35
“ ڪهڙيون خبرون؟ اروڻا ٿورو منجھندي چيو”
“ اهي ئي، تون پڦي ٿيڻ واري آهين تنهن جون.” چوندي ڪنچن وشاکا جي مٿي تي هٿ رکيو.
“ انهيءَ جي مونکي ڪيئن خبر پوي؟ ڀاڀيءَ ته ڪجھ چيو نه هو. ” اروڻا خلاصو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي چيو. ڪنواري اروڻا کي ڪيئن خبر پوندي؟ اهو ته وشاکا جو ٽڙيل روپ ۽ بدليل چال ڏسي ڪنچن کي خبر پيئي. انڀوي ڪنهن کي چئجي؟”
وشاکا جي چهري تي پورڻتا جو نور اوتجي رهيو هو ۽ چال ۾ ٺريل مغروري ڏسجي رهي هئي. هن کي ڏسي ڪنچن کي شانتا جو مرجھايل ڪوماڻيل چهرو ياد آيو. خبر ناهي هوءَ ڪڏهن ماءُ بڻجي سگھندي؟ ڪنچن ٿڌو شوڪارو ڀرڻ کان پاڻ کي جھليو. ڪهڙي خبر هن وشاکا کي ڏينهن چڙهيا آهن انهيءَ ۾ شانتا جي ٿدي ٿيل آنڊيءَ مان نڪتل دعائن جو ئي اثر نه هجي!
وشاکا گھڻن سالن کان پوءِ اميد سان ٿي هئي. حالانڪ ڪنچن ڄاڻندي هئي ته جيستائين وشاکا جو ننڍڙو ڀاءُ نوڪريءَ نه لڳي تيستائين چندرڪانت اولاد جي جوابداري وٺڻ لاءِ تيار نه هو. هڪ اڌ ڀيرو رُکي ڀاڀيءَ ڪنچن کي چيو به سهي، “ اسان کي وشاکا کي ڊاڪتر وٽ وٺي وڃڻ گھرجي، ته اڳيان ڇا ڪجي ان جي خبر پوي.”
اولاد نه ٿيندو آهي ته سڀ کان پهرين شڪ جي سُئي ننهن سامهون ويندي آهي. ايترو ئي نه ڦٽاڦٽ ٻي شاديءَ بابت به سوچجي ويندو آهي. ڪنچن رُکي ڀاڀيءَ کان خلاصو گھرندي پڇيو:
“ مطلب؟”
مطلب ٻيو ڪهڙو. ڪراچيءَ ۾ رڻڇوڙ لائن ۾ رهندڙ انهيءَ مُگٽ لال هڪ انڌيءَ مائيءَ جي زندگي ڪونه سڌاري ڇڏي هئي؟ چوي ٿو ته کوٽ واري آڻجي ته کوٽ ڀڄي. هن اولاد لاءِ ئي ته ٻي شادي ڪئي هئي.”
“ مونکي ناهي ڪنهن مائيءَ جو ڀَو ساڙڻو يا سڌارڻو. جيڪا آهي سا مون لاءِ سون جي آهي.”
وشاکا جي ٻار ڄڻڻ کان پوءِ ڪنچن لاءِ احمدآباد ۾ رهڻ ضروري ٿي پيو. وشاکا جي پيڪي ۾ ڌيءَ جو پهريون ويم ٿيندو نه هو. سال اڳ ڪنهن پهريون ٻار ڄڻيندڙ ڌيءَ کي ويم کان اڳ وٺي آيا پر ٻار ڄڻڻ کان پوءِ ٻار ۽ ماءُ ٻئي گذاري ويا. تڏهن کان هو پهرئين ويم واري ڌيءَ کي گھر نه وٺي ويندا آهن. هونئن به وشاکا جي ماءُ پاڻ پهچي سگھي ائين نه هئي، ۽ نه ئي پيسي ٽڪي ۾ پاڻ ڀري هئي. ڪنچن کي ٿيو هڪ طرح سان ته سُٺو ئي ٿيو، ننهن کي کارائڻ پيارڻ ۾ سنڀالي سگھبو.
