آمريڪا جي ڊيوڪ يونيورسٽي
آمريڪا جي ڊيوڪ يونيورسٽي
جتي مارٽن ليوٿر ڪنگ جونيئر حقن لاءِ تقريرون ڪيون
[/b]
آمريڪا جي ڊيوڪ يونيورسٽي جو احوال اورڻ کان پهريان، اوهان سان پنهنجي هڪ ڪيفيت ونڊڻ چاهيان ٿو. اها هيءَ ته مان جڏهن به دنيا جي ڪنهن درسگاهه تي لکڻ جو ارادو ڪري قلم ڪاغذ کڻي ويهندو آهيان تڏهن منهنجي ذهن ۾ هڪ سوال اڀري ايندو آهي، ته ڇا اهو واقعي به ممڪن آهي ته پرڏيهه جو اهو درسگاهه جنهن تي مان لکي رهيو آهيان انهيءَ ۾ منهنجي سنڌ جي ڪنهن ڳوٺ يا شهر جي مڊل ڪلاس يا غريب خاندان سان تعلق رکندڙ اهڙو نوجوان به پهچي سگهي ٿو جنهن جي دل ۾ هن مضمون پڙهڻ کان پوءِ ان درسگاهه ۾ وڃي تعليم پرائڻ جو شوق جاڳي پوي، باوجود ان حقيقت جي ته ان نوجوان وٽ موجود گهربل لياقت، تعليمي معيار ۽ صلاحيت ته هجي پر هن جا مالي وسيلا کيس اوڏانهن وڃڻ جي اجازت نه ڏين، تڏهن به هو ان تعليمي اداري مان اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ واري پنهنجي خواهش کي دل مان بيدخل ڪري نه سگهي ۽ اتي پهچڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي؟
اهڙي سوال جي اڀرڻ سان جڏهن به مان ڪنهن گنڀيرتا واري حالت ۾ اچي ان جو جواب ڳولڻ شروع ڪندو آهيان ته عين انهيءَ وقت ئي هڪدم شاعرن جي سرتاج شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو هڪ بيت منهنجي ذهن جي ڪينواس تي اچي اميدن جا ڪي ئي روشن سج اڀاري مايوسيءَ واري ماحول کي ختم ڪري مٿي ڄاڻايل سوال جو جواب ڏئي ڇڏيندو آهي ته ”ها اهو ممڪن آهي“. محنت ۽ همٿ ڪرڻ وارو هر حالت ۾ پنهنجي مقصد ماڻڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي ٿو. همٿن، اميدن ۽ ممڪنات جي جهان سان روشناس ڪرائيندڙ ڀٽائي سائين جو اهو بيت هن طرح آهي ته
جي گهڙيا سي چڙهيا، ائين اٿيئي،
مئي متي مهراڻ ۾، پئه ٽپو ڏيئي.
انهيءَ مٿئين شعر دهرائڻ کان پوءِ جڏهن چوڌاري نظر ڦيرائيندو آهيان ته مون کي ملڪي توڙي غير ملڪي اعليٰ تعليمي ادارن ۾ وچولي معاشي ڪلاس يا هيٺئين ۽ غريب طبقي سان تعلق رکندڙ ڪيترن ئي باصلاحيت سنڌي نوجوانن جا مثال ملي ويندا آهن، جن رات ۽ ڏينهن محنت ۽ همٿ ڪري دنيا جي سٺن ادارن ۾ پهچڻ جا موقعا ۽ طريقا تلاش ڪيا ان کان پوءِ پنهنجي ميرٽ ۽ محنت جي بنياد تي مختلف ادارن ۽ حڪومتن پاران آڇيون ويندڙ اسڪالرشپس، فيلوشپس، فئنانشل اسسٽنس ۽ ٻيون مالي سهائتائون حاصل ڪري پنهنجي پسند جي تعليمي ادارن ۾ پهتا ۽ اتان سٺي طريقي سان تعليم حاصل ڪري پنهنجي منزل ۽ مقصد کي ماڻڻ ۾ ڪامياب ويا آهن. مان پنهنجن اڳلن مضمونن ۾ سنڌ جي ننڍن وڏن ڳوٺن ۽ شهرن سان تعلق رکندڙ اهڙن ڪيترن ئي اهل ۽ باصلاحيت سنڌي نوجوانن جو ذڪر به ڪري چڪو آهيان.
