هيءَ دل اداس آهي!
بم ۽ گوليءَ جي آواز سان ته انسان ڇرڪي پوندو آهي، پر ڪڏهن ڪڏهن وري انسان کي ڪي لفظ به ڇرڪائي وجهندا آهن. تازو الطاف شيخ جي لکيل لفظن مون کي ڇرڪايو آهي. نامياري سياح–ليکڪ الطاف شيخ جي اڻ ڇپيل ڪتاب ”بمبئي منهنجي ڀاڪر ۾“ جو مهاڳ لکڻ لاءِ، اي ميل ذريعي پهتل مسودو پڙهندي مان اوچتو ڇرڪي پيس. انهيءَ ڪتاب ۾ بمبئي يونيورسٽيءَ جي سنڌي ڊپارٽمنٽ جي پروفيسر ۽ چيئرمين، ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي جو ذڪر ڪندي الطاف لکيو آهي، ”هڪ ڳالهه مون پهرئين ڏينهن کان محسوس ڪئي ته پروفيسر ٻلديو مٽلاڻي جي سنڌي بلڪل اهڙي آهي، جيڪا اسان پاڪستان ۾ ڳالهايون ٿا. ٻلديو سان ملڻ کان اڳ مون سندس ٻه ڪتاب ”شاهه ۽ سچل جو تقابلي اڀياس“ ۽ ٻيو سندس آمريڪا جوسفر نامو ”اڳ نه ڏٺو ڪڏهن“ پڙهيا هئا. انهن ڪتابن ۾ به اهائي سنڌي هئي، جيڪا اڄڪلهه سنڌ ۾ ڳالهائي وڃي ٿي... در اصل ٻلديو جا وڏا رتوديرو تعلقي جي هڪ ڳوٺ جا رهاڪو هئا ۽ 1942ع ۾ جڏهن ٻوڏ آئي ته سندن سڄي فيملي لاڙڪاڻي ۾ اچي رهي. ٻلديو ٻڌايو ته، لاڙڪاڻي ۾ اسان جو گهر سيئو بازار جي اولهه ۾ مدرسه اسڪول جي ڀرسان هو، جنهن جي سامهون سوڀي گيانچنداڻيءَ جو گهر آهي.“
الطاف شيخ جا لکيل اهي لفظ پڙهي آئون ڇرڪي پيس ۽ منهنجي دل جي ڌڙڪڻ وڌي ويئي. هند جي نامياري سنڌي ليکڪ ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻيءَ جو نالو ته مون گهڻو ٻڌو هو ۽ کيس پڙهيو به هئم، پر مونکي اها خبر نه هئي ته ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي، منهنجو لاڙڪاڻي جو اهو ئي پاڙيسري آهي، جنهن جي ماءُ ڪوشليا ٻائي اڪثر اسانجي گهر ايندي هئي، ۽ سندس ننڍو ڀاءُ منوهر منهنجو دوست هو. منوهر ۽ مونکي درسي ڪتابن کان وڌيڪ آکاڻين جي ڪتابن سان دلچسپي هئي ۽ اسان ٻئي گڏجي نه فقط لاڙڪاڻي شهر ۾ رلندا هئاسين، پر روز شام جو پاڙي جي ٻين ڇوڪرن سان رانديون به ڪندا هئاسين. 1977ع ۾ اوچتو خبر پيئي ته منوهر پنهنجي سڄي ڪٽنب سان گڏ هندستان لڏي ويو. هو مونکي ٻڌائڻ کانسواءِ هليو ويو ۽ آئون مهاڳ لکڻ لاءِ الطاف شيخ جو سفر نامو پڙهڻ کان اڳ، 34 سالن تائين پنهنجي ننڍپڻ جي دوست منوهر بابت بي خبر رهيس! الطاف جي انهيءَ سفر نامي مان ئي مونکي خبر پيئي آهي ته ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻيءَ جو ننڍو ڀاءُ، ڊاڪٽر منوهر مٽلاڻي به پنهنجي ڀاءُ سان گڏ بمبئي يونيورسٽيءَ جي سنڌي ڊپارٽمنٽ جو پروفيسر آهي. عجيب اتفاق آهي ته جيڪو سبجيڪٽ هتي آئون حيدرآباد جي هڪ ڪاليج ۾ پڙهايان ٿو، اهو ئي سبجيڪٽ منوهر بمبئي يونيوسٽي ۾ پڙهائي رهيو آهي! منوهر اڄ تائين لاڙڪاڻي جي دوستن ۽ لاڙڪاڻي کي ياد ڪندو رهي ٿو. هو الطاف شيخ کي ٻڌائي ٿو ته،”آئون ”لاڙڪاڻو ساهه سيباڻو“ ڪتاب اڪثر پڙهي لاڙڪاڻي جا ڏينهن ياد ڪندو آهيان!“ سچ ته منوهر جو اهڙو ذڪر پڙهي هيءَ دل اداس ٿي پئي آهي.
