16
اهو پهرئين نورتي وارو ڏينهن هو.ڪنچن کي گرڀ وارا پويان ڏينهن هلي رهيا هئا. نائون مهنو پورو ٿيڻ کان پوءِ مٿي ڏهه ڏينهن ٿي ويا هئا. ڪنچن روز صبح ٿيندي ئي ويچاريندي هئي ته اڄ ڇٽي وينديس ۽ انتظار ۾ ئي انتظار ۾ رات پئجي ويندي هئي. چمني ٻاريندي هن کي ٿيندو هو خبر ناهي اڌ رات جو دائيءَ کي گھرائڻو پوندو ته؟ امرت ولايتي ڊاڪتر کي به چئي ڇڏيو هو. ٻار ڄڻڻ کان اڳ ئي ڪنچن جو تاثير بدلجي ويو هو. هٿ پير سڄي پيا هئس. هير ۾ ڦير پئجي ويو هئو. رسوئي ڪرڻ ويهندي هئي ۽ اٻرندڙ دال يا ڀاڄيءَ جي وگھار جي بوءِ سهي نه سگھندي هئي. هن ڀيري رسوئيءَ لاءِ مهاراج کي رکڻو پيو هو. گوتم ۽ چندرڪانت واري ٽاڻي ته نائون شروع ٿيندي ئي سور اٿيا هئا.پر هن ڀيري سڀ ڪجھ نئون لڳي رهيو هو. ڪنچن کي مسلسل ڊپ پيو لڳندو هو ته ' ڪجھ ٿي پوندو ته؟ '
ان ڏينهن سويل ئي هن امرت کي اٿاريو. دائيءَ کي سڏڻ لاءِ وڃڻ کان اڳ امرت جيا کي اٿارڻ ويو ۽ ڪنچن نڪ ڪنن مان ڳهه ڳٽا لاهڻ شروع ڪيا. اڃان ته ڪنچن نڪ واري ڦلي ساڙهيِءَ جي پلو ۾ ٻڌي رهي هئي ته امرت ڪمري ۾ لڳڀڳ ڊوڙندو آيو. هن جي هٿ ۾ هڪ ڪاڳر هيو۽ چهري تي چنتا. هن لڳڀڳ ڦاٽل آواز مان چيو.
“ جيا لليتا سان گڏ هلي وئي.” ۽ ڪرسيءَ ڦان ٿي ڪري پيو. ڪنچن زمين تي ڍڳ ٿي پئي.
پنجن کن منٽن بعد ڪنچن جي پيرن وٽ پڪل ڦَل جيان ڪريل ڇوڪري روئڻ لڳي تڏهن امرت کي خيال آيو ته ڇوڪري ڄمي چڪي آهي ۽ ڪنچن بيهوش پئي آهي. انهي پل هو جيا جي باري ۾ سوچڻ ڇڏي ڊاڪٽر ڏانهن ڊوڙي ويو. ٻئي ڏينهن هوش ۾ آئي ته ڪنچن کي خبر پيئي ته ڌيءَ ڄائي آهي. هن سندس نالو اروڻا رکيو.
