اڻکُٽ پيالو : ناريءَ جو ست : چندرڪانت ٽوپي والا
گجراتي ساهتيه ۾ ڀارت جي وڀاجن کي ورلي ئي کنيو ويو آهي. اردو پنجابي ڪٿا ساهتيه ۾ ڀيشم سهاني جي “ تمس” امرتا پريتم جي “پنجر”، راجندر سنگھ بيديءَ جي “ لاجونتي”، قرت العين حيدر جي “ آگ ڪا دريا”، جهڙين رچنائن ۾ ورهاڱي واري آفت جنهن طريقي سان برابر مرڪز ۾ رهي اجاگر ٿي آهي اها اسان وٽ ڪشن سنگھ چاوڙا جي “ اسمت” يا ڪملابين پٽيل جي “ موڙ سوتان اُکڙيلان” (پاڙن سميت اکوڙيل) 1979 جهڙين رچنائن ۾ ڪٿي ڪٿي ڏسڻ ۾ اچي ٿي. “اکي پاتر ” ناول ۾ ڀارت جي ورهاڱي کان ورهاڱي جي ڪارڻ ڪردارن جي بدلجندڙ ڀاڳ جو تذڪرو آهي، چتار آهي. ۽ انهن ڪردارن جي ڪيندر ۾ ڪنچن با جو ناري ڪردار آهي.
ناول جي روپ ريکا ڪجھ هن طرح جي آهي: جساپر ڳوٺ ۾ وڏي ٿيل برهمڻ ڪنيا پتا جي ڌنڌي جي ڪارڻ ڪراچي پهتي، پتا جي سيٺ جي پٽ امرت سان شادي ٿئيس ٿي پر ورهاڱي جي هنسڪ واتاورڻ جي ڪري امرت کان جدا ٿي وڃي ٿي، ۽ راحت ڇاوڻي ۾ جنسي زيادتيءَ جو شڪار ٿئي ٿي. آخرڪار ٻن ٻارن سان گڏ جساپر ۾ خالي پيل پيڪي گھر ۾ آسرو وٺي ٿي. استري هئڻ جي باوجود برهمڻڪو ڪم ڪري چندرڪانت ۽ اروڻا کي پنهنجي ٻانهن جي ٻر تي سانڍي پالي ٿي. گڏوگڏ پتيءَ جو گرڀ آهي يا بلاتڪاريءَ جو، ستت انهي اڻتڻ ۾ ڪارتڪ کي به پالي ٿي. ڪنچن با جي ڳوٺ سان هلندڙ ڇڪتاڻ دوران چندرڪانت احمدآباد وڃي پڙهي ڪري وشاکا سان گڏ ٿانئيڪو ٿئي ٿو. ته اروڻا وڪاس گرهه ۾ پڙهي آخر ۾ گانڌينگر پسند ڪري ٿي. اروڻا جي وڪاس گرهه واري موقعي تي ڪنچن با کي سالن بعد انقلابي نڻان جَيا جو ذرينا جي روپ ۾ ڀيٽو ٿئي ٿو. ته ممبئي واري موقعي تي ڪنچن با کي ڪنهن پرڻيل شانتا سان ڪارتڪ جيون جيئڻ جو طيءِ ڪري چڪو آهي انهي جو سامنو ڪرڻو پوي ٿو. پنهنجي پنهنجي نصيب مطابق ڌار ٿيندڙ ڪردارن جي درميان آفريڪا مان آيل خط ذريعي پتي امرت جي ٻيءَ شاديءَ جي، هن جي حادثي ۾ ٿيل موت جي ۽ هن جي ڪيل وراثت جي خبر خوددار(سوَماني) ۽ پاڻ تي ڀاڙڻ واري ڪنچن با کي لوڏي ڌوڏي ڇڏي ٿي.