آنند جي جنم بعد سوا مهني وشاکا رنڌڻي ۾ پير پاتو تڏهن هڪ ڏينهن چندرڪانت چيو، “ امان هاڻي تون هتي ئي رهين ته اسان کي آنند جو الڪو نه رهي. نه ته اسان کي هن لاءِ ڪا مائي رکڻي پوندي، يا ڪنهن جي گھر ڇڏڻو پوندو يا ڪنهن پينگھي گھر ۾داخل ڪرڻو پوندو. پيسا ڏيندي ماڻهو ته ملي وڃي پر انهيءَ ۾ اسان جي جيءُ کي به چنتا رهي. ڇوڪرو سنڀالجي نه سنڀالجي؛ هونئن ته وشاکا جي امڙ به آهي پر هلندي هن کي دم جي تڪليف ٿي پوي. ....”
ڪنچن با کي احمدآباد رهڻ ۾ ڪو خاص واندو ڪونه هو. اهو صحيح هو ته هت سوسائتيءَ ۾ رهندي کيس سڀ ڪجھ نئون لڳندو هئو. ڳوٺ ۾ جيڪا پنهنجائپ محسوس ٿيندي آهي يا حق سان ڪنهن جي مدد وٺي سگهجي تهڙو هت نه هيو. حالانڪ، چندرڪانت کان علاوه ڳوٺ ۾ جيا ۽ اروڻا به ويجھي ئي هئي. ڪنچن سوچيو اڄ تائين ڳالهه الڳ هئي. ننهن کي ٻار ڪونه هئا. هوءَ آزاد ۽ مان به ، پر هاڻي پنهنجي ئي پيٽ جي آنڊن سمان پوٽن کي ڇڏي آزادي ماڻڻ اهو ته صفا سوارٿ آهي. ۽ جساپر ۾ به اڪيلو گهڻو رهي سگھبو؟ اڄ نه ته سڀاڻي پٽ ــ ننهن وٽ ته اچڻو ئي پوندو.کٽ تي ڪرڻ کان پوءِ اينديس ته ننهن کي ٿيندو ته ڏس نه جڏهن مونکي ضرورت هئي تڏهن ڪونه آئي. هاڻ ڪيئن بي چئي ڊوڙي آئي آهي؟ پوءِ مان هن وٽان پيار۽ شيوا جي ڪهڙي منهن سان اميد رکي سگھنديس؟ ڪنچن با احمدآباد ۾ رهڻ جو فيصلو ڪيو.
شروعات ۾ ڪنچن با کي ٿوري تڪليف ٿي. هن جو سالن جو ڪم ڪرڻ جو ڍنگ. سويل اٿڻ، پٽ ٻهاري صاف ڪرڻ، سنان ڪري ئي رنڌڻي ۾ پير رکڻ، جڏهن ته وشاکا جو ڊول الڳ هو. هوءَ سڄو ڪم ۽ رسوئي پتائي پوءِ ئي سنان ڪندي هئي. روٽي کائي افيس ويندي هئي. صبح شام رسوئي پاڻ ٺاهي. کيس ائين هيو ته امڙ سڄو ڏينهن آنند کي سنڀالي ٿي ته کيس تڪليف ڇو ڏجي؟ شام جو ٻئي زال مڙس آفيس جو ٽائم پورو ڪري بازار جا ڪم پتائيندا گھر اچن تيستائين ڪافي دير ٿي ويندي آهي. پوءِ تڪڙ ۾ ڀاڄي ڀاکري ٺاهڻ کان علاوهه ٻيو ڪو وڪلپ ئي ڪونه هيو. وري سڄو ڏنهن گذري وڃڻ بعد آنند وشاکا کي ڏسي انهيءَ ڪري هو وشاکا کي ڇڏيندو ئي نه هيو. هڪ دير سان کائڻو ۽ اهو به صفا سُڪو. ڪنچن با کي هضم ڪرڻ ۾ تڪليف ٿئي. ان طرح ٻنهي سس ــ ننهن جي دل ۾ ڪا دغا ڪونه هئي پر ڪم ڪرڻ جي ريت جي ڪري هڪ نه ڏسجي اهڙي تنگ دلي ماحول ۾ ڏسڻ ۾ ايندي رهي. ڪنچن با آخرڪار پاڻ ئي واتاورڻ کي هلڪو ڪرڻ جي شروعات ڪئي.