جيا وئي. صدمي جي ڪري ديوشنڪر کي چت کٿائي ٿي پئي. شهر جو ميئر رات ڏينهن انگريزن جي وچ ۾ اٿندڙ ويهندڙ، پنجن ۾ پڇائجي اهڙو سيٺ ديوشنڪر سڀني هنڌن ماڳن، عزيزن ــ رشتيدارن ۽ رشتن کان الڳ ٿي هڪ موالي ماڻهو ٿي ويو هو. خالي اکيون ۽ ڪورو چهرو کڻي هو جيئندو رهيو. هن جي ۽ ڪٽنبين جي وچ ۾ صرف سوچنائن وارو ئي تار رهي هئي. هيءَ تار هڪ طرفي هئي. هو صرف ٻڌندو ئي هو. ننڍڙو گوتم ڪڏهن ڪڏهن چوندو هو: 'اما ڏاڏو ته ڪٺ پتليءَ جيان جيئن چئونس تيئن ڪري ٿو.' ڪنچن جي دل جو درد سمجھڻ جيترو اڃا هو وڏو نه ٿيو هو.ديو شنڪر ڇيڙي واري ڪمري ۾ هميشهه پيو هوندو هيو. ڪوئي هن کي اٿڻ لاءِ چوندو هو ته اٿندو هو ۽ سمهڻ لاءِ چوندو هو ته سمهي پوندو هو. هڪ ڀيرو هو ڪاڪوس ۾ ويو پر ڪنهن کيس 'ٻاهر نڪر' ائين ڪونه چيو؛ هو پنجن ڪلاڪن تائين اندر ويٺو پاڻي هاريندو رهيو.اهو ته وري ڪنچن کي خيال ۾ آيو ۽ ان جي چوڻ سان ٻاهر نڪتو. روٽي کائڻ مهل چوڻو پوندو هو ' بس بابا، هاڻي چانور کڻو.' روٽي پائيندي ڪنچن سوچيو ڪهڙي ڪال گھڙيءَ ۾ مونکي اها اونڌي سُجھي جو مون لليتا کي آسرو ڏنو! جنهن ساڄي هٿ سان ڏنو هو ته کاٻي هٿ کي به خبر نه پوڻ ڏني هئي ان جون مانيون ڳڻڻ جو سمو آيو آهي! سُهري هن کي ڌمڪائي ٻاهر ڪڍي ڇڏيو هجي ها ته هوءَ روئي به من هلڪو ڪري سگھي ها. هي ته هنن کي ڏسي پل پل ۾ آتما تي بار وڌي رهيو هو.امرت ته هن سان ڳالهائڻ به لڳڀڳ بند ڪري ڇڏيو هو. هو گوتم يا چندر ڪانت ذريعي ضروري نياپن پاراتن جي ڏي وٺ ڪندو هو. ڪنچن ڏسي رهي هئي ته امرت به هن جيئن اڪيلو ٿي ويو هو.
امرت ڪلهه تائين ديوشنڪر جهڙي مضبوط ڪلي جي ٻر تي وڇيري جيان هڻڪندو پيو هو.پر يڪ مشت لغام ۽ الياڻ جي پيڙا جي ڪري پلاڻ کڻڻ به مشڪل ٿي پيو هو.جيا ڀڄي نڪتي هئي ان پل ته امرت کي ڪنچن کي پيڙهي ڇڏڻ جيترو غصو آيو هو پر بيهوش ڪنچن ۽ روئندڙ ڇوڪريءَ کي ڏسي هن پاڻ تي ضابطو آندو. هو ڪنچن کي ڪيترو چاهيندو هو؟ هن تي وشواس رکي سڄو گھر ۽ سڀ ڪجھ هن کي سونپي ڇڏيو پر هن هين اوندهه ۾ رکيو؟ امرت ڇا ڪري؟ ڪنچن کان پڇي؟ پاڻ کان پڇي يا جيڪو پڇي رهيو آهي ان سماج کي جواب ڏئي؟ هڪ ئي وقت ۾ ڪيترا سارا مورچا هن جي سامهون منڊجي ويا هئا! ماڻهن کي ائين چئي ته 'جيا وطن وئي آهي' ٽاري ڇڏيندو هو پر ديوشنڪر جي خالي اکين ۾ اٿيل سوال جو جواب ڪيئن ڏيڻو؟ ڪڏهن امرت کي لڳندو هو ته بابا نصيبدار آهي ! هنن سڀني پيڙائن کان بچي ويو آهي! پر ڇا موڳائيءَ کي سک مڃي سگھجي ٿو؟ امرت ڌنڌو سميٽي آفريڪا ڀڄي وڃڻ جو منصوبو ٺاهيو.
