10
پهريون ڀيرو ڪراچي ڏسڻ وارو سمو اڄ هوءَ ياد ڪري رهي آهي. ڪراچي شهر، ان جا رستا، بازار، بندر وارو وستار. هڪ لفظ ۾ چوڻو هجي ته چئي سگھجي ڪراچي معني سمنڊ. ڪٿي ٻُڪ جيترو جساپر، جنهن جي هڪ هڪ ڳلي، گھٽي، کانچا، محلا، پاڙا پيادل پنڌ جيترا. ۽ ڪٿي ڪراچي؟ مٿي نظر وڃي ۽ هيٺ ايندي ته دور دور تائين ڦهلجي وڃي.ڪراچيءَ کي پهرين نظر ڏسندي ڪنچن کي خيال آيو اگر امان ابا کي ڪراچي ڪيڏي آهي ائين چوڻو هجي ته هٿ ڪيترا ڦهلائڻا پون! کوهه جو ڏيڏر لڏندو لمندو ڏول ۾ سمائجي ٻاهر نڪري ۽ ٽپو ڏيئي پهچي وڃي سمنڊ ڪناري . پوءِ ته هن جون اُپسيل اکيون اڙي ڀڻسان .... ڪندي ڊٻڪ ڪري ٻاهر نڪري اچن! ڪجھ ان طرح جو انڀَو ٿيو ننڍڙيءَ ڪنچن کي.
وڪٽوريا ۾ ويهندي وشو ۽ ڪنچن ڄڻ راجا پاٺ ۾ اچي ويا. پڪا سڌا رستا، وسيع فٽ پاٿ، ٽرام، بجليءَ سان جڳمڳ ٿيندڙ بَوڙي بازار، چئن چئن ماڙن جون عمارتون، ڇا ڏسجي ڇا نه ڏسجي؟ هڪ طرح جي حيرت ڀري دنيا۾ اچي ويا هئا ٻئي ڀاءُ ڀيڻ.
بگي هري شنڪر شاستريءَ جي ماڙ وٽ اچي بيٺي. ڪمپائونڊ جي چوڦير پڪي چيلهه سريکي ديوار. وڏي دروازي جي پاسي ۾ ننڍي ڳڙکي. بابا هيٺ لهي دروازو کوليو۽ سامان سان گڏ بگي اندر داخل ٿي. پڪو پٽ ڏسي ڪنچن کي ٿيو هتي ته وِشو راند لاءِ ليٽا ڪيئن ڪڍي سگھندو. وِشوَ ناٿ ته ٽئين ماڙ تي تارا پڪڙڻ لاءِ ٻه ٻه ڏاڪڻيون چڙهندو پيءُ کان اڳتي ٿي ويو. تالو کولي پڻس سامان ورانڊي ۾ رکيو. ٽئين ماڙ تي ڊگھي لابيءَ ۾ ڏهه کن گھر. ورانڊو، رنڌڻو، ڪمرو ۽ پٺيان به ننڍو ورانڊو. هر منزل تي ڏهن ئي گھرن لاءِ گڏيل ڪاڪوس، سنان ڪوٺيون. ان رات دير تائين وِشو ۽ ڪنچن گھر ۾ ڪونه ويا. ورانڊي ۾ بيٺي بيٺي رستي تان وهندڙ انساني ريلي کي ڏسندا رهيا. ڳوٺ جي هڪ ئي طرح جي زندگيءَ ۾ ڪا نواڻ نه هئي ۽ نه ئي ڪو رومانچ هو. هت ته پل پل ۾ نواڻ ڀريل هئي.
ٻئي ڏينهن شروع ٿي وئي نئين ليه ۽ نئون تال. واپرائڻ جو پاڻي ڇت تي ٺاهيل ٽانڪيءَ مان ايندو هو. وِشو گھڻا دفعا نل کولي بند ڪري عجب ماڻيو هو. پيئڻ جو پاڻي ڀرڻ جي لاءِ هيٺ وڃڻو پوندو هو. صبوح شام نل ايندو هو. ماڙ جا ٽيهن ئي گھرن جا ماڻهو هيٺ لائين سر وڌل نلن تي لائين لڳائيندا هئا. پر انهن ۾ جيڪي عورتون گھونگھٽ ڪڍنديون هيون انهن جو وارو پهرين اچي ويندو هو. 'ويچاري ننهن آهي، هن کي پهرين ڀرڻ ڏيو.' بابا کي وڻندو ڪونه هو پر امان به گھونگھٽ ڪڍي پاڻي ڀرڻ ويندي هئي.
