4
'امڙ ٿورو گيٽ ته کوليو. منهنجي ٻنهي هٿن ۾ شيون آهن.'
ڪنچن با جي اڳيان ڏاڪا چڙهندي چڙهندي رنجن چيو، ' مونکي ايندي ٿوري دير ٿي وئي آهي . ٿي وئي آهي نه؟ اچو چانهه پي وٺو.'
'مون ته توکي صرف پاڻيءَ جو ئي چيو هونه اڄ مونکي ٻيو ڪجھ به وٺڻو ناهي.'
'امڙ تون ڪٿي ڇوتِ ڇات ۾ مڃي ٿي؟ 'چوندي رنجن وٽيءَ ۾ چانهه اوتي.
رنجن جي ڳالهه سچي آهي. ٻيا برهمڻ ته چانهه جي به دعوت هجي ته ميزبان جي گھر وڃي نه پين بلڪ گھر ئي کنڊ ، چانهه جي پتي ۽ کير گھرائي وٺن. مانيءَ جي دعوت هجي ته پاڻ پچائين پاڻ کائين. ڪنچن با ڪچي پڪي سيڌي جي رامايڻ ۾ پوندي ئي نه هئي.دعوتن ۾ رڌ پچاءُ جي لاءِ ويندي هئي پر کائيندي ڪونه هئي. آخرين دعوت ڪراچيءَ ۾ آکاڙي پونم تي کادي هئائين. وڏي پٽ گوتم جي جنم ڏينهن تي.هوا بندر تي ڪنچن با جي مڙس امرت لال جي ڀائيوار ڪهان مل موتا جو وڏو بنگلو. سرخ پٿرن جي اها حويلي. ڪهان مل جي وطن بيڪانير ۾ به اهڙي ئي حويلي هئي. هر سال امرت لال گوتم جي جنم ڏينهن تي وڏي دعوت ڪندو هئو. ڪهان مل جي دلي اڇا هئي ته دعوت ان جي ئي بنگلي تي ٿئي.هن کي گوتم سان ڏاڍو پيار هو.هن جي هٿن سان ڌنڌي جو مهورت ڪرائيندو هو.
وٽيءَ مان چانهه جي ٻاڦ کي نڪرندي ڏسي ڪنچن با کي ڪهان مل جي اڱڻ وارا ڦوهارا ياد اچي ويا. گھر۾ ٻه بگيون ۽ هڪ موٽر. ننڍڙو راڄواڙو ئي سمجھو.هونئن ته ڪنچن با جي گھر ۾ به ڪهڙي ڪمي هئي؟ هن ورهاڱي ته کين چوطرف کان لٽيو هيو.
.... ڇا ڇا ڳڻجي؟
' ڪهڙن ويچارن ۾ پئجي وئينءَ امڙ؟ هيءَ چانهه ٺري ٿي پئي.'
هين! ها ، ڏي پي وٺان.'ڪنچن با ڍڪ ڀريو.
'امڙ چانهه سٺي ٿي آهي نه؟ مون هن ۾ سُنڍ به وڌي آهي.'
' ها پٽڙا، چانهه سٺي ٺهي آهي. بس هاڻي منهنجي سمتا کي ڪنهن ڳالهه جي چنتا ناهي. ڌيءَ رنڌڻو سنڀالي سگھي اهڙي ٿي وئي آهي.'
' نه ڀئي. مونکي ته رنڌڻي سان اصل وڻندو ناهي.'
'ڇو، ته پوءِ ساهُري ويندينءَ تڏهن ڇا ڪندينءَ؟'
' مونکي ته لکي پڙهي ادي اروڻا جيان هيکلو ئي رهڻو آهي.شادي ڪرڻي ئي ناهي.'
ڪنچن با جي ڌيءَ اروڻا گانڌينگر سچيواليه ۾ نوڪري ڪندي آهي. رنجن کي ايتري ڄاڻ هئي ته هوءَ اڪيلي رهندي آهي.هن کي ڪهڙي خبر ته اڪيلو رهڻ جي معني ڇا آهي؟
'هين امڙ، هاڻي ته تون هتي ئي رهندينءَ نه؟'
'هتي مونکي ڪير رهڻ ڏيندو؟'
'ڇو، اسان جو گھر ناهي ڇا! ۽ احمدآباد مان چندو ڪاڪا کي خط لکي ڇڏينديس ته ماءُ صرف تو اڪيلي جي ماءُ ناهي!'