ماڻهن جي منصوبن مطابق سڀ ڪجھ هلندو هجي ها ته؟ ماڻهن جي منصوبن کي ڪو اڻڄاتل اڻ لکو عنصر بگاڙي وجھي ته ڪجھ سمجھ ۾ به اچي پر ماڻهوءَ جي وچ ۾ ماڻهو ئي رنڊڪ کڙي ڪري تڏهن ڇا چوڻو؟ ڪنچن کي لڳي ٿو شروعاتي ٽيهه سال ا ب ت .... سکڻ ۾ ئي ويا. جيون ۽ منش بابت مهاگرنٿ ته ڏاڍا دير سان ڏٺا ۽ انهن مان ڪيترا پڙهي سگھياسين اهو امتحان ڏيڻ وارو وقت اچي تڏهن خبر پوي! توهان جي زمين ڪهڙي آهي، توهان هر ڪهڙو هلايو آهي، توهان جو ٻيجارو تندرست آهي يا نه، توهان جو پاڻي، گُڏ ڪهڙي آهي اها ته کري تي ئي خبر پوندي آهي! امرت يوگانڊا وڃڻ جي تياري ڪرڻ لڳوهو. پر نصيب ته ڪا ٻي ئي دشا نرڌارت ڪئي هئي!
هڪ شام جو سهڪندي اچي امرت چيو، 'ڪراچي شهر پاڪستان ۾ ويندو. اسان کي جلد از جلد هتان کان نڪرڻو پوندو. '
ڪنچن کي ٿيو هاڻي ئي ته ماڻهو چوندا هئا ته گانڌيجي ملڪ جا ٽڪرا ڪونه ٿيڻ ڏيندو، ته پوءِ اهو اهڙو ته وري ڇا ٿي ويو جو .... هن امرت کان پڇيو:
“ پر اسان هتي ئي رهون ته ڪهڙو نقصان آهي؟”
“ نه هتي رهڻ ۾ جوکم آهي، هتي ڪڏهن به قومي وڳوڙون ٿي سگھن ٿيو پوءِ ته سر بچائڻ به مشڪل ٿي پوندو. ٽيون ڏينهن پنکا ڳليءَ ۾ هڪ سردار کي ڪنهن ڪُهي ڇڏيو. بنگال، بهار، ۽ پنجاب وارا ڇنڊا هت به اڏامندا.
“ اسان ته سڀئي ڪيئن نه هڪ جيو ٿي رهون پيا. هاڻ توهان ئي چئو ڇا اسان جو ٿئيٽر وارو چوڪيدار رحمت خان اهڙو ڪجھ ڪندو؟”
“ هاڻ تون اهڙين ڳالهين کي ڇڏ ۽ پرينهن پڻهي وطن وڃي رهيو آهي. وشوناٿ جي ڪمپنيءَ جو جهاز وڃڻو آهي. تون ۽ ٻار هنن سان گڏ نڪري وڃو. مان هتان ڪاروبار سميٽي ڪمپالا پهچي توهان کي گھرائي وٺندس.”
“۽ بابا؟”
“ مون سان گڏ.”
“ پرائي ملڪ ۾ توهان هن کي ڪيئن سنڀالي سگھندا؟ مان هنن کي پاڻ سان گڏ وٺي ويندس.”
پنجن سالن بعد ڪنچن امرت جي اکين ۾ پوئين پِڇاڻ ڏٺي. ان رات ڪمري ۾ اها ئي پرِچِت مهڪ مهڪي. هڪ وياڪلتا سان گڏ انهي مهڪ کي ڀرپور ماڻي وٺڻو هو. ' هيءَ رات خبر ناهي وري ڪڏهن ايندي؟ شايد نه به اچي! نه اهڙو سوچڻو به ناهي. پويون ۽ اڳيون سڄو سمو اڄ برابر ڪري وٺڻو آهي. ڪمري جي نويڪلائي سالن تائين هم بستريءَ جو ههڙو اڳ نه ڏٺو اهڙو مزو ڀلجي نه سگھندي.ڪنچن کي ان رات اُترا ۽ اڀيمنيو واري ڇهن مهنن واري ڊگھي ملن راتريءَ وارو رهسيه سمجھ ۾ اچي رهيو هو.