آکاڙي ٻيج تي اسڪول ۾ ويهڻ سان گڏ ڪنچن ۽ وشوناٿ وسميه جي هندوري مان هيٺ لٿا. ريوا جي خاص اڇا نه هئي. ' ڌيءَ ڌڻ پڙهائي ڇا ڪبو؟' پر جيشٺارام ٻنهي کي اسڪول ۾ ڇڏيو. وِشوءَ کي ڇڏڻ ــ وٺڻ ويندڙ ڪنچن جي من ۾ جساپر جي ڌوڙي (ڦرهيءَ تي ڌوڙ وجھي ڪم ورتو ويندو هو ان زماني واري ) اسڪول جو چتر هو. وڃڻ واري ڏينهن برهم سماج جي پرائمري اسڪول جي ماسترياڻي شاردا بين ۽ ڏهه کن ٻيا وديارٿي ڪنچن ۽ وشوناٿ کي وٺڻ آيا هئا. وشوناٿ سٿڻ ڪرتو ۽ مٿي تي ٽوپي پاتي هئي. ڪنچن کي اڄ نئين گھگھري، پولڪو ۽ چنري ملي هئي. ماءُ ڀاءُ ڀيڻ ٻنهي کي ڪنڪوءَ جو تلڪ ڪري هٿ ۾ ناريل ڏنا هئا. گلي ۾ گلن جي مالها سان گڏ بئنڊ باجن سميت اسڪول واري ڏس طرف قدم کنيا هئا. شُڪن ۾ سڀني کي ڳُڙ ڌاڻا ورهائي ڏنا هئا. ڪنچن کي لکندي پڙهندي ايندو ڏسي ماسترياڻيءَ ٻنهي کي سڌو ٻئين درجي ۾ داخلا ڏني.
ولايتي نليَن واري ڇت وارو پڪو اسڪول. يڪا اٺ نو ڪمرا. هرهڪ پيرڊ ۾ گھنڍ وڄائيندڙ پٽيوالو، وڏي صاحب جي آفيس اڳيان لگھندي نمستي ڪندڙ ٻارَ، ڇنڇر تي سموهه پرارٿنا، سفيد شرٽ ۽ آسماني چڍيءَ ۾ ڇوڪرا ۽ سفيد گھاگھري ـــ پولڪي ۽ اوڍڻيءَ ۾ ڇوڪريون. ڪنچن ڪلاس ۾ سڀني کان ڊگھي. شروع شروع ۾ کيس لڄ ٿيندي هئي. وشوناٿ بُت ۾ بندرو ۽ ڪمزور.هن کي اڳيان وهاريو ويندو هو. پهرئين ڏينهن ئي ڪنچن شاردا بين جي سٺي ساڙهي ڏسي طي ڪري ورتو ته بين (ماسترياڻي) ٿيڻو آهي. شاردا بين وڌوا هئي. هونئن ته چار گجراتي ئي پڙهيل هئي. سُڀاو جي تکي. پڙهندڙ ڇوڪريءَ جي مٿي تان اوڍڻي کسڪي وڃي ته ڪاوڙ مان هڪل ڪري چوندي هئي ' مٿي ۾ ڪليون هڻايو، ڪليون.' هڪ ضرورتمند استريءَ کي مدد ڪرڻ جي طور برهم سماج جي بانيڪارن کيس نوڪريءَ ۾ رکيو هو. شاردا بين نوڪري ڪندي هئي پر کيس نات جي آڀڙڇيٽ يعني ڇوت ڇات وارن سمورن اصولن تي عمل ڪرڻو پوندو هو ۽ ڪرائڻو پوندو هو.پاڻي پي هرهڪ وديارٿيءَ کي پتل جو گلاس ملي صاف ڪرڻو پوندو هو. مهني ۾ چار ڏينهن ماسترياڻي بين کي ماسِڪ ڌرم پاڙڻو پوندو هو. انهن ڏينهن ۾ نوڪريءَ ۾ موڪل رهندي هئي. ڪنچن جي شاردا بين پهريون ڀيرو موڪل تي رهي ته هن گھر اچي چيو ' امان اسان جي بين کي به تو وانگرڪپڙا ايندا آهن. ' ماڻس کي لڳو، هاڻي ڪنچن وڏي ٿيندي پئي ٿي وڃي.