تازو ئي اسان جي ملڪ جي گادي واري شهر اسلام آباد ۾ واقع قائدِ اعظم يونيورسٽي پڻ اهڙي هڪ اسڪالرشپ جو اعلان ڪيو آهي جنهن تحت قائدِ اعظم يونيورسٽي مان پڙهيل يا اتي پڙهندڙ شاگرد، استاد ۽ ٻيا ريسرچ فيلو وغيره هن اسڪالرشپ مان فائدو وٺي سگهن ٿا. سنڌي نوجوانن جو وڏوتعداد پڻ هن يونيورسٽي مان تعليم حاصل ڪري چڪو آهي ۽ هر سال جيان هن وقت به کوڙ سارا سنڌي نوجوان اتي زيرِ تعليم آهن ممڪن آهي ته اهي به پنهنجي صلاحيتن جي بنياد تي هن اسڪالرشپ مان فائدو وٺي سگهن تنهنڪري ڊيوڪ يونيورسٽي جي تفصيلي جائزو وٺڻ کان پهريان ان اسڪالرشپ جو به مختصر ذڪر ڪريون ٿا. هن اسڪالرشپ جو نالو آهي ”اِسپلِٽ پي ايڇ ڊي اسڪالرشپس انڊر ايڇ اِي سِي فنڊيڊ پي ايس ڊي پي پروجيڪٽ“ (Split PhD Scholarships Under HEC Funded PSDP Project). هيءَ اسڪالرشپ ماڻيندڙ خوشنصيب ٻه سال مقامي درسگاهه ۽ ٻه سال دنيا جي ڪنهن به ملڪ جي نامياري يونيورسٽي مان تعليم حاصل ڪري ايڪنامڪس، انٽرنيشنل رليشنس، ائنٿروپالاجي، آرڪيالاجي ۽ ڊ.ايس.ايس دوران تدريسي ۽ تحقيق سبجيڪٽن ۾ پي ايڇ ڊي جو اعزاز حاصل ڪري سگهن ٿا. هن اسڪالرشپ لاءِ درخواست ڏيڻ جي آخري تاريخ 05 مئي 2015ع آهي. اسڪالرشپ بابت وڌيڪ معلومات هن ويب سائيٽ تان حاصل ڪري سگهجي ٿي: www.qau.edu.pk .
هاڻي اچون ٿا دنيا جي هڪ اهڙي درسگاهه طرف جنهن کي ڊيوڪ يونيورسٽي سڏيو وڃي ٿو. هيءَ يونيورسٽي آمريڪا جي نارٿ ڪئرولينا (North Carolina) رياست جي هڪ خوبصورت شهر درهام (Durham) ۾ واقع آهي. درهام نالي سان هڪڙو شهر برطانيا جي صوبي انگلينڊ ۾ به واقع آهي پر ڊيوڪ يونيورسٽي جي جنم ڀومي آمريڪا وارو درهام ئي آهي.
ڊيوڪ يونيورسٽي (Duke University) جيڪا نه رڳو آمريڪا پر دنيا ۾ خانگي شعبي جي معياري ريسرچ يونيورسٽين مان هڪ ليکي وڃي ٿي تَنهن جي قيام جو قصو 1838ع کان شروع ٿئي ٿو جڏهن اُن سال مذهبي تعليم سان گڏ رسمي تعليم کي به عام ڪرڻ جو خيال رکندڙ ڪجهه متحرڪ شهرين جي هڪ گروپ ”يونين انسٽيٽوٽ سوسائٽي“ جوقيام عمل ۾ آندو ۽ ان طرفان ”برائونس اسڪول هائوس“ نالي هڪ ننڍڙي درسگاهه جو بنياد آمريڪا جي رياست ڪئرولينا جي شهر ”ٽرنٽي“(Trinity) ۾ رکيو. هن اسڪول ٿوري عرصي ۾ ترقي ڪري ٽرنٽي ڪاليج جي نالي سان سڃاڻپ حاصل ڪئي. 1892ع ۾ ٽرنٽي ڪاليج کي ٽرنٽي شهر مان منتقل ڪري سندس موجوده جڳهه يعني درهام شهر ۾ آندو ويو. هن شهر ۾ ٽرنٽي ڪاليج پنهنجي ڪارڪردگي جي بنياد تي ترقي جا مرحلا تيزيءَ سان طئي ڪرڻ شروع ڪيا جنهنڪري مٿس هڪ اهڙي شاهوڪار مخير شخص جي نگاهه پئي جنهن هن ڪاليج کي وڌائي يونيورسٽي بڻائڻ لاءِ پنهنجي طرفان ڏنل وڏيءَ رقم تي مشتمل هڪ فنڊ قائم ڪيو جنهن جو نالو رکيائين ”دِي ڊيوڪ انڊوومنٽ فنڊ“ ۽ 1924ع ۾ هن ڪاليج جو درجو وڌرائي هن کي ڊيوڪ يونيورسٽي بڻايو ويو. ڊيوڪ يونيورسٽي جو پايو وجهندڙ ان مخير شخص جو نالو ”جيمس بُچنن ڊيوڪ“ هئو ۽ هو آمريڪا جو وڏو انڊسٽريل هئو ۽ هن پنهنجي پيءُ ”واشنگٽن ڊيوڪ“ جي نالي سان ئي پنهنجي ملڪيت جو وڏو حصو وقف ڪري يونيورسٽيءَ جو بنياد وجهرايو جنهنڪري سندس انهيءَ خدمت جي مڃتا ۾ هن يونيورسٽي جو نالو به سند والد جي نالي پٺيان ”ڊيوڪ يونيورسٽي“ ئي رکيو ويو.
