سنڌي نصاب جو ٻڏل ٻيڙو ۽ تاريخ سان ٿيل هٿ چراند !
”ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هڪڙو ئي هيو يا ٻه هيا؟“ ٻارهين ڪلاس ۾ پڙهندڙ پنهنجي پٽ شهريار جي انهيءَ سوال تي مون کي حيرت به لڳي هئي ته پريشاني به ٿي هئي. منهنجي حيرت جو سبب ته سندس سوال ئي هيو ۽ پريشانيءَ جو سبب اهو هيو ته، نه فقط منهنجي پٽ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ کي هڪ وڏي ليکڪ جي حيثيت سان سڃاتو ٿي، پر ڊاڪٽر صاحب سان سندس ملاقات به ٿيل هئي. ان جي باوجود هن مون کي حيران ۽ پريشان ڪندڙ اهو سوال پڇي ورتو هو ته ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هڪڙو ئي هيو يا ٻه هيا!؟ سندس اهڙي سوال تي مون کي ڪاوڙ به لڳي، پر مون پنهنجي ڪاوڙ تي ضبط ڪندي کائنس پڇيو ته، هن اهڙو سوال ڇو پڇيو آهي؟ تڏهن هن پنهنجو ٻارهين ڪلاس جو سنڌي نصاب وارو درسي ڪتاب کولي منهنجي هٿ ۾ ڏنو. ڪتاب جي صفحي نمبر 118 تي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جو مضمون ”عام سنڌي شاعري“ ڇپيل آهي ۽ مضمون جي مٿان ڊاڪٽر صاحب جو تعارف موجود آهي، جنهن ۾ اهو به لکيل آهي ته، ”سنڌ جي لوڪ ادب کي سهيڙي ۽ سموهي، شايع ڪرڻ ۾، جا خدمت ڊاڪٽر صاحب سرانجام ڏني آهي، سا ڪڏهن به وسرڻ جوڳي ناهي.“ منهنجي پٽ اهي ٻه سٽون انڊر لائين ڪري ڇڏيون هيون. مون کائنس پڇيو ته هنن انڊر لائين ڪيل لفظن سان سندس سوال جو ڪهڙو تعلق آهي؟ تڏهن هن منهنجي هٿ مان ڪتاب وٺي، ساڳئي ڪتاب جو صفحو 36 کولي، ڪتاب واپس منهنجي هٿ ۾ ڏنو. انهيءَ صفحي تي ڇپيل جيڪي سٽون منهنجي پٽ جي هٿ سان انڊر لائين ٿيل هيون، اهي هي آهن، ”سنڌ جي اديبن، جهڙوڪ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ وغيره جي ادبي ڪارنامن جي باري ۾ ڪجهه چوڻ وقت کان اڳ جي ڳالهه ٿيندي.“ اهي سٽون ڪتاب ۾ شامل ڪيل مضمون ”سنڌ جون اڳوڻيون روايتون ۽ علم ادب“ جي آخري پئرا جون آهن، جيڪو مضمون ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽي (مرحوم) جو لکيل آهي. هڪ ئي درسي ڪتاب ۾، هڪ ئي شخصيت بابت اهي ٻه متضاد ڳالهيون پڙهي، منهنجو پٽ مونجهاري جو شڪار ٿيو هو ۽ کيس خيال آيو هو ته، متان ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي نالي سان ”سينئر ۽ جونيئر“ جهڙيون ڪي ٻه شخصيتون هجن، جنهن ڪري هن مون کان اهو سوال پڇي ورتو هو ته، ”ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هڪڙو ئي هيو يا ٻه هيا!؟“
