30
“ هوندو، هوندس اڄ ڪو ڪم.هاڻي تون به گھر وڃ. ” ڪنچن با چيو.
“ پر امڙ ، تون بابا کي چوڻ ڪڏهن ايندينءَ؟”
“ ڇا چوڻ؟”
هاڻي ڏسو، ايتريءَ دير ۾ ته ڀلجي به وئينءَ. ٻيو وري ڇا؟ اها ئي چتر ڪلا جي پڙهائيءَ واري ڳالهه، تو سان ڪانه ڪئي هئم. رنجن جي اواز ۾ ٿوري ڪاوڙ شامل ٿي.
ڪنچن با کيس پرچائيندي چيو، اڙي ها، اهو ته مان ڀلجي ويس، سٺو ٿيو جو ياد ڏياري، سڀاڻي ڳالهه، سڀاڻي ضرور تنهنجي بابا سان ملڻ اينديس.”
“ ملڻ نه، چوڻ.”
“ ها امان ها، چوڻ بس، تون هاڻي وڃ. هو ڏس اڄ به ڏاڍي کنوڻ پيئي کنوي. متان مينهن نه شروع ٿي وڃي.”
رنجن جي وڃڻ جي واٽ نهاري رهي هجي تيئن ترت تلڪچند واري ڀاونا آئي. ماتاجيءَ جا درشن ڪري هن ڪنچن با وٽ ايندي چيو“ جئه نارا'ڻ پڦي.”
هڪ پل لاءِ ته ڪنچن هن کي سڃاڻي نه سگھي. اڃا ته ٽيهارو سال به مڏ ٿيا اٿس ۽ چهري تي ٿوٿر! ۽ ڪپهه جي ڳوڻ جهڙو سرير. ڪنچن با هن جي ڳل جي کاٻي پاسي واري تِر جي ڪري کيس سڃاڻي سگھي. ڪارتڪ ننڍو هو تڏهن اروڻا کي چوندو هو “ ادي، توکي ڇو ڀاوليءَ جهڙو تِر ناهي؟”
“ائي الا، امان توهان ته سڃاپجين به ڪونه ٿي.” ڪنچن با چئي ته ويئي پر پوءِ من ۾ هُرکُر ٿيس. مڙس، ٻار، گھر، ڌنڌو سڀ ڪجھ هجي پر جنهن عورت جي مٿي تان هميشهه هڪ تلوار لٽڪندي رهندي هجي اها عورت وقت سان قدم ڪيئن ٿي ملائي سگھي؟ يا ته هروقت پچندي پڄرندي ڀون ۾ لهندي ويندي آهي يا روز وکرجندڙ ڀريءَ جهڙي ٿي ويندي آهي. ڪنهن جي سامهون ڳالهائي به نه سگھندڙ استري هين پاڻ کان بدلو وٺڻ کان سوائي ٻيو ڇا ڪري؟ چون ٿا ته هريش جو ڪانپ ۾ ڪنهن سان لڦڙو آهي. اهو ڇڏائڻ لاءِ ئي تلڪچند ناٺيءَ کي ڳوٺ وٺي آيو ۽ پنهنجو ڌنڌو سونپيو. ناٺي به ڏاهي ماءُ جو پٽ نڪتو. ننڍپڻ ۾ مائٽ گذاري ويس. ٻارن لاءِ سڪندڙ ماميءَ سانڍي وڏو ڪيس. ڀلي هزار روپين جي هجي، پر نوڪري آخر نوڪري هوندي آهي. تيار مانيءَ تي ويهڻ جو موقعو هن به وٺي ڇڏيو. ورهين کان ڄمايل دڪان ۽ هفتي ۾ مال خريد ڪرڻ لاءِ ڪانپ جو چڪر. ڪنچن کي ڀاونا جي پيڙا جو ڪجھ ڪجھ اندازو ته هو. ان ڪري ئي هن ڳالهه کي موڙيندي چيو:
“اهو ته توکي ڪافي وقت کان پوءِ ڏٺو اٿم ان ڪري سڃاڻي نه سگھيس. ۽ اڃا هڪ ئي اک جو موتيو لهرايو اٿم. ٻي اک وارو باقي آهي. ڊاڪٽر چوي ٿو پچي پوءِ ڳالهه. ڇو اڄ اپاسر ( جين ساڌن جي رهڻ جو هنڌ) تي پرتيڪرمڻ ( پاپ جي مافيءَ جي پرارٿنا، جين آچاريه وٽ وڃن اها وڌي) ڪرڻ ناهي وئينءَ ؟”
“ نه اڄ ناهي ويس. توهان سان ٿورو ڳالهائڻو هيو ان ڪري. هونئن ته مونکي سويل ئي اچڻو هو پر تون موءن ورت ۾ هوندي آهين ان ڪري هينئر آئي آهيا.”