رنجن جو اڌيڪار ڀاو ڏسي ڪنچن با نه ته خوش ٿي نه نراس.
'هين امڙ تون رهندينءَ نه؟ پوءِ روز آکاڻيون چئج. اڳ اڌڪ ماس ۾ڪهڙيون نه سٺيون آکاڻيون تون ٻڌائيندي هئينءَ.تون وئي آهين تنهن کان پوءِ هڪ ڀيرو به ڏڻ تهوار ملهائڻ ۾ مزو ناهي آيو.جاگرڻ ۾ به سڀيئي چٻري جيان ٽي ويءَ ۾ منهن وجھيو ويٺا هوندا آهن.نه کيڏن نه ڳائين ۽ نه ئي راس ڪن. ۽ امڙ هن جڳي ڀائي کي ته پوجا ڪرائيندي به ڪونه ٿي اچي.'
' ڇو ائين پئي چئين؟'
پوڄا ته ڪرائيندو آهي پر ورت وغيره ۾ ته پنجن ئي ڏينهن جي پوڄا پهرئين ڏينهن يڪي ڪرائي ڇڏي.۽ ڳوٺ جي تمام ڇوڪرين کي گڏ ڪري. ڄڻ ڇنڇر هجي اسڪول ۾ سڀيئي ورزش ڪرڻ جي لاءِ لائين ۾ بيٺيون هجن ائين پيو لڳندو آهي! اسڪول ۾ ته مائيڪ هوندو آهي جنهنجي وجهه سان پهرين ڇوڪري جيڪو ڪجھ ڳالهائيندي آهي اهو آخرين قطار تائين ٻڌڻ ۾ ايندو آهي. هتي ته اگڙم .... بگڙم ..... پنهنجو پاڻ کي جيتري پوڄا اچي اوتري ڪريو. ۽ آرتيءَ جي ٽاڻي ڏسڻ وٽان هوندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن ته ڀڳوان جي نه، اڳيان بيٺل ڇوڪريءَ جي پٺيءَ جي آرتي ڪندا هجن ائين پيو لڳندو آهي.'
مير مئي . تون ته ڏاڍي ڳالهيار آهين.'
ماءُ جو سُنهن، هڪ دفعي ته هن ڀاونا با جي ڌيءَ روپليءَ جي چنيءَ کي ڏيي مان ٽانڊو لڳي ويوهو. اهو ته ٺيڪ ٿيو جوهوءَ وري به بچي وئي.'
ڪنچن با سوچيو 'جڳديش کي ايتري به خبر نه پوندي هوندي ڇا؟ ٻارن جي مائٽن کي سار سنڀال لهڻ گھرجي، پر انهن ويچارن کي واندڪائي ڪٿان آئي؟ کيس ياد آيو هوءَ پهريون دفعو جڏهن ستيه نارايڻ جي ڪٿا ڪرڻ وئي هئي تڏهن يجمان پتي پتنيءَ چيو 'گوراڻي ماءُ هٿ پاڻي وٺرائي ڇڏيو ته ڪنڪو ڇٽڪاري هلندا ٿيون. ڪٿا پوري ٿئي تڏهن هي پرساد ورهائي ڇڏجو.۽ ٻئي ٻنيءَ تي هليا ويا.پل جي واندڪائي نه هجي اهي ڀلا پنج اڌيايه ٻڌڻ جي لاءِ ڪٿان ٿا ويهي سگھن؟ اها ته ڪنچن با هئي جنهن سڄي ڪٿا پڙهي. ٻيو ڪو هجي هاته يجمان وڃي ۽ گور (برهمڻ) به گھر ڀيڙو. پر يجمان لاءِ اها ڪٿا ضرور ڦلدايڪ ٿيندي آهي. هن جو اپواس ۽ سندس گرهست ڌرم ٻئي مالڪ جي ڌيان ٻاهر نه وڃن پر هن برهمڻ کي ته ڪنهن به ريت قرض چڪائڻو ئي پوي. ڪنچن با کي ٿيو 'مان ڇا ڪيو هوندو؟ مونکي اڃا گھڻو چڪائڻ باقي آهي.