درهام شهر ۾ ڊيوڪ يونيورسٽي جون ٽي ڪئمپسون آهن جنهن ۾ هڪ کي اِيسٽ ڪئپمس ۽ ٻئي کي وَيسٽ ڪئمپس ۽ ٽين کي سينٽرل ڪئمپس سڏيو وڃي ٿو. انهيءَ کان علاوه نارٿ ڪئرولينا رياست جي هڪ ٻئي شهر ”بيوفورٽ“ (Beaufort) ۾ يونيورسٽي جي “ميرائين ريسرچ ليب” پڻ ريسرچ واري حوالي سان هڪ وڏي اهميت رکي ٿي. ڊيوڪ يونيورسٽي جي اِيسٽ ڪئمپس ۾ شروعات ۾ انڊر گريجوئيشن جي سطح جي تعليم حاصل ڪرڻ جي خواهش رکندڙ اميدوارن کي داخل ڪيو ويندو هو. سال 1972ع تائين هن يونيورسٽي جي اِيسٽ ڪئمپس ۾ صرف عورت شاگردياڻين کي ئي داخلا ڏني ويندي هئي ۽ ان جو نالو به ”وومنس ڪاليج آف ڊيوڪ يونيورسٽي“ ئي هوندو هو پر پوءِ جڏهن هن يونيورسٽي ۾ به ”ڪو ايجوڪيشن“ جو رواج عام ٿيو ته هن جي مين Men)) ۽ وومين (Women) ڪاليجن کي گڏائي هڪ ڪيو ويو ۽ انهن کي ٽرنٽي ڪاليج آف آرٽس ائنڊ سائنسز جو نالو ڏنو ويو.
بهرحال ڊيوڪ يونيورسٽي پنهنجي نئين تعارف سان نه رڳو روايتي درس وتدرس جي پاسداري لاءِ قدم کڻڻ لڳي پر جديد دور سان هم آهنگي ڪندي هن يونيورسٽي پنهنجي اندر انهن سڀني سجيڪٽن جا تدريسي ۽ تحقيقي شعبا قائم ڪيا جيڪي بدلجندڙ دور جي ضرورتن مطابق آهن. دنيا جي يونيورسٽي جي معيار جي ڪٿ ڪندڙ هڪ نامياري اداري ٽائيمز هائير ايجوڪيشن ورلڊ يونيورسٽيز رئنڪنگ جي 2015ع جي هڪ سروي مطابق ڊيوڪ يونيورسٽي دنيا جي معياري يونيورسٽين واري لسٽ ۾ ارڙهين ٽاپ نمبر تي آهي. هن وقت هن يونيورسٽي ۾ اٽڪل ويهه هزار شاگرد زير تعليم آهن جن ۾ خاصو تعداد دنيا جي هڪ سئو کان وڌيڪ ملڪن کان آيل شاگردن جو پڻ آهي.
ڊيوڪ يونيورسٽي جي اڳوڻن شاگردن ۾ آمريڪا جي اڳوڻي صدر رچرڊ نڪسن ۽ سائوٿ آمريڪا جي ملڪ چلي جي اڳوڻي صدر رابرٽ ليفڪور سميت آمريڪا ۽ دنيا جي ٻين ملڪن جون ڪيتريون ئي اهم سياسي، سماجي، سائنس ۽ ٽيڪنالاجي سان واڳيل شخصيتون تعليم حاصل ڪري چڪيون آهن. ڊيوڪ يونيورسٽي جي پنجن اڳوڻن شاگردن ۽ فئڪلٽي ميمبرن ڪيمسٽري ۽ فزڪس جي اهم موضوعن تي پنهنجي نمايان ريسرچ جي عيوض نوبيل انعام حاصل ڪيا آهن.
