سنڌي شاعريءَ جو بدليل لهجو!
بس بند ئي ناهي ڀڳو
هر ڀرم ڀورا ٿي ويو
ڄڻ روح کي روڻي لڳي
ڄڻ ساهه ۾ گهارو پيو
(روبينا ابڙو)
انهن سٽن ۾ اهو احساس آهي، جيڪو فقط شاعر جي اندر ۾ ناهي پيدا ٿيو، پر اهو احساس سنڌ جي اندر ۾ پيدا ٿيو آهي. سنڌ جي عوام جي روح کي روڻيون لڳيون آهن ۽ ڀوتارن جو ڀرم ڀورا ڀورا ٿي چڪو آهي. شاعري بنا ڪنهن شڪ جي انساني اندر جي اڌمن ۽ احساسن جي ترجماني ڪري ٿي ۽ ٻوڏ وارن هنن ڏينهن جي شاعريءَ ۾ ٽوڙيءَ واري ڪٽ کان وٺي لڙهندڙ سنڌ جا سمورا عڪس نظر اچن ٿا.
پاڻي پاڻي پاڻي آهي
چوڏس درد ڪهاڻي آهي
(مظهر ابڙو)
ڀوتارن ٽوڙيءَ وٽان ڪٽ ڏيڻ کانپوءِ خدا جي خلق کي ڪک پن سمجهي درياهه جي منهن ۾ ڏئي ڇڏيو، مسڪين ماڻهو لڙهندا ۽ دربدر ٿيندا رهيا، ڇو ته ڀوتارن وٽ خدائي خلق جي اهميت فقط ووٽ وٺڻ واري ڏينهن لاءِ آهي ۽ ٻي ڪا به اهميت ۽ قيمت ناهي.
ساهه بدران ٻوڏ کي رستو مليو
سنڌ جو ماڻهو ته ڄڻ سستو مليو
(اياز جاني)
چيو وڃي ٿو ته جيڪڏهن مناسب منصوبابندي هجي ها ۽ بدعنواني سبب بندن تي ٿيندڙ خرچ ۾ گهوٻيون نه لڳن ها، ته سنڌوءَ جا اهي وهڪرا ڪو وڏو نقصان ڪرڻ کانسواءِ گذري وڃن ها. ڀوتارن سان گڏ اڄ آبپاشي عملدارن ڏانهن به آڱريون کڄڻ لڳيون آهن، جنهن جو ذڪر به ٻوڏ واري هاڻوڪي شاعريءَ ۾ ملي ٿو:
عملدارن جي بي ايماني
بندن جي جهوري ٿي جواني
رڳو چوڏس پيا گهارا
(فياض چنڊ ڪليري)
سنڌوءَ جي وهڪرن کي تاريخي ۽ فطري رستو ڏيڻ بجاءِ، ٽوڙيءَ واري ڪٽ کانپوءِ ڀوتارن پنهنجن پنهنجن مخصوص مفادن تحت سنڌوءَ کي پئي رلايو، جنهن جي نتيجي ۾ اهو شينهن درياهه مڇرجي پيو ۽ پوءِ وسنديون، واهڻ ۽ ڳوٺ لوڙهيندو رهيو. سنڌ جا ڪيترائي ڳوٺ پنهنجو وجود وڃائي ويٺا ۽ حقيقت بجاءِ ڪو خواب يا ڪا ياد بڻجي ويا، جن کي وري ڪڏهن به ڏسي نه سگهبو:
هاڻي اُن وٽ آ رهيو، يادن خزانو
باقي آشيانو، لهرن منجهه لڙهي ويو
(محمد علي پٺاڻ)
سنڌو ڪيترين ئي وسندين واهڻن، شهرن ۽ ڳوٺن کي تاراج ڪندو ٺٽي ضلعي تائين پهچي ويو. ٺٽي ۽ سجاول جي ماڻهن پنهنجا اجها ڇڏي، مٿانهينءَ تي موجود مڪليءَ جي قبرستان کي وڃي آباد ڪيو:
مڪلي قبرستان
جنهن ۾ اڄ آهن وڌيڪ
جيئرا انسان
(زيب سنڌي)
ٺٽو شهر ته بچي ويو، پر سجاول پنهنجي وجود کي بچائي نه سگهيو ۽ شهر جون گهٽيون ڪينال بڻجي ويون. ٺل کان ٺٽي تائين سنڌوءَ جا وڏا وهڪرا گهڻو ڪجهه لوڙهيندا گذري ويا، پر ان کانپوءِ پٺيان ايندڙ ٿورن، گهٽ وڏن وهڪرن کي ڀوتارن طرفان اڃا به پنهنجي مرضيءَ سان رلائڻ ۽ انتظامي نااهليءَ سبب شاعرن ۽ شهيدن جو شهر خيرپور ناٿن شاهه به ٻڏي ويو!