پنهنجي ڌرتي، شهر، ڳوٺ، گهر ۽ دوست ڇڏي، لڏي وڃڻ ڪو سولو ڪم ناهي. دل تي پٿر رکي، بي انتها مجبورين سبب ئي ڪو اهڙو فيصلو ڪيو وڃي ٿو. پاڪستان جي آئين ۾ ته اقليتن کي مڪمل تحفظ مليل آهي، پر عملي طور تي اقليتن سان متڀيد ۽ ناانصافين جا واقعا اڪثر سامهون ايندا رهن ٿا. بمبئي يونيورسٽيءَ جي سنڌي ڊپارٽمنٽ جو پروفيسر ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي، الطاف شيخ کي ٻڌائي ٿو ته، ”سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ 1974ع ۾ ليڪچرار لاءِ چونڊ ٿي. ان جي فائينل سليڪشن ۾ آئون چونڊجي ويس. علي گوهر کهڙي (ايوب کهڙي جي ڀاءُ) مون کي ٻڌايو ته کيس ان وقت جي وائيس چانسلر ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ٻڌايو آهي ته هڪ ئي پوسٽ آهي، جنهن تي آئون (ٻلديو) ميرٽ تي چونڊيو آهيان. آئون خوشيءَ وچان ڄامشوري ويس، پر ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ مونکي نوڪري نه ڏني ۽ چيو ته آئون سمجهان ٿو ته تون سليڪٽ ٿيو آهين، پر اسان وٽ ويڪنسي ئي ناهي!“ جنهن کانپوءِ ٻلديو دلشڪستو ٿي پوي ٿو ۽ 1977ع ۾ سڄي فيمليءَ سوڌو انڊيا لڏي وڃي ٿو. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب منهنجي لاءِ انتهائي قابل احترام شخصيت آهن، پر اها ڳالهه بلوچ صاحب جي هم ڪلاسي ۽ ننڍپڻ جي دوست محترم گل محمد شيخ جي پٽ، نامياري ليکڪ الطاف شيخ لکي آهي، جنهن جو پڻ بلوچ صاحب سان اڄ تائين نياز منديءَ جو تعلق آهي. اصل حقيقت ڇا آهي، اها خبر ڊاڪٽر بلوچ صاحب کي ئي هوندي.
سنڌ جي هندن سان ٿيندڙ ناانصافيون ته ڪا نئين ڳالهه ناهن، جن تي ڪو ڇرڪ ڀرجي يا ٿوري به حيرت لڳي. مونکي 1988ع وارو اهو ڏينهن به ياد آهي، جڏهن قومي اسيمبليءَ جي ڪامياب اميدوارن جا نالا اليڪشن ڪميشن آف پاڪستان طرفان ريڊيو تان نشر ڪرڻ لاءِ پاڪستان براڊ ڪاسٽنگ ڪارپوريشن جي هيڊ ڪوارٽر اسلام آباد ۾ پهچي رهيا هئا. انهن ڏينهن ۾ آئون ريڊيو پاڪستان ۾ پروڊيوسر هئس ۽ پنهنجن ڪجهه ٻين ساٿي پروڊيوسرز سان گڏ اتي ڊيوٽي ڪري رهيو هئس. قومي اسيمبليءَ ۾ اقليتن جي هڪ سيٽ تي ڪامياب ٿيندڙ سنڌ جي نامياري دانشور ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ جو نالو اسان وٽ پهتو هو، ته ان خوشيءَ ۾ مون پنهنجي ساٿي پروڊيوسرز کي مٺائي کارائڻ جو وعدو ڪيو هو، پر اها مٺائي کائڻ کان اڳ ئي سوڀي گيانچنداڻيءَ جي ڪاميابي وارو نتيجو رد ڪري، هڪ ٻئي هندو ”سيٺ“ کي ڪامياب قرار ڏنو ويو هو! ڪامريڊ سوڀي ته ناانصافين توڙي جيل ياترائن کانپوءِ به سنڌ ڇڏڻ جو اڄ تائين ناهي سوچيو، پر اها خبر ته ويجهڙائيءَ جي آهي، ته ٿر سان تعلق رکندڙ ادب دوست انسان، سنڌ جي موجوده اسيمبليءَ جو ميمبر رام سنگهه سوڍو، خاموشيءَ سان اوچتو انڊيا لڏي هليو ويو ۽ بعد ۾ سندس استعفيٰ سنڌ اسيمبليءَ ۾ جمع ٿي!