“اهڙو ته ڪهڙو ڪم پئجي ويو جو پرتيڪرمڻ وارو نيم توکي ٽوڻڻو ........”
“ ڪنچن با کي اڌ ۾ روڪيندي ڀاونا چيو:
“ٻنپهرن جو روپا پيءُ گھر مانيءَ تي آيو تڏهن جڳديش ۽ ويرڀدر هن سان ملڻ آيا هئا. سڀاڻي شام جو پئنچات آفيس ۾ ميٽنگ رکڻ وارا آهن. ....... چوندي ڀاونا اٽڪي ويئي.
ڪنچن با سوالي اکين سان ڀاونا کي ڏسندي رهي. ڀاونا کي ٿيو ڳالهه چٽي ڪرڻ کان سواءِ ڪونه هلندو. هن اونهون ساهه کنيو ۽ هڪدم چوڻ لڳي.
“ ....... هيءُ تون هتي جيڪو رهين ٿي ان ڪري جڳديش کي ائين من ۾ آهي ته ڌيري ڌيري تون هن تي حق جتائيندينءَ. ضرورت پوڻ تي سڄي ڳوٺ کي گڏ ڪري سڀا به ڪنداسين ان طرح جون ڳالهيون ڪري رهيا هئا.” ڳالهائڻ کان پوءِ ڀاونا ڄڻ مٿي تان ڀري لاهي هيٺ رکي هجي ائين سامت جو ساهه کنيو.
“ اوهو جھرڪي ننڍڙي ۽ ڦرڙاٽ وڏو. تون به ڇا ههڙي ڪک جهڙي ڳالهه جي چنتا ڪرين ٿي؟ ” چوندي ڪنچن با کلي ڏنو. هن جي کل ۾ ٿورو ڪوءڙو سواد گھليل هو. هن ڀاونا کي دلداري ڏيندي چيو:
“ ڏس ڀاونا، هڪ ڳالهه تون به سمجھي وٺ. مان شڪتي ماتا جي آسري آئي آهيان. ڪنهن عالي مواليءَ جي نه. مونکي پوري خاطري آهي ته منهنجو وشواس ڪڏهن به اڪارٿ ڪونه ويندو. چنتا ته ان کي ڪرڻي پوندي آهي جنهن کي ڪجھ لٽجي وڃڻ جو ڊپ هوندو آهي. تون ڏسج ته سهي. اچڻ ڏي، وڄندي گجندي منڊپ تي.
“ پر ..... ” ڀاونا اڃا بي يقينيءَ ۾ منڌل هئي.
“ ڏس توکي چنتا ٿئي اهو سڀاويڪ آهي. تنهنجي پيءُ هميشهه مونکي ڀيڻ مڃي ٿي سگھي اهڙي مدد ڪئي آهي. هن چوڪڙيءَ ۾ تنهنجو ور شامل ٿئي اهو به توکي نه وڻي پر ڏس امان مڏ تنهنجو سنسار پٽڙيءَ چڙهيو آهي. تون هريش ڪمار کي حرف به نه چئج. تنهنجي يا منهنجي چنتا ڪرڻ سان ڪجھ ورڻو ڪونهي. اسان کي بس هڪ ئي منتر رکڻو، جيڪو ٿئي پيو سو سٺائيءَ لاءِ، ڇڏ هاڻي هن ڳالهه کي. ٻيو ٻڌائي سڀ ٺيڪ هلي ٿو پيو نه؟”