ڪيڏو پوڙهو ٿي ويو آهي ناٿن شاهه
سوڙهو ٿي ويو ساهه، وفا تنهنجي شهر جو
(ادل سومرو)
هڪ مهيني کان وڌيڪ وقت گذري چڪو آهي، پر ڪي اين شاهه جي گهٽين ۾ اڄ به ٻيڙيون پيون هلن ۽ انهيءَ شهر جو شاعر راز ناٿن شاهي ٻڌائي ٿو ته ٻڏل شهر ۾ تبديليءَ جي سوچ جنم وٺي رهي آهي. ڀوتار سنڌوءَ کي سنڌ ۾ گهمائيندا رهيا، سنڌو ڪي اين شاهه کانپوءِ دادو ضلعي جي ڪيترن ئي ڳوٺن کي ڳڙڪائيندو رهيو، جتان جا مسڪين لڙهندا ۽ رلندا رهيا ۽ پاڻيءَ وڃي قلندر جي نگريءَ جو پاسو ورتو. موج ڀريو مهراڻ مستيءَ ۾ اچي ويو:
موجون من ۾ وڍ وجهن ٿيون
هاڻ نه ڪوئي مست نه مستي
ڇوليون پائي ڇير نچن ٿيون
(اشفاق آذر)
دادو ضلعي ۾ ڀوتار پنهنجي ووٽرن (عوام ته انهن لاءِ فقط ووٽر ئي آهي!) جي واهر ڪرڻ بجاءِ، خصيص مفادن خاطر پاڻ ۾ اٽڪندا رهيا، هڪ ٻئي تي الزام تراشين جا طوفان کڙا ڪندا رهيا ۽ دادو ضلعو لڙهندو رهيو:
وڏيرن جي ويڙهه جو، اهڙو ٿيو جادو
سڄو ئي دادو، منڇر منڇر ٿي ويو
(ادل سومرو)
منڇر مان سنڌوءَ جو پاڻي نڪتو ته باجارا شهر ۾ داخل ٿي ويو. باجارا جو وڏو حصو پاڻيءَ هيٺ اچي ويو ۽ مٿانهينءَ تي ٺهيل ڪجهه گهرن وارو حصو سمنڊ اندر ڪنهن ٻيٽ جو ڏيک ڏيڻ لڳو. هيٺاهينءَ وارن علائقن جا ماڻهو پنهنجي گهرن جي ڇتين تي چڙهي ويا ۽ ڊينيئل ڊيفو جي ناول جي ڪردار ”رابسن ڪروزو“ جيان (جنهن پاڻي واري جهاز جي حادثي کانپوءِ سمنڊ ۾ هڪ ٻيٽ تي اڪيلائيءَ جا پنجويهه سال گذاريا هئا) باجارا جا ماڻهو به يا ته نظر جي حد تائين ڦهليل پاڻيءَ طرف ڏسندا رهيا يا وري آسمان ڏانهن نهاريندا رهيا، پر رابنسن ڪروزو جيان سندن واهر به ڪنهن ڪا نه ڪئي. هڪ طرف ڀوتارڪي سياست دادو ضلعي جي شهرن ۽ ڳوٺن کي ٻوڙي، ماڻهن کي دربدر ڪيو ته ٻئي طرف جوهيءَ جي شهرين ڀوتارن مان هٿ ڪڍي پاڻ مڙسي ڪئي. جوهيءَ واسين ٻارين ٻچين، ڏينهن رات هڪ ڪري، نه فقط پاڻ بند ٻڌو پر اوجاڳا ڪري بند جي نگراني به ڪندا رهيا ۽ پنهنجي شهر کي بچائي ورتو؛
للڪاري درياهه کي، جاڳي ٿي جوهي
وڏيرا تو هي، ڳوٺ ٻوڙايا ڪيترا!
