهيو هو ۽ رنگت به نکريل هئس.