ريوا ڳوٺ ڇڏي آئي هئي پر ان لاءِ هيڏن سالن واري عادت ڇڏڻ آسان نه هئي.ڳوٺ ۾ سس، سُهري جي ڪارڻ ريوا کي هڪڙي ڳالهه جي سڌ هئي ته مائٽ جيڪو چون اهو ڪجي. پنهنج آزاد هستي کيس کُهري کُهري لڳي رهي هئي. نئين جتي پير ۾ سيٽ ٿئي تنهن کان اڳ پير ڀرڻ جهڙي هيءَ اِسٿِتي هئي. ريوا کي ستت هڪ ڊپ رهندو هو. 'بابا کي خبر پئجي ويندي ته! امڙ کي ڪونه وڻندو ته!' ڪنچن کي اسڪول ۾ ڇڏيو هئو تنهن کان پوءِ بابا نانچند ڪاڪا کان ڪاڳر لکرائي موڪليو هو.
' راجمان راجيشري چِرنجيوي جيشٺارام ۽ سڀيئي،
توهان جو خط مليو آهي، شاسترن ۾ لکيل آهي ته جوان پُٽ پيءُ برابر هوندو آهي. توهان ته سمجھدار ۽ پڙهيل آهيو. وشوَناٿ کي اسڪول ۾ ڇڏيو آهي اهو سٺو ڪيو آهي، پر ڪنچن لاءِ ته ور ڳولڻ جو وقت آهي. چوڪري ذات هن کي پڙهائڻ مان ڪهڙو فائدو؟ اکنڊ سوڀاگيوتي ريوا کي چئجو ته ڌيءَ کي گھر ڪم ۾ جوٽي. نه ته توهان کي به مِهڻا سهڻا پوندا. ڪنچن جي شاديءَ سان گڏ ويشوءَ کي جڻيو پارائي ڇڏيون ته اسان جي حياتيءَ ۾ تنهنجو پرسنگ پتجي وڃي. ڪنياڪال گذري وڃڻ کان پوءِ ڪنيا جي ڪنيادان جو پڃ ملندو ناهي. اسان ٽٽل پن آهيون. تنهنجي ماءُ ٻارن کي ڏاڍو ياد ڪندي آهي. طبيعت سنڀالجو.
لکندڙ مهاديو پرساد جا شڀ آسيس.
پر ڏاڏي جي تمنا پوري نه ٿي. ڪراچي اچڻ کان پوءِ ٻئين سال ڏاڏو گذاري ويو. هڪ اک جي پلڪاري ۾ ڇاجو ڇاٿو ٿي وڃي! ويندي ويندي ڏاڏي کي بابا جي هٿان گنگا جل به نصيب نه ٿيو. ڪٽنب وارن انتم سنسڪار ڪيا. پرايو ملڪ، ڏاڏي جو منهن به ڏسي ڪونه سگھياسين. ڏاڏو صفا اوچتو هلي نڪتو. کيت ۾ چڻا پوکيا هئائين. هن کي ٿيو هڪ اڌ چڪر هڻي اچان. سويل صبوح جو ويو ۽ ڏهه کن وڳي ته سماچار آيا ته ڏاڏو نه رهيو آهي. کيت ۾ ڪنڊي جي ٿڙ جي پاسي ۾ ويٺي ويٺي پراڻ پکيئڙو اڏامي ويو.ڪافي وقت تائين ته ڪنهن کي ڪل به نه پيئي. جڏهن ڀر واري کيت ۾ ڦٽيون چونڊڻ مزدور آيا ۽ ڀاڳئي ڪسان جي ڪُتي ڀونڪي رهي هئي ۽ سنهون سنهون روئندي ڏاڏي جي آسپاس چڪر هڻي رهي هئي. 'اڙي هي ڪراڙو به واه جو آهي، هيءَ رن ڪُتي ههڙو اپسوڻن وارو روئي رهي آهي ته به ان کي هڙ به نٿو چوي.' ويجھو وڃي ڏٺائين ته ڪجھ به نه رهيو هو. شِوچند ڀا چيو ' هن مهاديو جو گهر بدلجي ويوآهي. هن جو جيو اصل هاريءَ جو. ڏاڏي دم به کيت ۾ ڏنو. هڪ طرف سرهن جا پيلا گل ٻي طرف ڪپهه جون ڦاٽ ڦاٽ ٿيندڙ ڦٽيون.