“ ها، هاڻي هتي اچڻ کان پوءِ گھڻو سڌرندو پيو ٿو وڃي. پر اڃا هفتي ڏهين ڏينهين مال وٺڻ ڪانپ ويندو آهي. هن جي غير حاضريءَ ۾ مونکي دڪان سنڀالڻو پوندو آهي. گھر ۾ ڪم هوندو آهي تڏهن روپا يا درشن کي وهاري ويندي آهيان، پر روپا وڏي ٿيندي پئي ٿي وڃي ۽ درشن ننڍو. مان ته گھڻو ئي چوندي آهيانس ته ڳوٺ مان روز ٽيمپو ڪانپ ويندو آهي. ڪانپ جا واپاريءَ به سڃاڻا آهن. ٽيمپو واري کي لکي ڏنو هجي اهو سڀ مال گھر ويٺي اچي وڃي. ڪانپ ۾ وڃڻ جو ڀاڙو لڳي ۽ نفعي ۾ ڏينهن سڄو ٽٽي. ڪڏهن ڪڏهن ته ٻه ڏينهن به. سڄو حساب ڪجي ته ٽيمپو سستو پئي پر هو مڃي تڏهن نه! خير اهو ٻڌائي ته ڪارتڪ جا ڪهڙا سماچار آهن. هن شادي ٻادي ڪئي يا نه؟”
“ نه امان نه اڃا ڪٿي ڪئي اٿس، هو ڪٿي مڃي ٿو. مان ته کيس سڄي ڇوٽ ڏيئي ڇڏي آهي. هن ممبئي جهڙي شهر ۾ ڏهاڙيئي جهڙو جيون ڪهڙي ڪم جو؟”
“ پڦي، من ماري ڪري ڪنهن جو ساٿي ٿي ڪري زندگي جيئڻ کان ته اهو ڏهاڙيو جيون سٺو. ڀلي تڏهن هاڻي مان هلان ٿي. چوندي چوندي ڀاونا ڏاڪڻيون لهي ويئي.
ڪنچن با کي ٿيو هيءَ ڀاونا اچانڪ ڇو هلي ويئي؟ ويچار ڪندي هوءَ اهلي. سڄو ڏينهن لڳاتار وهڻ جي ڪري سندس سرير وٺجي ويو هو. ڪمر ڄڻ ڇڪيل ڪمان جيان زمين کان مٿي رهي. ٿوري دير کان پوءِ ڍلي ٿي. هن کي ياد آيو ' ڪارتڪ ننڍڙو هو تڏهن ڪڏهن ڪڏهن ڪم نه ڪندو هو تڏهن اروڻا ڪاوڙجي چويس : هي بيٺل ٿُڙ وڏو ٿي ڪنهن سيٺيئي جو گھرناٺي ٿي رهندو. تلڪچند مامي جهڙي ڪنهن جي دڪانڙي تي ويٺو رهڻو ۽ ماني کائي پيٽ وڌائڻو. جواب ۾ ڪارتڪ چوندو هو، “ ادي ڀاوليءَ سان شادي ڪري سگھجي ٿي؟” ڪنچن وچ ۾ پوندي هئي “ بيهي مئا پِٽيا، اها ته ڀيڻ چئجي.” ته ڇا ڪارتڪ ۽ ڀاونا جي وچ ۾؟ پر ڇو پاڻ کي ڪو شڪ به نه پيو. ها، ننڍڙا هئا تڏهن ڪارتڪ ۽ ڀاونا سڄو ڏينهن گھرگھر راند ڏاڍي کيڏندا هئا. انهيءَ ڪري ئي ڀاونا هين اچانڪ اٿي ۽ ........ ڪارتڪ به لچو آهي. ڪڏهن سندس من جي ڪل به نه پوڻ ڏنائين. ڏس نه سندس پيءُ گذاري ويو تڏهن به ......'