جرمن شاعر گيوٿي جو چوڻ آهي ته ' جيڪو جيئي ٿو انهيءَ جو جيون آهي، ۽ جيڪو جيئي ٿو انهيءَ کي بدلاو لاءِ تيار رهڻ گھرجي ' ڪنچن با جو ڪردار بدلاو هيٺ جيئي ٿو ۽ آخر ۾ بدلاو لاءِ تيار رهي ٿو اهڙي احساس جي آسپاس هتي ڪٿا اڻيل آهي. ڪٿا جي جغرافيا دبئي، ڪمپالا جي ذڪر سميت خاص طور سان جساپر ڳوٺ سان تعلق رکي ٿي. ويجھن شهرن ڪانپ (سُريندر نگر) ، ڪراچي، ۽ ممبئي ــ احمدآباد تائين ڦهلجي ٿي. تنهن جي باوجود 78 سالن جي مکيه ڪردار ڪنچن با جا احمدآباد وارا ڏهه سال ڪڍندي چاليهارو کن سال جساپر ۾ گذاريا آهن. ڪنچن با جو اهو سميه سفر ڪٿا جي گھٽنا مالها کي اڳتي وڌائي ٿو پر انهي گھٽنا مالها جي ورتمان بندو مٿان ڪنچن با جي ٽٽندڙ ۽ جڙندڙ سمرڻ ڪٿا جي روپ ۾ ٿيل آميزش ڪٿا کي دلچسپ بڻائي ٿي. ايترو ئي نه پر پٽ ڪارتڪ جي گرڀ بابت وارو شڪ، پتيءَ جي ٻي پتني ايوَ جي آيل خط مان، ايو جي پٽ ايوون جي تار سان ۽ پنهنجي ڄاڻ ٻاهر پٽ چندرڪانت ايوَ وٽان حاصل ڪيل سهاءِ جي ڪري ڪٿا ۾ ايندڙ گتي ورڌڪَ، رهسين کي ظاهر ڪندي ڪٿا جي ڪرامت کي مسلسل جوڙي رکن ٿا.
ناول جي شروعات ڪنچن با جي داخلي سان ڳوٺ ۾ ٿيل هلچل سان ٿئي ٿي ۽ ناول جو انت ڪنچن با ٽن ڏينهن کان پوءِ ڳوٺ ڇڏي ٿي، انهيءَ سان اچي ٿو. مندر سميت پيڪي گھر کي وڪڻي ڇڏڻ بعد ڏهن سالن بعد چندرڪانت کان ڏنل آگھات کان آنترڪ سنتولن حاصل ڪرڻ لاءِ آيل ڪنچن با ٽن ڏينهن ۽ ٽن راتين جو انشٺان ڪري ٿي. انهي دوران سمرڻ ڪٿا ۽ سمرڻ ڪٿا جي اندر به ڪيتريون ئي ڪٿائون ويَڪت ٿينديون ٿينديون ڪنچن با کي وڃي ٻالڪپڻ تائين وٺي آخر ۾ ورتمان حالت تي آڻي ڇڏين ٿيون. جنهنجو ڪٿاپٽ ڳوٺ جي درٻارن، برهمڻن، واڻين، پٽيلن، دلتن سان رشتن ۾ اڻجندڙ سماج ڪارڻ، راج ڪارڻ، ارٿ ڪارڻ کي به ظاهر ڪندو رهي ٿو. انهيءَ لاءِ چوڻين ، پهاڪن، رسمن ۽ رواجن سان مخصوص لهجي ۾ ادا ٿيل آنچلڪ لفظن واري ڳالهه ٻولهه جو سواد ۽ ڪڏهن ڪڏهن نثر جو مخصوص استعمال ڪاريه شيل رهيو آهي. ڪنچن با جي من جي حالت کي ڏيکاريندڙ ٻاهرين عڪسن کي ڏسو:
“ڪوٺيءَ مٿان مٽيءَ وارو ڍڪ لاهي ڏٺائين ته پراڻي پاڻيءَ مٿان سينور تري رهي هئي. ڊنڪي هلائي هن پاڻي ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي ڳچ دير کان پوءِ پاڻي آيو. ٻُڪ ۾ وٺي گُرڙي ڪئي. پاڻي ٿورو ٻاڙو هو. پٺيان گھمندي هن جي نظر مندر جي پوئين ڀت تي پيئي. هن جي پوکيل ڪرڻ هئي اها جيئري هئي ۽ ٻه چار گلابي گل به هئا. ڪنچن با جي هردي کي آٿت مليو ( پيج ــ7)”
