خدا، سائنس ۽ فلسفو
ان مسئلي بابت فيلسوفن، متڪلمين ۽ دينيات جي عالمن ته ايترو لکيو آهي جو ان جي ڪٿ ۽ ڳڻپ به مشڪل آهي. سائنسدانن به منڍ کان وٺي پنهنجي ذاتي زندگيءَ جي لقائن ۽ پنهنجي تجربيگاهن ۾ پيش ايندڙ واقعن جي روشنيءَ ۾ خدائي مشاهدات پئي پيش ڪيا آهن، البت انهن کي هڪ مستقل موضوع بڻائي تمام گهٽ بحث ڪيو ويو آهي.
هي پهريون موقعو آهي جو هڪ ڪتاب ۾ اڪيچار سائنسدانن- جيڪي سائنس جي مختلف شعبن ۾ اعليٰ درجي جي مهارت رکن ٿا، پنهنجي پنهنجي علم ۽ فن جي حوالي سان خاص طور تي خدا جي هستيءَ جي مسئلي تي باقاعده بحث ڪيو آهي. اها وک اميد ته انهن ماڻهن جي لاءِ وڏي فائدي واري ثابت ٿيندي، جيڪي سطحي طور تي سائنس جي رعب ۾ ورتل هجڻ جي ڪري، خدا جي انڪار يا گهٽ ۾ گهٽ ان جي وجود بابت شڪ ۾ مبتلا آهن ۽ ان غلط فهميءَ ۾ پئجي ويا آهن ته خدا کي مڃڻ هڪ غير سائنسي ڳالهه آهي! هن ڪتاب ۾ اهي ڏسندا ته وڏي کان وڏا سائنسدان بي وس ٿي ڪري الله پاڪ جي هستيءَ جو نه صرف اقرار ڪن ٿا، بلڪه نهايت مضبوط علمي ۽ عقلي دليلن ذريعي ان جو اهڙو ثبوت به ڏين ٿا، جهڙو ثبوت سائنس کان ڪنهن مٿانهين احساس ۽ ادراڪ واري شيءِ بابت ڏئي سگهجي ٿو.
وري خوشيءَ جي ڳالهه اها آهي ته اهي مصنف انهن فيلسوفن وانگر ناهن جيڪي خدا کي رڳو هڪ قوت يا علتِ اُوليٰ (First cause) يا ڪائنات جو روح سمجهن ٿا، يا اهو سمجهن ٿا ته: خدا، هن ڪائنات کي هڪ ڀيرو حرڪت ڏيڻ جي عقلي ضرورت پوري ڪري، ماٺ ٿيو ويٺو آهي. بلڪه اهي سڀ الهامي خدا کي مڃيندا آهن ۽ علمي ۽ عقلي دليلن سان ان هستيءَ کي ثابت ڪندا آهن، جيڪا هڪ حليم ۽ حڪيم ۽ صاحبِ اراده هستي آهي، جيڪا هڪ ڀيرو خلقي، ماٺ ڪري ويهي ناهي رهي، بلڪه هر پل تخليقي عمل ڪندي رهي ٿي. جيڪا هستي نه رڳو ڪائنات جي خلقڻهار آهي، بلڪه ان بابت تدبير ڪندڙ ۽ ان کي قائم رکندڙ به آهي ۽ وري پنهنجي مخلوق تي مهربان ۽ شفقت ڪندڙ به آهي. الله پاڪ جي انهن صفتن جا پڌرا آثار ۽ شاهديون، جيڪي سائنس جي هر شعبي ۾ نظر اچن ٿيون، انهن کي نهايت سليقي سان هن ڪتاب ۾ پيش ڪيو ويو آهي ۽ نهايت معقول طريقي سان ٻڌايو ويو آهي ته: اُهي ڳالهيون ضرور هڪ جوڙڻهار-حڪيم هستيءَ جون ئي ٿي سگهن ٿيون، جيڪا ڄاڻڻهار ۽ خبر رکندڙ ۽ ٻڌندڙ ۽ ڏسندڙ هجي. جنهن ڪنهن ارادي سان، هڪ مقصد ۽ منصوبي جي مطابق ڪائنات جو هي نظام جوڙيو آهي ۽ جنهن کي ڇڙو پيدا ڪرڻ سان ئي دلچسپي نه