سوال جو پس منظر واضح ٿيڻ کان پوءِ، پنهنجي پٽ تي آيل منهنجي ڪاوڙ نصاب جوڙيندڙ ڪاميٽين تي ڪاوڙ ۾ بدلجي وئي، جيڪي ڪاميٽيون سنڌ جي نئين نسل کي نه فقط مونجهارن جو شڪار بڻائينديون رهيون آهن، پر غلط معلومات به ڏينديون رهيون آهن. ڪجهه ڳالهين جي نشاندهي ته فقط ٻارهين ڪلاس واري انهيءَ سنڌي ڪتاب تي مٿاڇري نظر وجهڻ سان ئي ٿي وڃي ٿي. ٻارهين ڪلاس جو سنڌي ڪتاب اڳ ”سنڌي نصاب“ جي نالي سان هوندو هو، جنهن ۾ ذري برابر به ڪنهن تبديليءَ کان سواءِ، اهو ساڳيو ڪتاب 2010ع ۾ ”سنڌي لازمي“ جي نالي سان ڇپايو ويو آهي. هن ڪتاب جو هي ايڊيشن، انهن ڪتابن ۾ شامل آهي، جيڪي ڪتاب سنڌ سرڪار جي خرچ تي ڇپرائي، شاگردن ۾ مفت ورهايا ويا آهن ۽ انهن سڀني ڪتابن جي ٽائيٽل تي سنڌ حڪومت جي مونوگرام سان گڏ اهو به لکيل آهي ته هي ڪتاب وزير اعليٰ سنڌ جي طرفان تحفو آهي. وزير اعليٰ سنڌ طرفان، ٻارهين ڪلاس جي سنڌي شاگردن کي تحفي ۾ مليل هن ڪتاب جي ٽائيٽل مٿان لکيل آهي ”يارهين ۽ ٻارهين ڪلاس لاءِ“ جڏهن ته يارهين ڪلاس ۾ سنڌي پڙهائي ئي نٿي وڃي! يارهين ڪلاس ۾ نه فقط سنڌي شاگرد اردو پڙهن ٿا، پر اردو ۽ ٻيون ٻوليون ڳالهائيندڙ شاگرد به اردو ئي پڙهن ٿا! جيتوڻيڪ 1972ع ۾ پيپلز پارٽيءَ جي پهرين حڪومت واري دور ۾ سنڌ اسيمبليءَ مان سنڌي ٻوليءَ جي منظور ٿيل بل مطابق، سنڌ ۾ رهندڙ اردو ۽ ٻيون ٻوليون ڳالهائيندڙ شاگردن کي يارهين ڪلاس ۾ ”آسان سنڌي“ جو سبجيڪٽ لازمي طور تي پڙهڻو آهي، پر پيپلز پارٽي پنهنجي حڪومت هوندي به، اڄ ڏينهن تائين يارهين ڪلاس ۾ سنڌي سبجيڪٽ، قانون جي موجودگيءَ باوجود رائج ئي ناهي ڪرائي سگهي!
ٻارهين ڪلاس جي انهيءَ ڪتاب ”سنڌي لازمي“ جي ٽائيٽل کان پوءِ جڏهن مضمونن جي فهرست تي نظر وجهجي ٿي ته، فهرست ۾ صفحن جا نمبر سنڌي/عربي انگن ۾ لکيل آهن، جڏهن ته ڪتاب جي صفحن تي وري سمورا نمبر انگريزي انگن ۾ ڏنل آهن، جيڪي پڻ شاگردن لاءِ مونجهاري جو سبب بڻجن ٿا. ڪتاب کي اٿلائي ڏسجي ٿو ته ڪجهه مضمونن مٿان، مضمون کان اڳ ان جي ليکڪ جو مختصر، پر جامع تعارف ڏنل آهي، ته ڪجهه ليکڪن جو وري مضمون مٿان فقط نالو به ناهي ڏنو ويو! هن ڪتاب ۾ شامل مضمون ”سنڌي ٻوليءَ ۾ ناول نويسي“ عبدالقيوم صائب جو لکيل آهي، جنهن ۾ صائب صاحب لکيو آهي ته ”ورهاڱي کان پوءِ هتي (سنڌ ۾) جيڪي ناول لکيا ويا آهن، تن ۾ ....فضل احمد بچاڻيءَ جو ”عاشي“....۽ صائب جو ”ڪوماڻو ڪنول“ ذڪر ڪرڻ جوڳا ناول آهن.