“ ڏس وشاکا، هي آنند توکي سڄو ڏينهن ڏسندو ناهي انهيءَ ڪري هي ڏاڍو بي صبرو ٿي ويندو آهي. تون صبح کان ئي رنڌڻي ۾ هلي ويندي آهين جنهن جي ڪري نه ڇوڪري جو خيال رکي سگھندي آهين ۽ نه ئي چندرڪانت جو. هاڻي کان رنڌڻو منهنجي مٿان، رسوئي مان ڪنديس. توکي صبح جو آنند کي پورتو وقٽ ڏيڻو ۽ رسوئيءَ کان علاوهه منهنجو ٻيو ڪم به ڪهڙو آهي؟ اهو ته سڀ ڪم ڪمواري ڪندي آهي ۽ مان ته اڃا برابر آهيان. انهيءَ ڪري ڪم ڪنديس ته منهنجو سرير به هل چل ڪندو رهندو، نه ته سڀئي سنڌيون، نبضون ڪٽجي جھلجي وينيدون. ”
وقت گذري رهيو هو. آنند جي پهرين سالگرهه آئي ته جيا هميشهه جي لاءِ دبئي هلي ويئي هئي. وديس جي سفر دوران دبئي جي اخبارن ۾ ڇپيل هن جو نالو ۽ فوٽو ڏسي انيس جيا سان مليو. پاڪستان ڇڏي هو ڏهن سالن کان دبئي ۾ واپار ڪندو هو. جيا سان ملي وري هن سالن پراڻو ارادو دهرايو. انيس جي زال پاڪستان ۾ ئي رهندي هئي. پيءَ جي ملڪيت جي اڪيلي ئي وارث پتنيءَ انيس وٽان طلاق گھري هئي. جيا ان وقت ته ڪو جواب ڪونه ڏنو. هوءَ اڻ تڻ ۾ هئي. ذرينا نالو ڌارڻ ڪرڻو۽ ذرينا بڻجي انهيءَ ئي سماج جو انگ ٿي رهڻو، اهي ٻئي الڳ ڳالهيون هيون. تڙڳڻ جي طريقي بابت ڄاڻڻ ۽ تڙڳڻ ٻنهي ۾ جيترو فرق هوندو آهي اوترو ئي فرق هنن ٻنهي حالتن ۾ هو. هن ڪنچن سان ڳالهه ڪئي.