فرينچ ڊائريڪٽر انگبار برگمين جي فلم “ وايلڊ اسٽروبيري” ۾ ماضي حال جي جدا ڪندڙ ٻن تصويرن کي ڏيکاريندڙ منظرنگاريءَ جو آڪرشڪ نتيجو ڏسو:
“ ته پوءِ ڇا مون منجھان ئي هڪ ٻي ڪنچن جدا ٿي رهي آهي؟ ڪڏهن ڪڏهن لڳندو آهي ته هوءَ مون مان نڪري ڏور ٻانهون ٻڌي بيٺي آهي ۽ مونکي، هن ننڍڙيءَ ڪنچن کي ڏسندي رهي آهي. پر ائين ڪيئن ٿو ٿي سگھي؟ مان ڀِڄان به سهي ۽ ڪوري رهي ڏور ڀِڄڻ ڏسان به سهي؟ (پيج ــ 59) تي ڦهليل اُپماچتر دواران اڻجندڙ سنويدن پٽ ڏسو:
“ اهو وڻ آهي نه! منهنجو هميشه جو ويساهين کائڻ جو هنڌ! پر هڪ ڏينهن توهان مٿي تي بار کڻي ٻنپهرن جو نٽهڻ اُس ۾ پهچو ۽ نظر اچي ننهن چوٽيءَ تائين لٿل کل وارو ٺوڙهو وڻ! تمام آسرا ڀڄي ڀور ٿي وڃن، هڪ ليٽو پئجي وڃي هينئين ۾۽ مٿي تي رکيل بار ۽ تر واري تپش ڳري وڃي انهي ليٽي ۾ (پيج ــ 90)
اڱڻ ۾ بيٺي امرت کي نهاريندڙ ڪنچن جي اک جو ڪئميرا جهڙو Partial view ڏسو:
“ ڏور باغ ۾ ويٺل امرت جا پير ڏسجي رهيا هئا. کيس ڪاري پتلون پاتل هئي. گوڏن تي ٽيڪيل هٿن ۾ سفيد رومال هو. (پيج ــ 92)
ورهاڱي بعد ماڻهن جي انبوهه جو جيئرو آتنڪ ڏسو:
“ ڪياماڙي بندر تي سڄي شهر جا ماڻهو هئا. اگر هڪ ٿالهي گھمندي ڇڏي ڏجي ته ماڻهن جي مٿن تي گھمندي رهي هيٺ نه ڪري. شهر جي الڳ الڳ ڪُنڊن مان هڪ دهشت، هڪ آتنڪ جو ريلو ٿڙندو، ٿاٻڙجندو ، ڇڪجندو اچي رهيو هو. ۽ هتي بندر جي ڌڪي تي جمع ٿيندو پئي ويو. پولار ۾ شورغل ۽ رڙين واڪن جي پرت ٿلهي ٿيندي پئي ويئي. (پيج ــ 121).
خاص ته پهريون ڀيرو ريلوي جڳت کي نهاريندي ڪنچن ۽ وشوناٿ جي ٻال سرشٽيءَ جو وِسميه ستيه جيت ري جي “ پاٿير پانچالي” جي ٻال سرشٽيءَ واري وِسميه کي يادگيرين ۾ کينچي اچي تهڙو جيونت آهي. پنهنجي 78 سالن جي ڏاڏيءَ وٽان ۽ ڏاڏيءَ جي ڪراچيءَ جي رشتيدارن، پاڙيسرين جي يادگيرين مان ڪراچيءَ بابت جيڪو ڪچو مال ليکڪا کي مليو آهي انهيءَ جو سمجھ ۽ حساسيت ڀريو سندرڀ ۽ پُنرگھٽن به ڌيان ڇڪائي ٿو. هڪ طرح سان ڏسون ته آزاديءَ کان اڳ واري ڪال کان آزادي کان پوءِ واري وقت جو بدلجندڙ مزاج هتي ڪامياب طريقي سان چٽجي سگھيو آهي.