ڪارتڪ جي واٽ نهاري چندرڪانت احمدآباد واپس هليو ويو.هفتي کن ۾ اروڻا به هلي ويئي. هن کي اڄ ڪلهه ۾ زباني انٽريو اچڻو هو. سرڪاري نوڪريءَ لائي ڏنل ليکت امتحان ۾ ته هوءَ پاس ٿي ويئي هئي. شروعات وارن ڏينهن ۾ ڳوٺ جي ماڻهن کي عجيب لڳي رهيو هو.سُس پُس ڪندا رهيا. ' پيءُ جهڙو پيءُ گذاري ويو ته به ڪارتڪ ماءُ جي منهن ڪونه چڙهيو! ڪنچن لاءِ اها ڳالهه وڌيڪ چنتا جو سبب بڻي ويئي هئي. ڪارتڪ ڇو ڪونه آيو؟ سندس سرنامو ته برابر هو. ته پوءِ ؟
هونئن ته سماج جي ريت رواجن مطابق وڌوا ٿيل استريءَ کي هڪ مهني تائين ڪنڊ جھلڻي پوي.ساليانو شراڌ يعني ورسي ڪرڻ کان پوءِ هوءَ پيڪي گھر سوگ لاهڻ وڃي. حالانڪ ڀارتي سماج ۾ عورت جي بيوهه ٿيڻ بعد ڪڏهن به سوگ لهندي ناهي. شايد وڌندي ئي ويندي آهي. ڪنچن به انهيءَ ۾ اپواد نه هئي. امرت جي اوچتي موت کي کڻي ٿيندڙ ڳالهيون، امرت جي موت کان پوءِ وِڌي ــ وڌان، چوڙي ڪرم، پڳڙيون، شراڌ يا ٻارهي تيرهي جا ڀوڄن جهڙن مُدن تي مچڪوڙيل منهن يا ڪارتڪ جي نه اچڻ جي ڪري ٿيل ڊگھا ــ ننڍا هٿ. ڪنچن اندران ئي نه، ٻاهران به گھيرجي رهي هئي. هن ڪو به خلاصو نه ڪرڻ جو فيصلو ڪري قلعي بندي ڪري ورتي هئي. لوڪ کي ته ڇاهي؟چاهي تنهن کي گنهگار واري پڃري ۾ بيهاري ڇڏي. الٽ تپاس ۾ جو خلاصو ڪرڻ وڃو ته ڄڻ سڄي سماج کي بچائڻ جو ٺيڪو کنيو هجي تيئن توهان تي چڙهي وهن. پر جو توهان خاموشي اختيار ڪري گنهگار واري پڃري ۾ بيهڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ته پوءِ هو آخرڪار ٿڪجي توهان کي ڇڏي ڏين ٿا. حالانڪ سڄي لڙائيءَ ۾ ڏاڍي ڌيرج جي ضرورت پوي. هٿيار سامهون هٿيار کڻي وڙهڻ ڏاڍو سولو آهي. پر هٿيار کي نظرانداز ڪري مُڏو ڪرڻ لاءِ اندرين طاقت گھرجي. ڪنچن ڏکيو رستو ورتو هو. ممڪن هو ته هن ۾ سنتان طرفان به سهڪار نه ملي. ڪنچن کي خبر هئي ته چندر ڪانت ڪجھ کٽڪندڙ من سان احمدآباد ويو آهي. هن پيءُ جي موت پٺيان ڪجھ وِڌي وڌان ڪرڻ چاهيا پئي. پر ڪنچن صاف منع ڪري ڇڏي. تڏهن هن سهج چيو هو “ ماڻهو ڇا چوندا؟”
تڏهن نه سرندي ڪنچن منهن کوليو “ اگر تون حقيقت ۾ هنن ڪرم ڪانڊن ۾ مڃين ٿو ته ٺيڪ آهي. پر توکي ته جڻيو به ڏنل ناهي. توکي ڪير وڌيءَ ۾ ويهڻ ڏيندو؟ ۽ جو توکي پرائي ذات مان ڇوڪري وٺي اچڻ ۾ ماڻهو آڏا نه ايندا هجن ته پوءِ هن ڳالهه ۾ ڪهڙو ڊپ؟ هڪ ڳالهه سمجھي وٺ چندرڪانت، تنهنجي پيءَ جي هيترا سارا سال اسان اڪيلن واٽ نهاري آهي، هنن جي جدائي سَٺي آهي. ۽ هاڻي جيڪا ٿي آهي سا به اسان جي گھر جي ڳالهه آهي. انهيءَ ۾ ماڻهن جي ڊپ کان ڪجھ به ڪرڻ واجب ناهي. ۽ اهي سڀ ڪرم ڪانڊ نه ڪرڻ سان ڪنهن کي به نقصان ڪونه ٿيندو، ته پوءِ ايڏو مڙيوئي ڇو سوچجي.”
ڪنچن ڪنهن کي به پاڙي مان گهرائڻ کان سوائي چوڙي ڪرم ڪيو. چوڙيون لاهي تلڪ ڊاهيو.رنگ ته هوءَ اڳي ڪٿي ڪي چمڪيلا پائيندي هئي؟ سفيد ساڙهي پاتي. وار هن ڪونه ڪَٽيا. هن کي ياد هو ته پهريون ڀيرو امرت هنن وارن جي چوٽي کي گلي تان ويڙهيندي هنن بنا مري وڃڻ جي ڳالهه ڪئي هئي. هوءَ امرت جي انهن يادن کان الڳ ٿيڻ لاءِ تيار نه هئي.