ٻئي ڏينهن رات جو ڪياماڙي بندر تي پهچڻو هو. سِنڌيا نيويگيشن جا جهاز هونئن ته مال جي هيرڦير ڪندا هئا پر بدليل حالتن ۾ فوري طور مسافرن لاءِ به انتظام ڪرڻ ۾ آيو هو. ريلوي وارو نظام ته سڄي هڪ ٽرين جي قتلام پٺيان بند ٿي ويو.اها ته وشوناٿ جي ڪري “سيناوتي” اسٽيمر ۾ وڃڻ جي سهوليت ملي ويئي هئي. آخر تائين جو ساٿ. ڪنچن سڄي رات ۽ سڄو ڏينهن تياري ڪندي رهي پر ڄڻ تياري پوري ئي نه پئي ٿي. گوتم پڇيو به سهي 'اما تون ڇو گھڙي گھڙي ويهي ٿي رهين؟ ' سفر لاءِ مٺائي ڪونه ٺاهبي اهو ٻڌي چندرڪانت روئڻ لڳو. ٻارن جي من ته اهو ڪو پرواس هو، پهريون ڀيرو پاڻيءَ جي جهاز ۾ ويهڻ جو موقعو هو. ڪنهن ڪنهن وقت ڪنچن شين کي سميٽيندي هٿ ڦيرڻ ۾ مشغول ٿي ويندي هئي ته ڪنهن ڪنهن ٽاڻي مُنجھي بيهي رهندي هئي ته ڪهڙي شيءِ کڻي وڃجي ڪهڙي ڇڏي وڃجي! ڪنچن کي ٿيو شيون ڀلي ساڻ کڻي ڪونه ٿيون سگھجن پر سلقي سان رکي ته سگھجن ٿيون. ' هن ڪانچ جي برني صاف ڪئي ۽ ان مان آرپار نڪري ويئي.' ڀڳوان، جيڪوبه هي شيون استعمال ڪري اهو مٺيون ڪري استعمال ڪري. هن کي مون واري جيان آکيرو ڦٽائڻ وارا ڏينهن شل نه ڏسڻا پون.' ڪک ڪک ڪري هي آکيرو اڏيو هئم. ڪيڏي مٿا ڪُٽ ۽ اتساهه سان هي آکيرو ٺاهيو هئم! هڪ هڪ شيءِ کي ڇڏڻ معني' انهن سان جڙيل ماڻهن کي ڇڏڻ مثل آهي. هي چانديءَ جو ٿالهه ۽ پنچ پاتر گنگابا جي ويندي ڄڻ ڍلا ٿي ويا هئا ۽ هاڻي ته صفا اناٿ! ديوشنڪر جي بنا هي ٽامي جو ديڳڙو ڄڻ اداس ٿي ويندو! هن صندليءَ تي چندرڪانت بنا ڪير ويهندو! هن ڊريسينگ ٽيبل جي سامهون بيهي اروڻا گڏيءَ کي کڻي نچندي رهندي هئي. اهي شيشا هاڻي ڪنهن جا چارا ڪڍندا؟ گوتم جي سائيڪل کي به ياد رهندو ته هن ڪهڙو نه کيس پٽ سان هنيو هئو؟ جيا جي ڪمري ۾ جھولندڙ جھولو ڪنهن جي گيتن ۾ سر ملائيندو. هيءَ ڇٽي، پلنگ ڪنهنجي اکين جي اوجاڳن ۾ سندر سپنن جو ڀرت ڀريندا؟