“ جڏهن ته حقيقت اها آهي ته ”عاشي“ اصلوڪو نه، پر مشهور انگريزي ناول ”She “ جو ترجمو آهي. انهيءَ کي ته کڻي صائب صاحب جي غلطي سمجهجي، جيڪا هن ڪتاب جي ٽن ايڊيٽرن کان به درست ٿيڻ کان رهجي وئي، پر انهيءَ ڳالهه کي ڪهڙو نالو ڏجي ته ”ڪو ماڻو ڪنول“ کي نه فقط عبدالقيوم صائب پنهنجو اصلوڪو ناول ڄاڻايو آهي، پر پنهنجي ئي مضمون ۾ ان کي سنڌي ٻوليءَ جو ذڪر جوڳو ناول به چئي ڇڏيو آهي! جڏهن ته اهو ناول سندس لکيل ئي ناهي، پر هو فقط ان ناول جو مترجم آهي ۽ انهيءَ ناول جو اصل ليکڪ جبران خليل جبران آهي. ٻارهين ڪلاس جي ڪتاب ”سنڌي لازمي“ جي نه فقط نثر واري حصي جي صورت حال افسوسناڪ آهي، پر هن ڪتاب جو نظم وارو حصو ڏسي به سخت افسوس ٿئي ٿو، جنهن ۾ شاهه، سچل ۽ شاهه ڪريم سميت ڪجهه ٻين ڪلاسيڪل شاعرن سان گڏ ڪجهه غير اهم شاعرن جو ڪلام ته موجود آهي، پر شيخ اياز کان وٺي امداد حسينيءَ تائين جهڙن اهم شاعرن جو نالو نشان به نٿو ملي!
سنڌ جي تعليم واري وزارت طرفان، آئين جي 18 ترميم تحت مليل اختيارن موجب سنڌ جي تعليمي نصاب ۾ تبديلين جو فيصلو ڪيو ويو آهي. انهيءَ سلسلي ۾ ٽي ڏينهن اڳ سنڌ جي تعليم واري وزير پير مظهرالحق جي صدارت ۾ ٿيل هڪ اجلاس ۾، ڊاڪٽر غلام علي الانا جي سربراهيءَ ۾ تعليمي ماهرن ۽ دانشورن جي ڪاميٽي پڻ جوڙي وئي آهي. ڪاميٽيءَ جي ميمبرن جا نالا ته سرڪار طرفان پڌرا ناهن ڪيا ويا، پر ڪاميٽيءَ جي سربراهه طور الانا صاحب جي نالي سبب هن دل کي اميد جو ڪو ڪرڻو نظر اچي ٿو ۽ مان سمجهان ٿو ته هن ڪاميٽيءَ جي حالت اهڙي نه هوندي، جهڙي ڪاميٽيءَ ۾ ڪي سال اڳ مون کي به شامل ڪيو ويو هو. ڪي سال اڳ نصاب ۾ تبديلين خاطر سڏايل ان اجلاس ۾ چانهن جا ديڳڙا ۽ بريانيءَ جون ديڳيون ته هيون، پر سڄو ڏينهن گذرڻ باوجود اهي ڪتاب ئي نه ڏنا ويا هئا، جن ۾ تبديليون تجويز ڪرڻيون هيون! جنهن ڪري ٽن ڏينهن واري انهيءَ اجلاس ۾، پهرين ڏينهن کان پوءِ مان شريڪ ئي نه ٿيو هوس، جو مون کي فقط پنهنجي موجودگيءَ جا پئسا وٺڻا نه هئا. اميد ته الانا صاحب جي سربراهيءَ ۾ جوڙيل ڪاميٽي نه فقط نصاب ۾ جديد دور جي تقاضائن مطابق حقيقي تبديليون ڪندي ۽ مخدوم بلاول کان شهيد ذوالفقار علي ڀٽو ۽ مائي بختاور شهيد کان شهيد محترمه بينظير ڀٽو تائين جهڙين شخصيتن کي نصاب جو حصو بڻائيندي، پر اها ڪاميٽي درسي ڪتابن ۾ تاريخ سان ڪيل هٿ چراند کي درست ڪرڻ ۾ به پنهنجو ڪردار ادا ڪندي، جنهن تحت قائد اعظم جي جنم هنڌ کي تبديل ڪري جهرڪ بدران ڪراچي لکيو ويو آهي!
اڱارو 19 اپريل 2011ع