ڊيوڪ يونيورسٽي جا جيڪي ناميارا اسڪول، ادارا ۽ ڪاليج آهن انهن مان ڪجهه هتي ڄاڻائجن ٿا: گريجوئيٽ اسڪول، اسڪول آف ميڊيسن، سئنفورڊ اسڪول آف پبلڪ پاليسي، نڪولس اسڪول آف انوائرنمنٽ، ٽرنٽي ڪاليج آف آرٽس ائنڊ سائنسز، اسڪول آف لا، نرسنگ اسڪول، ڊِوِنٽي اسڪول، فوڪا اسڪول آف بزنس، پرئٽ اسڪول آف انجنيئرنگ، اسڪول آف ميڊڪيل انجنئيرنگ، اسڪول آف مائيڪرو اليڪٽرانڪس وغيره.
ڊيوڪ يونيورسٽي پنهنجي هر دور ۾ تعليم سان گڏ سماجي ۽ ثقافتي حوالي سان پڻ متحرڪ ڪردار ادا ڪندي رهي آهي. آڳاٽي دور ۾ جڏهن آمريڪا جي اندر ”سِوِل رائيٽس“ جي ڀڃڪڙيءَ ۽ نسلي بنيادن تي امتيازي قدمن جا ڪيس گهڻا ٿيندا هئا تڏهن به هن يونيورسٽي جا شاگرد ۽ استاد انساني حقن جي بحالي لاءِ متحرڪ ڪردار ادا ڪندا ها، اهو ئي سبب هيو جو آمريڪا ۾ ان وقت جي انساني حقن جي علمبردار مارٽن ليوٿر ڪنگ جونيئر 1960ع ۾ ڊيوڪ يونيورسٽي ۾ وڃي اتي سِول رائيٽس جي بحاليءَ لاءِ تقريرون ڪيون.
ڊيوڪ يونيورسٽي جو لائبريري سسٽم ۽ آرٽ ميوزم پڻ منفرد حيثيت جا حامل آهن. هن يونيورسٽي جي ”ڊيوڪ يونيورسٽي لائبريري سسٽم“ کي آمريڪا جي ڏهن ٽاپ پرائيويٽ ريسرچ لائبريري سسٽم ۾ ليکيو وڃي ٿو. ڊيوڪ لئبريري سسٽم ۾ ڊيوڪ يونيورسٽي جي ٽنهي ڪئمپسن کان علاوه هن جي ٻين ريسرچ سينٽرن جو لئبريريون پڻ شامل آهن جن ۾ لکن جي تعداد ۾ ڪتاب، مسودا ۽ ڊجيٽل معلومات جا ذريعا موجود آهن. هن يونيورسٽي جي ”نشر ميوزم آف آرٽ پڻ“ ڏسڻ وٽان آهي جنهن ۾ 13 هزارن کان وڌيڪ آرٽ جا شاهڪار موجود آهن.
ڊيوڪ يونيورسٽي جي اِيسٽ ڪئمپس م موجود لِبرل آرٽ، ايجوڪيشن ۽ فنونِ لطيفه وارا تدريسي ۽ تحقيقي ڊپارٽمنٽ جهڙوڪ ڊانس، ڊراما، فلم۽ ميوزڪ کان علاوه هسٽري، لٽريچر، هسٽري آف آرٽ، فلاسافي، وومين اسٽڊيز ۽ رائٽنگ وارا شعبا هن ڪئمپس جي حسن جو حاوي پهلو سمجهيا وڃن ٿا.
ساڳئي طرح ڊيوڪ يونيورسٽي جي ٻين ڪئمپسن ۾ پڻ سائنس، ميڊيڪل، انجنيئرنگ ۽ ٽيڪنالاجي وارن شعبن کان علاوه شاگردن جي رهائش، انهن جي سماجي ڀلائي ۽ جسماني ۽ ذهني نشونما لاءِ کوڙ ساريون سهوليتون ميسر ٿيل آهن.
ڊيوڪ يونيورسٽي جي انهن سڀني سهوليتن مان مسفيض ٿيڻ جي خواهش رکندڙ نوجوانن کي محنت واري واٽ وٺڻ گهرجي جيڪا کين ڊيوڪ يونيورسٽي ۾ به پهچائي سگهي ٿي.
(ڪاوش مڊويڪ مئگزين، 29 اپريل 2015ع)