ڪنچن وطن واپس آئي پر ان کي گھر، کيت، کوهه، تلاء، درٻارگڍ سڀ ڪجھ نئون لڳي رهيو هو. خاص ته بنا اسڪول جي ڪجھ به نه پئي وڻيو. وشو کي ته مزو اچي رهيو هو. هن ته قبولي ورتو هو ته 'ڏاڏو ڀڳوان جي گھر ويوآهي.' ڪنچن ٻڌندي هئي ' سٺي ماڻهو جي ته ڀڳوان کي به گھرج هوندي آهي. ' ته ڇا جيڪي جيئن ٿا اهي سٺا ماڻهو ڪونه آهن؟ائين گهڙي پل ۾ اهڙو ته ڇا ٿيندو هوندو جو هينئن ماڻهو مريو ٿو وڃي. ڀڳوان جو گھر ڪٿي هوندو؟ ٺيٺ مٿي! ڪيتريون ڏاڪڻيون چڙهجن ته اتي پهچي سگھجي؟ هوءَ نهاري رهي هئي. پڻس وار لهرايا، سڄي وڌي ڪري، لوڪاچار نڀايو.پڻس سڀ ڪجھ چُپ چاپ ڪري رهيا هئا. امان جي هڪ به ڳالهه جي مخالفت هاڻ نه ڪندا آهن. ماڻس کي روئندو ڏسي ڪنچن کي ٿيندو هو ته بابا منهنجي شادي ڪري ڇڏي ها ته ڏاڏي جو جيو اوگتيءَ نه وڃي ها! پر هن کي ڪهڙي خبر ته شادي، معني ڇا؟ نوان ڪپڙا، ڳهه زيور، مزمان ۽ مزو ئي مزو. هوءَ پنهنجي ماسترياڻي شاردا بين کي ڏسندي هئي. جا هميشهه سفيد ڪپڙا ئي پائيندي هئي. مٿو ڪوڙيل. ته ڇا امان جو مٿو به! ڏهين ڏينهن تي سُکو حجام ماڻس جا وار لاهڻ آيو ته ڪنچن ڊوڙي هن جو هٿ پڪڙي ورتو هو. 'گھڻا مٿا ڪوڙيا اٿئي. نه منهنجي ماءُ جو چوٽو نه ڪٽجو. مان ڪٽڻ ڪونه ڏيندس.' کيس زبردستي الڳ ڪري ڪمري ۾ بند ڪري ڇڏيو. دريءَ مان بيٺي بيٺي ڏسندي رهي ' بابا ڇو ڪجھ ڳالهايو ڪونه پيا.'
ڏاڏي جي موت ڪنچن کي اچانڪ وڏو ڪري ڇڏيو. هوءَ پندرهن ڏينهن سڀ تال ڏسندي رهي. وهنوارن، رسمن ۽ رواجن ۾ ڦٿڪندڙ جذبات ڏسندي رهي.لوڪاچار جي نالي ٿيندڙ گلا غيبت ڏسندي رهي. هن کي سمجھ ۾ نه پئي آيو آرام سان ويٺل ماڻهوءَ ، چٽڻي آچارن جو سواد ماڻيندڙ ماڻهو قضئي، ڪاڻ ــ موڪاڻ وغيرهه تي ايندي هڪدم دکي ٿي ويندا هئا. حويليءَ تي سماچار ايندا هئا ته اڄ فلاڻي ڳوٺ جي ڪاڻ آئي آهي. سڀ ساوڌان ٿي ويندا هئا ۽ پنهنجي پنهنجي رول ۾ اچي ويندا هئا. ڊگھي گھونگھٽ ۾ ڊگھي راڳ ۾ روڄ راڙو ڪندي ۽ چڪور اکيون چوطرف لَکينديون هيون ته ڪنهن ڪاري ساڙهي پاتي آهي ۽ ڪنهن گھگھري ڪرتو؟ ڪنهن جي اک سڄل آهي ۽ ڪير ٿي رڙ وڏي ڪري. مرد گھڙي ٻه گھڙيون منهن ڀيلو ڪري وُئڻ ڏيڏن جو ڀاو ڪرڻ لڳندا هئا۽ حقا ڦرڻ لڳندا هئا. ٿورو ماحول ٺاپر ۾ ايندي ڪنهن جا ٻار شاديءَ جيڏا آهن ڪنهن جي گھر جڻيو آهي؟ ڪنهن ننهن کي ڪڍي ڇڏيو ۽ ڪنهن جي گھر نئين ننهن آئي. ڪنهن شاديءَ ۾ ڇا کارايو ۽ ڪنهنجي شاديءَ ۾ ڪير نه آيو؟ وهنوار ، ميار آشواسن، آٿت ۽ آنسن جو زبردست ناٽڪ هلندو هو.