ڪنچن ڏٺو ته جيا جنهن کي پنهنجو آڌار مڃيندي هئي انهيءَ اروڻا جي ڏس ئي بدلجي ويئي هئي. نوڪريءَ ۾ به جيا کي ايڏا سال ڪونه هيا. ڏينهون ڏينهن عمر وڌڻي هئي. ڪنچن به نه هجي تڏهن اگھائي سگھائيءَ ۾ سندس ڪير؟ جوانيءَ ۾ اڪيلو گذاري وٺجي. سرير ۾ سگھ هوندي آهي، من مضبوط هوندو آهي پر جيئن جيئن چاليهن واري لاهي لهجي تيئن تيئن اڪيلائپ جو احساس ٿيندو وڃي. ڪيڏو نه عجيب آهي هيءُ جيون! جيئن جيئن حقيقت جو مشاهدو ٿيندو وڃي تيئن ماڻهوءَ کي مضبوط ٿيڻ کپي پر اڪثر ائين ٿيندو ناهي. الٽو ماڻهو ڪمزور ٿيندو پيو ويندو آهي. ڪنچن جيا کي دبئي وڃڻ جي صلاح ئي نه بلڪ وينتي به ڪئي. اتي به جيا جي من کي وڻندڙ ڪمن ڪرڻ جو موقعو هيو. هيترا سال جنهن جي صرف نالي سان ئي پتني سڏائجندي رهي آهي تنهن انيس جي سنگت ملندي. جيون ۾ پريم ۽ دوستيءَ بابت ڪڏهن به ڪو ليٽ ناهي ٿيندو. جيا جڏهن هميشهه جي لاءِ ڀارت ڇڏيو تڏهن ڪنچن کي ٿيو ته ' هر ماڻهو کي مستقبل جي ڪا نه ڪا نشاني ملندي ئي آهي. جيا جڏهن پهريون ڀيرو پرديس ويئي تڏهن جنهن آترتا جو انڀو ڪيو هو اهو ٿي سگھي ٿو هن الوداعيءَ ــ جدائيءَ جو پوروَ سنڪيت هو. پر ان وقت اهو سنڪيت برابر سمجھ ۾ نه آيو هو. اگر سڀني کي ههڙا اڻڀِرندا لڳندڙ سنڪيت سمجھ ۾ اچن ته پوءِ هرڪو ماڻهو اڳ ڪٿي ڪري سگھي. جيا ويئي. پٽ، ننهن، ڌيءَ، اوڙو پاڙو سڀ ڪجھ هوئڻ جي باوجود ڪنچن صفا هيکلي ٿي ويئي.
احمدآباد اچڻ بعد اونهاري ۾ جساپر جو هڪڙو چڪر هڻڻو پوندو هو. چوماسي کان اڳ گھر جا نريا ٺاهڻ، ديسي نريا هئا. باندرن جي ڪارڻ سال درميان ٽٽن. ڪڏهن ڪڏهن مور نانگن جي ڳولها ۾ اکوڙي ڇڏين. ڀلي رهڻو نه هجي پر گھر جي سار سنڀال لهڻ ته ضروري هئي. نه ته ڊهي پٽ پئجي وڃي. چندر ڪانت کي اها مٿاڪُٽ وڻندي ڪونه هئي. کيس اهو خرچ به بيڪار لڳي. انهيءَ ۾ وري جوڳ ويٺو ته ان جي مڪان مالڪ چندرڪانت کي مڪان خريد ڪري وٺڻ جي آڇ ڪئي. يا ته مڪان خريد ڪري وٺو يا خالي ڪريو. سٺي پاڙي گھٽيءَ ۾ مڪان مسواڙ تي ملڻ مشڪل. وري سرڪار مان مڪان لاءِ قرض ملي ته مسواڙ جيترا هفتا ڀرجن ته ايندڙ ڏينهن ۾ پنهنجو مڪان به ٿي وڃي. قرض ته ملي پر ٻي رقم جو ڇا؟ چندرڪانت منجھندو هو. ڪنچن با جساپر وارو مڪان وڪڻي ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو.
جساپر وارو مڪان ڪير وٺندو اهو سوال ڪونه هيو. ٺاڪر صاحب جي اتي شڪتي ماءُ جو مندر ٺاهرائڻ جي ورهين کان دلي خواهش هئي. ڪنچن با جي ڳالهه ٻڌي هري پريا کي پلڪ به نه وڻيو. هونئن به هاڻي ساهيڙي هتي ته رهي ڪونه ٿي. مٿان مڪان ڏيئي ڇڏيندي ته پوءِ ڇا هاڻي اهو پهريان جهڙو وقت واپس ايندو؟ دير رات تائين ٻئي ساهيڙيون تنهنجي منهنجي ڪنديون رهنديون هيون. پر وري ٿيس هاڻي اها عمر ۽ پرسٿتي به ڪٿي رهي آهي؟ تنهن جي باوجود به هوءَ چوڻ کان نه رهي سگھي.
“ مڃي وٺ اتي توکي ڪا تڪليف ٿيندي يا ننهن پٽ سان جيءُ هيٺ مٿي ٿيندو ته .....”