هجي، بلڪه پنهنجي پيدا ڪيل مخلوقات جون حالتون ۽ ضرورتون پوريون ڪرڻ جو به فڪر هجي. اهو بلڪل اهڙو استدلال آهي، جيئن هڪ گهڙي ڏسي ڪري، عقلمند ماڻهو، گهڙي جوڙيندڙ کي ڏسڻ کانسواءِ ئي اهو دليل ڏئي سگهي ٿو ته: هيءَ گهڙي هنن هنن صفتن واري ماڻهوءَ جوڙي هوندي. اهڙي استدلال جي لاءِ گهڙي ساز سان براهه راست ملاقات ۽ ان جي ڪارڪردگيءَ جو اکين سان مشاهدو بلڪل ضروري ڪونهي. گهڙيءَ جو وجود ان جي ساخت ۽ ترڪيب (يعني جوڙ ۽ رٿابندي) ۽ وقت ٻڌائڻ جي لاءِ ان جو ٺيڪ ٺيڪ مناسب هجڻ خود هڪ عقلمند کي يقين ڏيارڻ جي لاءِ ڪافي آهي ته اها پاڻمرادو وجود ۾ نه آئي آهي پر هڪ اهڙي شخص هڪ منصوبي جي مطابق ان خاص مقصد جي لاءِ، ارادي سان جوڙيو آهي ۽ اهڙي شيءِ جوڙيندڙ شخص ۾ لازمي طور تي هي هي خوبيون هجڻ گهرجن.
خاص طور تي جيڪي شيون هن مفيد ۽ قيمتي ڪتاب جي مطالعي مان هڪ عام پڙهندڙ جي آڏو واضح ٿينديون، انهن جو وچور مختصر طور تي هن ريت آهي:
* بنيادي تڪرار، عقل ۽ مذهب ۽ سائنس ۽ مذهب ۾ ناهي- بلڪه لامذهبيت ۽ عقل ۽ سائنس جي درميان آهي. جيڪڏهن مذهب مان مراد، ملن، پيرن، ڀوپن، پنڊتن، پادرين ۽ پوڄارين جي قائم ڪيل مذهبي نظام نه هجي، بلڪه اهو اصل الهامي- آفاقي مذهبي هجي، جيڪو هميشه کان ڪائنات جي هڪ خلقڻهار کي مڃڻ ان جي بندگيءَ جي تلقين ڪندو رهيو آهي ته عقل ۽ سائنس ٻئي پنهنجو وزن پوريءَ طرح ان جي پُڙ ۾ وجهن ٿا ۽ لامذهبيت، يعني خدا جي انڪار کي مشڪل سان کين تائيد حاصل ٿيندي آهي. عقل ۽ سائنس، ٻنهي جي روءِ سان ڪائنات جي وجود ۽ ان جي نظام ۽ قانون ۽ ان جي هر شيءِ جي بناوت ۽ ان جي اندر چٽي حڪمت ۽ مقصديت جو نتيجو آهي. ان جي سڀ کان وڌيڪ غير معقول توجيهه جيڪڏهن ممڪن آهي ته اها اِها آهي ته: هي سڀ ڪجهه پاڻهرتو ٿي پيو آهي ۽ ٿيندو پيو رهي. ظاهر آهي ته ڪنهن سائنس جو امڪان ان کانسواءِ پيدا نه ٿيندو آهي ته اها مادي ۽ قوت جي هن دنيا ۾ ڪو ضابطو هجي، ان جي هر شيءِ ۾ هڪ قانون ڪم ڪندو هجي ۽ ان ۾ مقرر سببن مان نتيجن حاصل ٿيڻ جي اميد ڪري سگهجي. اهڙيءَ ريت انساني فائدي جي لاءِ سائنس جي ڪنهن استعمال جو تصور ان کانسواءِ نه ٿو ڪري سگهجي ته مادي شيون ۽ انهن جي اندر ڪم ڪندڙ قانونن ۾ بنيادي طور تي ڪو مقصد هجي، جنهن جي بنياد تي اسين هر شيءِ جي افاديت معلوم ڪري سگهون ۽ انهن مقصدن جي لاءِ ان کي استعمال ڪري سگهون جن جي لاءِ اها موزون آهي.