(ادل سومرو)
هڪ طرف اهي ڀوتار آهن، جن مان جوهيءَ جي شهرين آسرو پلي پاڻ مڙسي ڪئي، ته ٻئي طرف اسان کي هالا جا مخدوم امين فهيم ۽ مخدوم جميل الزمان به نظر اچن ٿا، جن جو مٽياري ضلعي کي بچائڻ ۾ اهم ۽ ساراهه جوڳو ڪردار نظر اچي ٿو. جڏهن ته اسان جي ڀوتارڪي ڪلچر واري سياستدان جو ڪردار ڪڏهن به ساراهه جوڳو ناهي رهيو. اهي فقط هوائي ڳالهيون ڪندا ۽ هوائي جائزا ئي وٺندا رهيا آهن؛
تون فضا ۾ اڏرين ٿو
تون ڌرتيءَ جو دک ڇا ڄاڻين
لهه هيٺ ته هيليڪاپٽر مان
منهنجي ساري سنڌ ٻڏي وئي آهي
(امتياز عادل سومرو)
انهن ئي ٻوڏ جي ڏينهن ۾ عيد به آئي ۽ پاڻ سان خوشين بدران اداسيون کڻي آئي. سنڌ جا مالوند ماڻهو ٻچن سوڌو ڪيمپن ۾ پٽ تي ويٺا رهيا ۽ معصومن کي عيد ڏهاڙي به ٻين جا لاٿل پراڻا ڪپڙا ئي تن تي رهيا؛
اکين ۾ درد جي هيءَ ڪهاڻي، عيد ڪهڙي
ڇڳل جتي ۽ چُني پراڻي، عيد ڪهڙي!
نه ڳوٺ بچيا، نه گهر سلامت، نه مال ٻنيون
سڀئي لوڙهي ويو خوابَ پاڻي، عيد ڪهڙي!
(اياز گل)
انتظامي نااهليءَ جي حد اها آهي ته هڪ طرف سنڌ ٻڏي پئي ته ٻئي طرف ڪنريءَ سميت سنڌ جي ڪجهه حصن ۾ پاڻيءَ جي کوٽ خلاف مظاهرا پئي ٿيا!
ڪوئي لڙهي لهرن اندر
۽ ڪوئي پياسو پيو مري!
(روبينا ابڙو)
ماڻهو جيئي يا مري، انهيءَ سان ڀوتارن جو ڪو واسطو ئي ناهي، جو هنن وٽ درد وندي دل ته آهي ڪو نه! باقي دنيا ۾ درد وندي دل جتي به آهي، اها انسانيت لاءِ ڌڙڪي ٿي ۽ سنڌ جي هن هاڃي تي تڙپي ٿي. برطانوي شاعرا لنڊا بيلي برائون، سنڌ جي ٻوڏ واري هن صورتحال تي مون کي فيس بڪ تي ڏهن بندن وارو طويل نظم”سنڌ“جي عنوان سان موڪلي ٿي، جنهن ۾ سنڌ جي قائم ۽ دائم رهڻ جي ڳالهه ڪيل آهي.