“ جيڏل تنهنجي آشنڪا غلط ناهي پر تون ئي ٻڌاءِ، اسان هڪ سٺي ماڻهو طور جيئڻ لاءِ ڪنهن ڪنهن سان سمجھوتا ڪندا ناهيون؟ پاڙي واري کا وٺي ڪم واريءَ جي به ڪن لاٽار ڪندا آهيون. هت ته پٽ سان انوڪول ٿيڻو آهي. ٻيو ته موڙي مُٺ ۾ هوئڻ جي باوجود پٽ کي پريشان ٿيڻو پوي انهيءَ کان ته پنهنجي هٿ سان هن کي هن جو حصو ڏيئي راضي ڪري ڇڏيان ته انهيءَ ۾ غلط به ڇا آهي؟مان پنهنجو ئي سوچي گڏ ڪندي رهان ۽ ٻار تنگي پيا محسوس ڪن اهو وري ڪٿي جو نياءُ . انهن جا اڃا هلڻ ــ ڦرڻ، گھمڻ ــ ماڻڻ جا ڏينهن آهن. سادگيءَ سان گھاربو ته عمر وڌندي ۽ تندرستي به. باقي ڪنهن ڏٺو آهي ڪلهه کي؟ ڀڳوان جيئن ڪيوليءَ کي ڪڻ ۽ هاٿيءَ کي مڻ ڏيندو رهي ٿو ته ڇا مونکي بکايل رکندو؟ مون ڪٿي ايشور کي وڪڻي کاڌو آهي جو مونکي سڀاڻي جي چنتا ڪرڻي پوي. ڪندو هو پاڻيهي چنتا.
مڪان وڪڻڻ جو فيصلو ڪرڻ سولو هو پر اهو ڇڏڻ اولو هو. اهو گھر ڇڏڻ ڪنچن با لاءِ کل لاهي ٻي پائڻ جهڙو هو. نانگ لاءِ ڪنجري لاهڻ ضروري آهي نه ته انهي ڪنجريءَ جو پڙدو ئي سندس اکين کي ڍڪي ڇڏي ٿو. پاڻ کي پيڙا جي ڪانٽي تي لٽڪائڻو پوي. ڪنجھڻو پوي، رهڙجڻو پوي پر انهي موهه مان مڪت ٿيڻ ضروري آهي.
مڪان ٺاڪر صاحب کي سونپڻو هو تڏهن چندرڪانت گڏ آيو. ضروري شين کان سوائي ٻيو سامان وڪڻي ڇڏڻو هو. پتل جي ٿانون کي ڀنگار ۾ ڏيڻ لاءِ جدا ڪندي چندرڪانت چيو:
امان هاڻي هيءُ پتل جو پيالو رُکي ماميءَ کي موٽائي ڏيئي اچ .
ڪنچن کي چندرڪانت جي ڪيل مشڪري ڪونه وڻي. هن ڄاتو ٿي ته چندر ڪانت کي اهو پيالو پلڪ به نه وڻندو هو. آحمدآباد ۾ ڪو ساڌو اٽو وٺڻ ايندو هو ته هن کي ڏسي هو ڇرڪندو هو. برو ڀلو چوندو هو. ڀوتڪال کا ڀڄندو هو. ڪنچن جي من اهو پيالو اڻ کٽ هو.