ڪمري واري گھڙيال ۾ پنجن جا ٽڪورا لڳا ۽ ڪنچن با جو ڌيان اوڏانهن ويو.رنجن ويٺي ويٺي پٽ تي چاڪ سان ڪجھ ٺاهي رهي هئي. ڪنچن با اٿي سندس ڀر ۾ ويئي. رنجن سموري ڌيان سان ميلي جوچٽ چٽي رهي هئي. پينگهون، جھولا، ڦوڪڻن وارو، جادوءَ وارو .... هڪ ريڙهيءَ تي الڳ الڳ ٿالهن ۾ گول چوڪنڊيون ۽ شڪرپارن جي آڪار واريون شيون پيئون هيون.رجن ٽُٻڪا ٽُٻڪا ٺاهيندي پئي ويئي. ڪنچن با پڇيو :
'ڇا ويٺي ٺاهين؟'
'مٺائيءَ مٿي اڏندڙ مکيون.' چوندي هوءَ وري پنهنجي ڪم کي لڳي ويئي.رنجن جو هٿ ته ڪجھ ٺيڪ هو پر سندس مشاهدو سٺو هو. ڦوڪڻو ڀريندڙ ڦوڪڻن واري جون مٽون، مٿي تي گھڙو کڻي پاڻي ڀرڻ ويندڙ باندر. پاسي ۾ ويهندي سندس مٿي تان هٿ گھمائيندي ڪنچن با پڇيو:
' توکي چتر ٺاهڻ ڏاڍو وڻندو آهي ڇا؟'
' ها. پر منهنجو بابو وڙهندو آهي. چوندو آهي ههڙا چتر ٺاهي ڪيڏانهن وڃڻو اٿيئي؟ هن مان ڀلو ڪونه ٿيندءِ . پر امڙ، اسان جي ماسترياڻيءَ کي ته اسڪول ۾ نوڪري ملي آهي.'
رُکي با جي پُٽ اشوِن جي زال سمِتا اسڪول ۾ چترن جي ماسترياڻي آهي.پر ڳوٺڙن ۾ ته استاد کي مول وشيه کان علاوه ٻيا به وشيه پاڙهڻا پوندا آهن.ڪڏهن ڪڏهن ٻن ڪلاسن کي گڏ وهارڻو پوندو آهن تڏهن ٻه وشيه به پاڙهڻا پون.
“مان سمِتا کي چونديس ته توکي چترن جي امتحان وارو فارم وٺي آڻي ڏي. ۽ خاص ڌيان ڏيئي توکي سيکاريندي.”
“ هن کي ته خبر آهي. هن ئي مونکي چيو هو ته پوءِ احمدآباد، بڙودا يا ممبئي وڃي اڳيان چترن جو پڙهجي ته نوڪري به ملي.”
سمِتا جو ڌيان هُونئن ته ڪٿان وڃي. ڇو ته اسڪول ۾ خاص ڪو ان طرح جو ماحول نه ملي ۽ وقت به نه. ٻارن کي يارهن کان پنجين تائين شانتيءَ سان ويهاري سگھو ۽ آرام سان ڪاڳر ڀري سگھو ۽ فارم وغيره موڪلي سگھو ، ايترو ڪافي آهي.هڪ طرف استادن جي ڪمي هجي ۽ ٻي طرف نئين ڀرتيءَ تي بندش هجي . انهيءَ ۾ به مقامي رهڻ وارا ٻه چار . باقي ٻيا پاسي وارن شهرن مان اچ وڃ ڪندڙ.