ڪنچن کي سامان ٻڌندي ڏسي امرت کان رهيو نه ٿيو. هن چيو '“ بس، ٿورا ڪپڙا ۽ پيسا کڻي وٺ. هي بسترا ۽ باسڻ رهڻ ڏي. تون سڀني جا سر سنڀاليندينءَ يا سامان؟” ڳالهائڻ بعد هن کي افسوس ٿيو. ههڙي ڳالهه ٻڌي ڪنچن ڪٿي ڊڄي ويندي ته ڇا ٿيندو؟ ڪنچن امرت جي ڳالهه ٻڌي. کيس گھڙي پل لاءِ ٿيو ڪٿي ڪنهن مهل موقعي ۽ پهرن ۾ اهي ٻول سامهان نه اچن. پر وري هينئون جھلي چيائين:
ايشور ڪندو ته سڀ سڻائي ٿيندي. ڪنچن ٿورا پيسا پاڻ وٽ رکيا ۽ ٿورا گوتم جي چڍي ۽ خميس جي اندرئين حصي ۾ سبي ڇڏيا. ڪپڙن سان سٿيل لوهه جي وڏي پيتي، مانيءَ وارو دٻو، ۽ پاڻيءَ جو وڏي ڍڪڻ وارو پتل جو لوٽو، بس هي سامان کنيو آهي.
وڃڻ جي اڳين رات اڱڻ ۾ موٽر اچي بيهي رهي. روز واري ڊرائيور بنسيءَ جي بدلي چوڪيدار رحمت هو. هن وٽ بندوق جو لائسنس به هو. ڊگھو قداور رحمت، سندس مينديءَ سان رڱيل ڏاڙهي ۽ چهري تي پن جي رس سان رسيل مشڪ! پر ڪنچن اڄ هن کي ڏسي پل لاءِ شڪ جي ڪري ڪنبي ويئي. هن وري هڪ ڀيرو من ئي من ۾ ارادو پختو ڪيو. ايشور جيڪو ڪندو آهي اهو چڱائيءَ لاءِ ڪندو آهي. هاڻي اکريءَ ۾ مٿو وجھڻ بعد مهريءَ جو ڪهڙو ڊپ.
ڪنچن ڀڳوان جي پوڄا ڪري پاڻياريءَ ۽ تلسي ڪونڊيءَ وٽ ڏيا رکي اجازت ورتي. سندس ڀنل اکڙين ۾ هڪ پل لاءِ سڄو گھر جرڪي پيو. هن ڪماڙ، در درين کي ڀريل گھر سونپي پير کنيو. ٻار امرت سان چهٽي بيٺا هئا. ديوشنڪر ڪوري ڪاڳر جهڙو چهرو کنيو اڳين سيٽ ۾ ويٺو هو. چالو موٽر جي دريءَ مان ڪنڌ ڪڍي ڪافي دير تائين دور ٿيندڙ گھر ۽ امرت کي ڏسندي رهي.