تقريبن ڏيڍ مهني ڪارتِڪ آيو. اڱڻ ۾ بيٺي بيٺي هن ڏٺو ته ڪنچن ڀت جي سهاري ويهي ورانڊي ۾ ڀاڄي ڪٽي رهي هئي. گهڙي کن لاءِ ته هو ڪنچن کي دور کان سڃاڻي ڪونه سگھيو. سفيد ساڙهيءَ ۾ ماڻس کي ڏسي هو ٿورو هيبتجي ويو. ڪورو ڪپار ۽ لسا هٿ ڏسي ڪارتڪ کي ٿيو ته پيءُ جو موت معني ڇا؟
ڪارتڪ کي ممبئي ۾ خط مليو تڏهن ڪجھ گھڙيون کيس ڪورو رکي پسار ٿي ويئيو. پوءِ ڪجھ ياد ايندي هن خط ڦاڙي ٽڪرا ڪري ڇڏيو. اسٽاف يا دوستن مان ڪنهن کي به هن لکا ڪون ڏني. شايد هن پنهنجي وجود کي به ڄاڻائڻ نه پئي چاهيو. پر جنهن کي هو ننڍڙي ئي ڦرڙي سمجھي جيئندو رهيو هو اها ڦرڙي هيءَ خبر ٻڌي شايد پچي پيئي هئي. مٿان مٿان ننڍڙي نظر ايندڙ اها ڦرڙي اندريان وڏو رت ڳڙهه هوندو انهيءَ جي خبر اڄ پيس. هو ته مڃيندو هو ته ويرڀدر جو مٿو ڦاڙڻ سان گڏ اها ڦرڙي به ڦوڙي ڇڏي آهي. پر ائين ڪونه هيو.ڳڙهه پنهنجو پرچو ڏيکاريو هو. لک ڪوششون ڪرڻ جي باوجود پيڙا جا سٽڪا کيس ويهڻ نه ڏيئي رهيا هئا. هن جي اندر ۾ ئي ڪوئي ڌماچوڪڙي ڪري رهيو هو.
وير ڀدر چيو ۽ تو مڃي ورتو. هن ڪاڳر ته تنهنجي هٿ ۾ ڏنو ڪونه هيو. ڪهڙي خبر ته هن پاڻ انهيءَ خط ۾ نئون نئون ڪجھ جوڙيو نه هجي؟
پر ته پوءِ امان ائين ڇو ڪندي هئي؟ مونکي هميشهه لڳندو هو ته مان سندس اڻ ڀانيل اولاد آهيان. ٻيا مائٽ ته پنهنجن معذور ٻارن کي وڌيڪ چاهيندا آهن، پيار ڪندا آهن. پر امان ته ڄڻ ڪنهن جا خار ڪڍندي هجي ائين لڳندو هو.
' ڀلجي ويو آهين توکي مارڻ کان پوءِ به لڪي ڪنڊ ۾ روئندي هئي هوءَ. ڪڏهن ڪڏهن ڪجھ نظرن سان ڏٺل به صحيح نه هوندو آهي، اتي تو ته ٻُڌل ڳالهه تي ويساهه ڪري ورتو. ڪارتڪ وٽ ڪو جواب نه هو.
هن جي ڪوري من آڪاش ۾ وير ڀدر جون ڳالهيون سرڻين جيان لامارا هڻي رهيون هيون. گهمي رهيون هيون، گونجي رهيون هيون. 'ڏس تنهنجو نالو به ناهي خط ۾ ..... تنهنجو پيءُ آهي سو گوري مڊم رکيو ويٺو آهي ...... هتي تنهنجي ماءُ .......... ڪهڙي خبر تنهنجو پيءُ ڪير هوندو. ...... '
ڪارتڪ کي ٿيو هنن سڀني سوالن جا جواب امان وٽان ملندا. ڪنچن کي ڏسي هن جا سارا سوال ڪکن جيئن خبر ناهي ڪيڏاهن اڏامي ويا. واچوڙي پٺيان جي مينهن جيئن ماءُ پٽ ٻئي پُسندا رهيا.