ڪرشن دروپديءَ کي اڪشيه پاتر ڏنو هو. بنواس وارو اهو مشڪل وقت پانڊون انهي اڪشيه پاتر جي سهاري ئي پار ڪيو. تيئن مونکي رُکي ڀاڀيءَ جهڙي ڀوري ۽ من جي سچي مائيءَ اڻ کٽ پيالو ڏنو آهي. منهنجي لاءِ هيءُ اڻکُٽ پيالو جيئڻ ۽ جالڻ جو اڌار آهي. ڀلي نه هن زماني جي گردش منهنجو آزمودو ۽ امتحان وٺندي رهي. منهنجي جيون جو جھرڻو سڪو ناهي جنهن جو ڪارڻ آهي هيءُ پيالو. هن کي ڏسندي آهيان منهنجا پير ڌرتيءَ تي ٽڪيل رهندا آهن. هي پيالو مونکي هردم ياد ڏياريندو آهي ته وقت کان وڏي ڪا شيءِ ناهي. اگر سُک جي ڇانو ٽڪندي ناهي ته ڏک جو دور به ڪيئن ٿو رهي سگھي؟ هن کي ڏسي مان سِکي آهيان ته سڀ ڪجھ ڪال کي سونپي ڇڏجي ۽ جيئڻ جو سنگھرش نه ڇڏجي. اها ئي منهنجي هڪ ماتر ڪمائي آهي. هي پيالو ته اتهاس جو ٻوڌپاٺ آهي ــ سبق آهي.
احمدآباد اچڻ بعد ڪنچن نئين سر ا... ب...ت .. سکڻ، رٽڻ جي شروعات ڪئي. چندرڪانت ايم. جي. لئبريريءَ مان ڪتاب کڻي اچي. آڌياتمڪ ڪتابن جي بجائي ڪنچن با کي ڪهاڻيون ناول وڌيڪ وڻن. الڳ الڳ ڪردارن ۾ انڊلٺي جيون جي رنگن ۾ رڱجي ويندي هئي. اروڻا ڪڏهن ڪڏهن چويس:
“ امڙ هاڻي توکي هنن سڀني ذميوارين مان مڪت ٿي وڃڻ گهرجي. ڀاءُ ــ ڀاڀيءَ به کي پنهنجن ٻارن جي جوابداري کڻي وٺڻ گھرجي. تون مون وانگر آشرم ۾ هڪ ڌيان ڪٽير ٺاهي وٺ.”
ڏس ڌيءَ، تنهنجي ۽ منهنجي ڳالهه ۾ فرق آهي. توکي سنسار جو آزمودو ڪونهي. ڪجھ طرح جا ڪم ڪرڻ سان ڪيتري خوشي ملندي آهي اهو تون ڇا ڄاڻين؟ مان هت ڌيان ۾ وهان ۽ هُت سڀيئي دکي ٿين. جيستائين منهنجا هٿ پير هلن ٿا تيستائين اگر ڪنهن کي مدد ڪري سگھجي ٿي ته اهو ئي ڪافي آهي. منهنجي لاءِ ته اهائي سهج سماڌي آهي.
آنند کي اسڪول ۾ داخل ڪرايو ويو. هن جو اسڪول ويجھو ئي هو. پنڌ ڪندي پندرهن منٽ ئي لڳن. اتي ئي اسڪول جي ڀر سان ٻماڙ بنگلي ۾ ٻڍا آشرم هلندو هو. ڪنچن با آنند کي اسڪول ۾ ڇڏي پاڻ انهي ٻڍا آشرم ۾ ٽي ڪلاڪ پسار ڪري. ڪنهن جو مٿو ڌوئي ڏئي، ڪنهن جي ڪپڙن ۾ ٻيڙا ٽانڪي ڏئي، ڪنهن کي وڻندڙ ڪجھ پڙهي ڏئي. ۽ ڪو به ڪم نه هجي ته وڃي رنڌڻي جي ڪم ۾ هٿ ونڊائي. هن طرح جي ننڍڙن ننڍڙن ڪمن ۾ کيس جيون سارٿڪ لڳيس. آنند اسڪول کان ڇٽي ته کيس گھر وٺي اچي. پوءِ ته آنند جو اسڪول بدلجي ويو. چندر ڪانت کي ٻيو پٽ ڄائو. اهو به اسڪول ۾ ويٺو. ڪنچن با جي ٻڍا آشرم ۾وڃڻ واري ڪرت جاري رهي.
هڪ شام جو ننڍڙي ٽيڪوءَ کي اسڪول کان وٺي چئين وڳي گھر واپس آئي ته تار وارو سندس انتظار ۾ ورانڊي واري گيٽ تي بيٺو هو.