موٽر رتن تلاءَ وارو چڪر ڪاٽي صدر بازار طرف مڙي. اڃا ته رات جا اٺ ئي ٿي رهيا هئا پر رتن تلاءَ جي پار تي رکيل بئنچون خالي هيون. چوءماسو ۽ مٿان اونداهي راتين وارا ڏينهن ، روڊ لائيٽن جي روشني جھڪي پئي لڳي. صدر بازار ۾ ڪٿي ڪٿي ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو نظر اچي رهيو هو. بند دڪانن جي اوٽن تي ڪٿي ڪٿي پينو فقير سمهيا پيا هئا. صدر بازار جي چوٿين لائين کان جيئن ئي موٽر نڪتي ته پويان ڄڻ غوغا ڪندو طوفان اچي رهيو هجي اهڙو آواز آيو. ڪنچن جھٽ پٽ گاڏيءَ جا شيشا چاڙهي ڇڏيا. پٺيان واري شيشي مان ڏٺائين ته ٻه سو ، پنج سو ماڻهن جو ٽولو هٿن ۾ مشعالون کنيو اچي رهيو هو. رحمت ترت گاڏي ڀڄائي جوڙيا بازار وارو رستو ورتو. اتي کليل دڪانن ۽ ٿوري هلچل کي ڏسي ڪنچن کي سٺو لڳو. 'پر هاڻي بابا ۽ وشو کي وٺڻو ڪيئن؟ 'هاڻ پنکا گليءَ ۾ وڃڻو پوندو. ڪنچن ڏڪي ويئي. هن کي ٿيو رحمت ڄاڻي ٻجھي ته هي رستو ناهي کنيو نه؟ هن ٽيڏي اک سان سندس چهري ڏانهن ڏٺو. رحمت آرام سان گاڏي هلائي رهيو هو. هن جي سوسٿتا کي ڏسي لڳو پئي ته ڇاڇا ٿي سگھي ٿو تنهن جو انداز هن کي هو.هو مڪمل تياريءَ سان آيو هو. موٽر جيئن ئي پاروتي پتيءَ وارو موڙ ڪاٽي مکيه روڊ تي آئي ته ٽانڊي جون ڄڀيون مٿي چڙهنديون نظر آيون. ڌونهين جا غول ماڻهن جي ڪولاهل کي وڌيڪ گهرو ڪري رهيا هئا. رحمت گاڏي هڪ طرف بيهاري ۽ چيو هاڻي ئي اچان ٿو.
' رحمت چاچا مان به هلان ٿو.' چوندي گوتم هن جي پويان پويان وڃڻ لڳو. ڪنچن کيس وڙهي واپس واريو. اتي رستي تان لگھندڙ واٽهڙو کي ڏسي ڪنچن پڇيو :
'ڪٿي آگ لڳي آهي؟'
“ هري شنڪر شاسترءَ جي محلي ۾. گذريل هفت کان سڀئي هشياريءَ سان رهندا هئا. سڄي رات جاڳي چوڪي پهرو ڏيندا هئا. گھرن کي تالا لڳائي ڇتين تي ويٺا هوندا هئا. پر اڄ شام جو آگ لڳي ويئي. سڀئي چون ٿا ته اهي بهار مان آيل آهن اهي ئي آهن. ته ڪي چون ٿا ته پنجاب مان آيا آهن اهي آهن. ٻن ڪلاڪن کان آگ لڳل آهي. فائر بريگيڊ وارا آيا آهن پر ٽانڊو وسامڻ جي بدلي الٽو وڌيڪ جليو آهي. گھڻا ته چون ٿا پاڻيءَ جي بدلي گاسليٽ وڌو ويو آهي، پر ڪو بچندو ڪونه.” راهگير پنهنجي ليه ۾ ڳالهائي رهيو ۽ ڪنچن جي اکين ۾ اوندهه ڇانئجي رهي هئي. هن گاڏيءَ جي سيٽ تي مٿو ٽيڪيو.
خبر ناهي گھڻو وقت گذريو هوندو پر رحمت گاڏي تيز ڀڄائي تڏهن هوءَ جھوٻا ايندي جاڳي پئي. ڏٺائين ته گاڏي واپس وڃي رهي هئي. هن رحمت کان پڇيو : ڪيڏاهن ٿو کڻي هلين؟ 'پر رحمت ڪو به جواب ڪونه ڏنو. ڪنچن کي وهم لڳو ته رحمت جي نيت ته ڪونه ڦري وئي آهي؟ هن پويان هن جو ڪلهو پڪڙيو ۽ کيس ڌوڏيو ۽ چرين جيان چوڻ لڳي ' ٻڌاءِ توکي ڇا ٿو کپي ٻڌاءِ، ٻول گھڻا پيسا گھرجن، چئه توکي سون چاندي کپي .... '۽ اڃا ته جملو پورو ٿئي ئي ٿئي تان هن رڙ ڪئي “منهنجو گوتم ...... ”