هاڻي، اها ڪيڏي عجيب ڳالهه آهي ته جيڪي ماڻهو ان نظام ۽ قانون کي هر وقت ڪم ڪندي ڏسي رهيا هجن ۽ ان کي پنهنجي فائدي جي لاءِ استعمال ڪندا رهندا هجن، اهي اهو باور ڪري ويهن ته مادو ۽ طاقت پاڻ ئي پنهنجي اندر اهو نظام قائم ڪري ورتو آهي، پاڻ ئي پنهنجي لاءِ هڪ قانون جوڙي هو ان جي ماتحتيءَ ۾ هلي رهيا آهن. هڪ نظام جو ڪنهن ناظم کانسواءِ قائم ٿي وڃڻ ۽ هلندو رهڻ، هڪ قانون جو، ڪنهن قانونساز کانسواءِ ٺهي پوڻ ۽ ڪنهن حاڪم کانسواءِ نافذ ٿي وڃڻ ۽ نافذ رهڻ هڪ اهڙي ڳالهه آهي جنهن کي عقل تسليم نه ٿو ڪري. سواءِ ان جي ته هو ڪنهن سخت تعصب ۾ مبتلا ٿي ڪري غيرمعقول ڳالهين کي ئي تسليم ڪرڻ جو پَههُ پچائي چڪو هجي.
* ڇڙو حادثي ۽ اتفاق سان ڪائنات جو جُڙي پوڻ، جنهن کي دهريا، نه صرف ممڪن سمجهندا آهن، بلڪه هڪ يقيني واقعي وانگر بي تڪلفيءَ سان بيان ڪندا آهن، حقيقت ۾ ٻڙيءَ کان وڌيڪ ڪوئي امڪان نه ٿو رکي. جيئن هن ڪتاب ۾ هڪ هنڌ ڄاڻايل آهي ته:
”محض اتفاق سان 92 ڪيميائي عنصرن جي ڪنهن مجموعي مان ڪاربن، هائيڊروجن، نائٽروجن، آڪسيجن ۽ گندرف جي ايترن جوهرن (Atoms) جو نڪري اچڻ، جن مان صرف هڪ پروٽيني ماليڪيول (Molecule) وجود ۾ اچي وڃي- رياضيءَ جي اصولن جي بنياد تي 160 جي ڀيٽ ۾ صرف هڪ درجو امڪان رکي ٿو. (160 جو مطلب آهي، 10 کي 10 سان 160 ڀيرا ضرب ڏيڻ) وري اتفاق سان هڪ پروٽيني ماليڪيول کي وجود ۾ آڻڻ جي لاءِ جهڙيءَ طرح مادي جو يڪجا ڪري ملائي ڇڏڻ ضروري ٿيندو، اهو پوري ڪائنات کان ڪيترائي ملين ڀيرا وڌيڪ مقدار ۾ هجڻ گهرجي، ۽ اهو واقعو جيڪڏهن زمين تي پيش اچي ته ان جي لاءِ 10243 سال گهربل آهن. اڃا به هڪ پروٽيني ماليڪيول جي ساخت ۾ ”امينوايسڊس“ جو هڪ ڊگهو سلسلو هوندو آهي جنهن جون ڪڙيون 1048 مختلف طريقن سان جڙي سگهن ٿيون. انهن منجهان صرف ڪجهه طريقا ئي اهڙا آهن جن سان پروٽين، زندگيءَ جي لاءِ مناسب هوندو آهي. جيڪڏهن ڪنهن نامناسب طريقي سان ان جون ڪڙيون جڙي وڃن ته اهو الٽو زهر قاتل بڻجي پوندو آهي. انهن ڪڙين جو محض اتفاقاً، مناسب طريقن سان جڙي پوڻ جو جيترو امڪان آهي، ان جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. هي صرف ان پروٽين جو معاملو آهي جيڪو جاندار جسم جي لاءِ ترڪيبي جُزا فراهم ڪري ٿو ۽ اهو پاڻ بي جان ٿيو وڃي. ان جي اندر جان پوڻ جو مسئلو ان کان به وڌيڪ مشڪل آهي ته، محض اتفاقي حادثو ان کي حل ڪري ڇڏي. هاڻي رياضيءَ جو ڪهڙو قاعدو ٻڌائي سگهي ٿو ته جيڪي شخص محض خالق جي تخليق کان بچڻ خاطر ايترن بعيد البعيد امڪانن جا سهارا وٺن ٿا انهن جو عقل، خدا بيزاريءَ جي ڪيڏي وڏي ٻوجهه هيٺان دٻيل آهي؟