ننڍي کنڊ جي ورهاڱي ۾ لڏپلاڻ جو نقطو قطعي شامل نه هو، پر پوءِ هٿ وٺي اهڙيون حالتون پيدا ڪيون ويون، جن جي نتيجي ۾ ٻنهي طرفن کان وڏي انگ ۾ لڏ پلاڻ ٿي. 1947ع ۾ ٿيل وڏي لڏپلاڻ کانپوءِ، اهو سلسلو اڃان تائين رڪيو ناهي. ٻيو ته ٺهيو، پر هن وقت سنڌ ۾ غير قانوني طور رهندڙ افغانين، برمين، بنگالين، بهارين ۽ ايرانين جو مجموعي تعداد به لڳ ڀڳ 47 لک ٿي چڪو آهي ۽ اها آمد روز بروز جاري آهي. مختلف طرفن کان ايندڙ ڌارين جا ڪٽڪ سنڌ ۾ ايندا ۽ مستقل طور تي آباد ٿيندا رهن ٿا، جنهنڪري سنڌين جي اقليت ۾ بدلجڻ جا انديشا به وڌندا رهن ٿا. ٻئي طرف سنڌي هندن سان ٿيندڙ زيادتيون کين سنڌ مان لڏڻ تي آماده ڪنديون رهن ٿيون. اتر سنڌ جي اغوا انڊسٽري به سنڌي هندن کي دلشڪستو ڪري رهي آهي. سرنديءَ وارن هندن، توڙي سندن معصوم ٻچن جو اغوا ٿيڻ روز جو ڪاروهنوار بڻجي چڪو آهي. ڪالهوڪي ”ڪاوش“ ۾ به جيڪب آباد جي پنجن سالن جي معصوم ٻار پرٿوي ڪمار جي اغوا ٿيڻ جي خبر رپورٽ ٿيل آهي ۽ پوليس معصوم ٻالڪ کي هٿ ڪرڻ لاءِ ٻن ڏينهن جي مهلت گهري آهي. مونکي خبر ناهي ته پرٿوي ڪمار ڪنهن سرنديءَ واري هندوءَ جو ٻار آهي، يا مسڪين جو. شال جيڪب آباد جي پوليس ٻن ڏينهن اندر معصوم ٻالڪ پرٿوي ڪمار کي بازياب ڪرائي، پر اسان وٽ ته اهڙيون خبرون به رپورٽ ٿينديون آهن ته ڪنهن اغوا ٿيل جي بازيابيءَ لاءِ، پوليس پاڻ اغوا ٿيل جي وارثن کان ڀنگ جي رقم به ورتي آهي!
ناانصافيءَ جو شڪار ٿيل ٻلديو مٽلاڻي، سنڌ يونيورسٽيءَ جي سنڌي ڊپارٽمنٽ ۾ ته ليڪچرار نه ٿي سگهيو ۽ انڊيا وڃي هو بمبئي يونيورسٽي جي سنڌي ڊپارٽمنٽ جي چيئرمين جي عهدي تائين پهتو، پر ضروري ناهي ته هر لڏپلاڻ ڪندڙ سنڌي هندوءَ جو حالتون اهڙو ئي ساٿ ڏين. مون کان ته لاڙڪاڻي ۾ منهنجي گهر جي بلڪل سامهون رهندڙ ڄيٺو مل به ناهي وسريو، جنهن جو لاڙڪاڻي جي اسٽيشن روڊ تي فوٽوگرافيءَ جو دڪان هو. جڏهن هن انڊيا وڃڻ جو فيصلو ڪيو هو ته مون سميت ڪجهه ٻين پاڙيسرين به کيس روڪيو هو ۽ ڪنهن به تڪليف ۾ سندس ساٿ ڏيڻ جو واعدو ڪيو هو، پر تڏهن به سماجي عدم تحفظ جو شڪار ڄيٺو لڏي هليو ويو هو. ڪجهه سالن کان پوءِ سندس زال لاڙڪاڻو گهمڻ آئي هئي ته هن روئندي ٻڌايو هو ته، بمبئيءَ ۾ جيٺو پنهنجي نياڻيءَ جي شاديءَ جا ڪارڊ ورهائڻ لاءِ نڪتو، ته وري گهر نه موٽيو. سندس ڪا خبر نه پيئي ته ڪيڏانهن گم ٿي ويو ۽ ساڻس ڪهڙو هاڃو ٿيو!
اڱارو 8 مارچ 2011ع