ڏاڏي سڄي بدلجي ويئي هئي. ڪنهن ڄڻ سندس سمورو رت ست چوسي ورتو هجي صفا اهڙي ڏورا ڏورا ٿي وئي هئي. ڪڏهن ڪڏهن وڏي سڏ روئندي هئي ته ڪڏهن چپ چاپ ويٺي هوندي هئي. امان گھر، وهنوار، ۽ لوڪاچار جي گھاڻي ۾ پيڙهجندي رهندي هئي. بابا اڪيلو اڪيلو ويٺو هوندو هئو. جيڪو جو ڪجھ پيو چوندو هو سو ماٺ ڪر ٻڌندو پيو هئو. هن جي حالت طوفان ۾ ڇاڄ اڏامي ويل گھر جهڙي هئي.
ڏاڏي جو ساليانو شراڌ نه ٿي نبري تيستائين امان کي ڪنڊ جھلڻي پوي. سماج عجيب آهي. هڪ طرف ائين چوندا هئو ' پنجيتاليهه ورهيه ٿيا، ننڍڙي نينگر آهين جو روئين ٿي؟ هاڻي ته پوٽي جي گھر به پينگھا ٻڌبا.' ۽ ٻي طرف سوگ جا نيم نڀائڻا پون. ڪٺ پتليءَ جيئن بس نچندو ئي رهڻو؟ امان ڏاڏيءَ وٽ وطن ۾ رهي، پيءُ ٻارن جي پڙهائي نه بگڙي تنهن لاءِ ڪنچن ۽ وشوناٿ کي وٺي ڪراچيءَ آيو.
پيءُ صبوح جو سويل اٿي باکري ڀاڄي ٺاهيندو هو. شام جو پيڊيءَ تان موٽي دال چانور ٺاهيندو هو.ڪنچن کي ڏاڍي اڇا ٿيندي هئي ته اهو سڀ هوءَ ڪري پر پڻس منع ڪري ڇڏيندو هو. 'رهڻ ڏي تون جلي ويندينءَ.' توهان ته ڏاڍو سنڀاليو پر منهنجي ڀاڳ ۾ جلڻ ئي لکيل هو اهو ڪيرٿو مٽائي سگھي؟'
ڪنچن با پهريون ڀيرو ويلڻ چڪلو پڪڙيو هو اهو ڏينهن ياد آيو. پڻس جي ساڄي هٿ ۾ ننهن ٿر ٿي هئي. هڪ هٿ سان باکريءَ لاءِ اٽو ته ڳوهيو پر نه ڇٽندي ڪنچن کان ويلائي.ان پهرين باکريءَ جي شڪل ڪهڙي هئي اهو چوڻ مشڪل آهي، پر پوءِ پاڙي ۾ رهندڙ نرملا ماسيءَ هڪ اٽڪل سيکاري. پهريان وڏي باکري ويلي ان مٿان وڏو ڪٽورو اونڌو هڻي. پوءِ آسي پاسي کان اٽو کڻي وٺڻو. هڪ دم گول باکري تيار. ويچاري نرملا ماسي ڏاڍو جيءُ ٻاريندي هئي. سڀني جي ڏسندي برهمڻ جي رنڌڻي ۾ هڪ لوهاڻي ڀلا ڪيئن ٿي وڃي سگھي؟ هوءَ لڪ ڇپ ۾ اچي ڀاڄي وگھاري ڏيندي هئي. دال ۾ مصالحو وجھي ڏيندي هئي. ڪنچن کي دل ۾ ويهاري کيس سڀ ڪجھ سيکاريو.
وقت گذري رهيو هو. ڪنچن ڌيمي ڌيمي سڀ ڪجھ سکندي پئي وئي. جيشٺارام کي خبر به نه پئي پَئي ائين ننڍيون ننڍيون جوابداريون کسڪي ڪنچن جي مٿي تي اچي ويون پئي. سويل اٿي پاڻي ڀرڻ کان وٺي دير رات ڌونرو ڄمائڻ تائين سڀ ڪم ڪنچن پَئي ڪندي هئي. اسڪول ويندي روي شنڪر ڪراڻي واري کي شين جي لسٽ ڏيندي ويندي هئي. شام جو مزدور تغاري ۾ ڀري مٿي تي کڻي هن سان گڏ ايندو هو. هڪ هڪ شيءِ لسٽ ۾ نهاريندي هئي. ان وغيرهه سُپ سان سوئڻ نرملا ماسيءَ کان سکندي هئي.من ئي من ۾ هوءَ تيار ٿي رهي هئي. هن کي صرف هڪ ڳالهه من ۾ هئي ته ماڻس اچي تڏهن کيس اهي ڪم ڪاريون ڏيکاري حيرت ۾ وجھي ڇڏڻو آهي!
ڏيڍ سال کان پوءِ ماڻس آئي پر ......