سمِتا جو ساهرو ڳوٺ ۾، وري هن جا ساماجڪ رشته به هئا. هڪ دفعو آرتوار جو هوءَ ڪپڙا ڌوئڻ جي لاءِ تلاءَ تي ويئي.وڃي ڪپڙن جي هڙ ۽ ڏول رکي، ته رنجن ڊوڙي وڻ جي پويان لڪي رهي. سمِتا ڏٺو ته رنجن مينهن جي پُٺيءَ تي لغڙ اڏائيندڙ ڇوڪريءَ جو چتر ٺاهيو هو.رنجن کي کٽڪو ٿيو ته ماسترياڻيءَ کي خبر پئجي ويندي ته مان اسڪول مان چاڪ چورائيندي آهيان. پوءِ ته رنجن کي سفيد ئي نه پر رنگين چاڪ به ملڻ لڳا.اسڪول ۾ رنگولي ، چترن يا مينديءَ جو مقابلو هجي سڀني هنڌ رنجن. پر مينهون چارڻ ويندي سڀ کان وڌاري مُڪتي مينهن جي پٺيءَ تي چترن ٺاهڻ ۾ محسوس ٿيندي هئس.هن جو انوکو بليڪ بورڊ ۽ ڪلپنا جو رنگين آڪاش! پر جڏهن کيس ياد ايندو هو ته بابا ....
'امڙ ادي اروڻا کي تو شهر ۾ پڙهائيءَ جي لاءِ موڪليو هيو نه؟'
' ها پر چترن جي پڙهائيءَ لاءِ ته ڪارتِڪ کي موڪليو هيو. پر هو واپس آيو. '
' ڇو؟'
ان ۾ ڏاڍي محنت ڪرڻي پوندي آهي. هڪ مُشت اٺ اٺ ڪلاڪ ڪم ڪرڻو پوندو آهي! ڪڏهن ڪڏهن وڏو چتر هوندو آهي ته ڏينهن به لڳي ويندا آهن. بِيهڻو پوندو آهي. ڪارتِڪ پڙهائي مڪمل ڪونه ڪئي. واپس موٽي آيو.
' پر امڙ، وڻندڙ ڪم ۾ ته مزو ايندو آهي نه؟'
' ها تنهنجي ڳالهه صفا سچي پر گھڻن کي ته اڌ زندگي نڪري ويندي آهي تيستائين ڇا وڻندو آهي تنهن جي به خبرئي نه پوندي آهي. هن رُکي با واري اشوِن کي ئي وٺو! مڏ مئٽرِڪ ٿيو. پوءِ چيائين ڌنڌو ڪرڻو آهي. ته ويچاري رکيءَ قرض کڻي پيسا ڪري ڏناس ۽ ڪپڙي جو دڪان ڪيائين. هاڻي هتي ته سٺي ڀاڄي وٺڻ جي لاءِ به ماڻهو ڪانپ وڃن اتي هن جو دڪان ڪٿان هلندو؟ سال اڌ هت هُت گذاري وري چيائين ڪاليج ڪرڻي آهي. اها به اڌوري، پوءِ ناٽڪن جو رنگ لڳس. هينئر ته رام ڄاڻي ڪٿي هوندو؟'
'امان سڀيئي چون پيا ته سندس ماءُ پيءُ جو پتو ڪونهي، اها ڳالهه صحيح آهي؟'
'ڪهڙي خبر پُٽ! جهڙا جنهن جا ڪرمَ. تون ڇڏ انهن ڳالهين کي هاڻي گھر وڃ. سمتا واٽ نهاريندي هوندي.'
' پر پهريان چئُه تون آکاڻي ٻڌائيندينءَ نه؟'
'پر ڪهڙي؟'
' بس، ڀلجي وئينءَ ؟ اڌِڪ ماس واري!
ڪنچن با کي ٿيو رنجن کي ياد آهي هوءَ پاڻ ڇو ڀلجي ويئي؟ هُونئن ڏسجي ته سڀ ڪجھ ياد رهي اهو به ڪٿي سٺو آهي! هينئر ته لڳي ٿو ته ڀلجڻ ۾ ئي سُک آهي. پر هيءُ من موٽي موٽي .....