بيشڪ سنڌ قائم دائم رهندي، پر سڀاڻي واري انهيءَ سنڌ جي سوچ ضرور بدليل هوندي. ڇو ته هن ٻوڏ سنڌ جي سوچ ۾ گهڻي اٿل پٿل ڪئي آهي، جنهن جو عڪس اسان کي سنڌي شاعريءَ ۾ به نظر اچي ٿو. نه فقط اهي شاعر، جن جي شاعري هتي حوالي طور ڏني ويئي آهي، پر انهن کانسواءِ نصير مرزا، آڪاش انصاري، بشير احمد شاد، گل ڪونڌر، احسان دانش، رخسانه پريت چنڙ، رضوان گل، بخشل باغي، گلشن لغاري، قاضي منظر حيات، ريحانا چنڙ، امر پيرزادي ۽ ٻين جا درد ڀريا احساس به شاعريءَ جي صورت ۾ نظرن مان گذريا آهن. هتي ته انهن شاعرن جي شاعريءَ جو ذڪر ٿيو، جن جو ڪلام فقط ”ڪاوش“ اخبار ۽ ٿورو انٽرنيٽ جي سوشل ويب سائيٽ فيس بڪ تي منهنجي نظر مان گذريو آهي. سنڌي ٻوليءَ ۾ خالص ادبي رسالن جي کوٽ آهي، ان ڪري اهو قطعي نه سوچڻ گهرجي ته آسي زمين ۽ سعيد ميمڻ جهڙن شاعرن جي ذهن ۽ قلم کي سنڌ جي هن تازي گهاوَ تي جنبش نه آئي هوندي. سنڌ جي عام ماڻهن جيان سنڌ جي ليکڪن توڙي شاعرن به هن ٻوڏ ۾ نه فقط ذهني پر جسماني طور به ڀوڳيو آهي.
شاعر رجب ٻگهئي جو باجارا ۾ قرض کڻي ٺهرايل گهر جهري پوي ٿو. سندس ذاتي لائبريريءَ جا ٽي هزار ڪتاب ۽ سندس اڻ ڇپيل شاعريءَ جا پنا، وڻن مان ڇڻيل، سڪل پنن سان گڏ لڙهي وڃن ٿا. هو پنهنجي اڻ ڇپيل شاعريءَ کي بچائڻ جي گهڻي ڪوشش ٿو ڪري پر پاڻيءَ تي سندس وس نٿو هلي ۽ هو ٻچن سوڌو پنهنجي گهر جي ڇت تي چڙهي وڃي ٿو. ٻيٽاري بڻجي پيل پنهنجي گهر جي ڇت تي، رابنسن ڪروزو جيان پنج ڏينهن انتظار ڪرڻ کانپوءِ هو پنهنجي گهر جي گهٽيءَ مان گهر ڀاتين کي ٻيڙي ۾ وٺي هليو ويو. رجب ٻگهيو اڃا تائين باجارا واپس ناهي وريو. هن گذريل رات مون کي فون ڪري ٻڌايو ته باجارا جي گهٽين ۾ اڃا به ٻيڙيون ٿيون هلن ۽ هو اهو دردناڪ منظر ڏسڻ جي سگهه اڃا به ناهي ساري سگهيو. پنهنجي اڻ ڇپيل شاعريءَ جو هڪ وڏو حصو ٻوڏ جي پاڻيءَ ۾ وڃائيندڙ شاعر کان جڏهن مون پڇيو ته انهيءَ ڪيفيت ۾ ڪجهه لکيو اٿئي، ته هن پنهنجي نئين شاعري ٻڌائي:
سئو سال لڙهي ويا هن
هن ٻوڏ جي پاڻيءَ ۾
ٿو حال پڇين ڪهڙا
سڀ حال ٻڏي ويا هن
هن ٻوڏ جي پاڻيءَ ۾
(رجب ٻگهيو)