انهيءَ جي باوجود هن ناول ۾ جيڪي ڪجھ مشڪلاتون سامهون آيون آهن اهي هن جي پهريون ڀيرو ٿيل پرڪاشن جي ريت سان جڙيل آهن. هيءُ ناول جيئن ليکڪا ڄاڻائي ٿي تيئن ڇهن بابن تائين مسلسل ۽ پوءِ قسطوار لکيو ويو آهي ۽ نومبر 1998 کان “جنمڀومي پرواسي” ۾ شايع ٿيندو آيو آهي. قسطوار لکيل ناول ، جڏهن ڪتابي روپ ۾ پريس ۾ وڃي تڏهن انهيءَ کي پورو پنروانچن ۽ انهيءَ جي گھربل سار لهڻ گھرجي. ناول قسطن ۾ لکجندو آهي تڏهن اڳيان وڃڻ بعد بابن ۾ گھربل تبديلي ڪري نه سگھبي آهي. گھڻي دفعي وقت جي دٻاو جي ڪري اڻ ڄاتل چڪون پڻ داخل ٿي وڃن ٿيون. ڪڏهن ڪڏهن اڳ اچي چڪيل بيڪار اهڙا جملا به وري اچي وڃن ٿا. قسط جي قد کي ڌيان ۾ رکندي بيڪمي ٿولهه کي به وڌائڻو پوي ٿو. پاٺڪن جي سولائي لاءِ ڪري بي معني ڄاڻ به ڏيڻي پوندي آهي. هيءُ ناول قسطوار شايع ٿيڻ بعد هن جي مڪمل طور سهيڙ نه ٿي هئڻ جو آزمودو ڪرائي ٿو. ڪنچن با جي سمرڻ ڪٿا جو آليکن ڪٿڪ ۽ ڪنچن با جي پرسپر مُنجھندڙ آوازن ۾ ٿيو آهي. اگر ڪنچن با جي سمرتي ڪٿا هجي ته انهيءَ ۾ رحمت ڊرائيور جو ڪنچن با کي بندر تي ڇڏي وڃڻ بعد وارين وڳوڙن جو يا ڏاڏي واري ناناچند ڪاڪي وٽان لکايل يٿاتٿ ڪاڳر پيش ٿيڻ کي ڪا جڳهه ئي ڪانهي. پيج 131 تي ترڻيتر جي ميلي جو ذڪر، پيج 253 تي اک مان آنسن سان گڏوگڏ تير جيان ڇٽندڙ پريم آنند ڏيندڙ ڳالهه ٻولهه، پيج 255 تي استري اڌيڪاري وارو، 147 تي جسو ٽپاليءَ وارو، ر. و. ڊيسائيءَ جهڙو تبصرو ــ دور ڪري سگھجي تيئن آهي. ٿوري ۾ هن ناول ۾ سنگھٽن آهي سٿاپتيه آهي پر بچت جي ڪڏهن ڪڏهن ڪمي محسوس ٿئي ٿي.
نه ته، ' مان هڪ عورت آهيان. هڪڙي ئي ڪک کي آکيرو سمجھي جيئي وڃڻ جي مون ۾ شڪتي آهي.' جهڙا جملا جيئري ويڙهاڪ نائيڪا جي، جرمن ۾ جنهن کي وڪاس نول ( Bildungsroman) چوندا آهن اهڙو وڪاس نول آهي. ٻين کي پنهنجي لڳي تنهنجي باوجود به پنهنجي دنيا ۾ سامهون واري ماڻهوءَ کي پرويش نه ڏيندڙ نائيڪا ڪنچن با لاءِ ڪٿي رهڻو انهيءَ کان وڌيڪ ڪيئن رهڻو اهو اهم آهي. ۽ انهي ڪري برهمڻڪي ڪم واري اڻکُٽ پيالي کي هن جيئڻ جو جھونجڻ جو آڌار بڻايو آهي. پيالو انهي طرح سوکيم پرتيڪاتمڪتا ڌارڻ ڪري ٿو. ناول جو “ اکي پاتر ” (اڻکُٽ پيالو) عنوان انهي سنگھرش کي ته وائکو ڪري ئي ٿو پر انهي ئي سنگھرش جي ڪارڻ مسلسل ايندڙ ويٿا کي به سامهون آڻي ٿو.
“اکي پاتر” (اڻکُٽ پيالو) ناول آخرڪار ڪنچن با جي پيڙا جو اڻکٽ پيالو آهي. انهيءَ ۾ آخر ۾ نئين ناريءَ جي اناياس تصوير اڀري آهي. ويهين صديءَ جي پوين ٻن ڏهاڪن جي شروعات ۾ مليل ايلا عارب مهتا جي “ بتريس پوتڙي ني ويدنا” (ٻٽيهن پتلين جي ويدنا) 1982 ۽ ڪندنيڪا ڪاپڙيا جي “ سات پگلا آڪاش مان” (ست قدم آڪاش ۾) 1984 جهڙي ناري سنويدنا ڪيندري ناولن جي سامهون ويهين صديءَ جي انت ۾ آيل هيءُ ناول ناري چيتنا کي وڌيڪ ڪلاتمڪ اظهار جي گنجائش بخشي ٿو، انهيءَ ۾ شڪ ناهي.