' چڱو سڀيئي گڏ ٿيندا ته اڌڪ ماس جون آنندڌارا مان ٻه چار آکاڻيون پڙهبيون. پر منهنجي چوپڙي ته احمدآباد ۾ ئي رهجي ويئي آهي.'
'منهنجي ماءُ وٽ آهي چوپڙي پر هن کي تو جهڙو پڙهندي ڪونه ٿو اچي. مان کڻي اينديس.'
' ڀلي. هي ٿانو ٺڪر کڻندي وڃ. ۽ هاڻي مونکي پڇڻ بنا ڪجھ به نه کڻي اچجانءِ.
رنجن جي وڃڻ کان پوءِ ڪنچن با هڪ پل لاءِ بلڪل واندي ٿي وئي. اچانڪ کيس سڀ ڪجھ خالي خالي محسوس ٿيڻ لڳو. رنجن هئي ته سڀ ڪجھ ڀريو ڀاڳيو پئي لڳو.ڪڏهن ڪڏهن ته صفا ٽمٽار. جنهن جو بار به محسوس ٿيندو هو. شايد پاڻ ورتمان ۽ ڀوتڪال جي ڇڪ تاڻ ۾ رکي رکي ڦاسندي پِئي ويئي. ڪوشش ڪري نڪتي پئي ته وري به جڪڙجي ٿي وئي. ۽ هاڻي هڪ دم اداس ٿي وڃي اهڙي واندڪائي! توهان ڪنهن باسڻ کي ڀريل سمجھي کڻڻ وڃو ۽ اهو خالي هجي اهڙي!
ڇا ڪجي؟ ڪليءَ مان ٿيلهي لاهي ان مان مالها ڪڍي. گئو مکي ڪڍي.گئو مکيءَ جي رتي ڪپڙي کي بي ڌيانيءَ سان نهاريندي سوچڻ لڳي. 'هيءَ ڇا جي لاءِ ؟ مالها ڦيريندي گئو مکي هٿ ۾ پاتي ويندي آهي. ڪنهن کي مالها نظر نه اچي تنهن جي لاءِ! اسان کي ائين ڌرم آچرڻو، جنهن جي ٻئي کي خبر به نه پوي، تنهن جي لاءِ هوندي؟ حقيقت ۾ ته پنهنجي هستيءَ ۾ پڻ اهڙي سڀانتا اهڙو هوش ڳري وڃڻ گھرجي.مون ته سوا لک جاپ ڪيا. مان ته هر روز ٽي ڪلاڪ پوڄا ۾ ئي هوندي آهيان، هر اگيارس تي اُپواس ۽ سيڌو ڏيڻو ئي، ساڍا چار مهنا هڪ ٽاڻا ڪرڻا ئي. فلاڻي تٿ تي گانءِ کي گاهه ۽ فلاڻي تٿ تي اڀيشيڪ! اسان کي ته اندر ٻاهر هر جڳهه تختيون لڳائڻ کان سواءِ هلندو ئي ناهي!
ڪنچن با ستي ماءُ جي اسٿانڪ وٽ نم جي وڻ هيٺان اوٽي تي ويٺي. هڪ مالها پوري ٿيندي مالها وارو وڏو مڻيون ۽ ڦندڻ هٿ ۾ آيو. ٻي پل ۾ ئي مالها جو مڻيون آڱرين ۾ اچي ويو. وري ٻي مالها. هڪڙو نه رڪجندڙ سلسلو. هن زندگيءَ جو به ڪجھ اهڙو ئي ته آهي. گھڻا دفعا ائين لڳندو آهي ته شڪر هاڻي هن ما ڇٽاسين! پل ڀر من ساهي پٽي نه پٽي اتي ٻيو مڻيون حاضر. وري نئين مالها ، نئين زندگي، نئون پاٺ! ٿي سگھي ٿو اهو سلسلو ئي زندگي هجي.
ڏينهن ڌيري ڌيري مُڙڻ لڳو هو. ڪنچن با جا چپ هوريا هوريان چُري رهيا هئا، آڱرين جي وچ مان مڻيان سُري رهيا هئا۽ اکيون گيٽ طرف کتل هيون. شايد هوءَ راهه ڏسي رهي هئي.