وفا ناٿن شاهيءَ ۽ اياز گل جهڙا سهڻا رومانوي غزل لکندڙ نوجوان رجب اهو ڌڪ پچائي جڏهن ٻيهر قلم کڻندو ته ڇا سندس قلم ڀوتارن ۽ هن سسٽم خلاف عَلم نه بڻجي پوندو؟ مستقبل جي سنڌي شاعريءَ ۾، شيخ اياز جي نظم ”مان ڏوهي هان“ جهڙو سخت لهجو هاڻي ئي محسوس ڪري سگهجي ٿو:
هاڻ نه ڪنهن بندوق جي گولي
ڪو به شڪاري باز نه هوندو
(اشفاق آذر)
تاريخ جي هن بدترين ٻوڏ کي ڀوتارن وڌيڪ بدترين بڻائي ڇڏيو. هن ٻوڏ فقط سنڌ جي ڌرتيءَ تي تباهي ناهي مچائي، پر سنڌ جي شاعرن جي اندر ۾ به اٿل پٿل آندي آهي. ڀوتارن کي ته اها ڳالهه بنهه غير اهم لڳندي. هٿياربند باڊي گارڊن جي پهري ۾ هلندڙ ڪجهه طاقتور ڀوتارن ٿي سگهي ٿو ته اهو محاورو کڻي ٻڌو به هجي ته ”قلم، تلوار کان وڌيڪ طاقتور آهي.“ پر کين اها خبر نه هوندي ته قلم، تلوار کان وڌيڪ طاقتور ڪيئن آهي؟ کين اها خبر ئي ناهي ته انقلابن لاءِ شاعري ڪهڙي هٿيار جو ڪم ڪندي آهي ۽ سماجي سسٽم کي بدلائڻ لاءِ شاعري ڪهڙو ڪردار ادا ڪري ٿي. تاريخ جي ”ت“ کان به اڻ واقف ڀوتارن کي ته اها ڳالهه تڏهن به سمجهه ۾ نه ايندي، جڏهن پاڻي سندن سر تان گذري چڪو هوندو!
هن آرٽيڪل جو مٿيون سڄو حصو لکجي وڃڻ کان پوءِ سومر 4 آڪٽوبر، يعني ڪالهه شام جو سنڌيءَ جو سرموڙ شاعر، سنڌي ادبي بورڊ جي ڪتابن جي مهورتي تقريب ۾ منهنجي ڀرسان اچي ويٺو ته هن موجوده ٻوڏ واري حالت تي لکيل پنهنجون اڻ ڇپيل سٽون ٻڌايون:
غريبن جا سوين گهراي وڏيرا تو ڇڏيا ٻوڙي
سندءِ هڪ گهر بچائڻ لاءِ جيڪو شاهڪار آهي
ٻڏي وئي سنڌ،ڪاڻي اک ۾ پاڻي مگر ناهي
نه ڪوئي معذرت خواهه ۽ نه ڪوئي شرمسار آهي.
(امداد حسيني)
ڇا امداد حسينيءَ جي ان ڳالهه کان انڪار ڪري سگجي ٿو ته وڏيرن ۽ ڀوتارن پنهنجا محل ۽ ماڙيون بچائن لاءِ سنڌ ناهي ٻوڙي؟ امداد جون اهي سٽون ڀوتارن جي نفسيات جو حقيقي عڪس پيش ڪن ٿيون، جن وٽ هيڏي هاڃي کان پوءِ به ڪاشرمساري ڪانهي.ٻوڏ جي هن پاڻيءَ سنڌ جي سوچ ۾ تبديلي به آندي آهي ته سنڌ جي تاريخ ۾ شعور جي هڪ نئين لهر جو اضافو به ڪيو آهي. اڄوڪي سنڌي شاعريءَ جي سوچ، هڪ نئين سنڌ جي سوچ ڏانهن اشارو پئي ڪري. اها نئين سنڌ، جنهن ۾ گهڻو ڪجهه بدليل هوندو.
اڱارو 5 آڪٽوبر 2010ع