هڪ ٻيو مصنف، ڪيمياوي عنصرن جي دوري نقشي (Periodic chart) تي تفصيلي بحث ڪرڻ کانپوءِ اهو سوال ڪري ٿو ته انهن جي اها حيرت انگيز ترتيب، ڇا صرف اتفاق جو نتيجو ٿي سگهي ٿي؟ ڇا اهو ممڪن آهي ته کوڙ پروٽون، نيوٽرون ۽ اليڪٽرون کڻي ڪنهن ديڳڙيءَ ۾ رڌجن ۽ نتيجي ۾ 102 عنصر تيار ٿي نڪرن؟ هو چوي ٿو ته: ان جو امڪان ايترو ئي آهي جيترو، مختلف کاڌن جي ترڪيبي جزن کي ملائي گڏ رڌڻ سان مختلف کاڌن جو الڳ الڳ شڪل، ذائقي ۽ خاصيتن سان پاڻهرتو رڌجڻ جو امڪان آهي.
هڪ ٻيو مصنف، پرنسٽن يونيورسٽيءَ جي حياتيات جي شعبي جي استاد: پروفيسر ڪانڪلن (Conklin) جي هيءَ چوڻي نقل ڪري ٿو ته: ”عنصرن جي گڏجڻ سان زندگيءَ جو اتفاقاً پيدا ٿي پوڻ ايترو ئي امڪان آهي جيترو هڪ ڇاپخاني ۾ اوچتي ڌماڪي ٿيڻ سان هڪ پوري ڊڪشنري مرتب ٿي ۽ ڇپجي نڪرڻ جو امڪان آهي.“
مٿئين نهايت مفيد ڳالهه جيڪا هن ڪتاب منجهان عام پڙهندڙن جي آڏو وڏي وضاحت سان اچي ويندي سا اها آهي ته جهان جي حادث• يا قديم• هجڻ جو بحث، جيڪو هڪ ڊگهي زماني کان دهرين ۽ خدا پرستن جي درميان هلندو پيو اچي، هينئر جديد سائنس ان جو حتمي فيصلو لڳ ڀڳ خدا پرستن جي حق ۾ ڪري ڇڏيو آهي ۽ دهرين جي لاءِ مادي کي ازلي ۽ ابدي قرار ڏيڻ جي مشڪل سان ڪا گنجائش باقي بچي آهي. پراڻي ماده پرستيءَ جو سمورو دارو مدار ان دعويٰ تي هيو ته: ”مادو، فنا ٿي نه ٿو سگهي، ان جي فقط صورت بدلائي سگهجي ٿي- پر هر تغير کان پوءِ، مادو، مادو ئي رهندو آهي ۽ ان جي مقدار ۾ ڪمي بيشي ناهي ٿيندي.“ ان ڏس ۾ اهو نتيجو ڪڍيو ويندو هيو ته مادي جي جهان جي ابتدا ۽ انتها ڪانهي پر هاڻي جوهري توانائيءَ (Atomic Energy) ان سموري تخيل جي چادر اٿلائي ڇڏي آهي. هاڻي مادو، قوت ۾تبديل ٿئي ٿو ۽ قوت، مادي ۾! هاڻي، حرارت جي حرڪيات (Thermo Dynamics) جي ٻئي قانون اهو ثابت ڪري ڇڏيو آهي ته: هي مادي جهان، نه ابدي ٿي سگهي ٿو نه ڪي ازلي. ان کي لازماً هڪ زماني ۾ شروع ۽ هڪ زماني ۾ ختم ٿي وڃڻ گهرجي. هاڻي مختلف طبيعي علمن جي شاهدين سان، ڪائنات جي هڪ شروعاتي وقت مقرر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي ۽ لڳ ڀڳ انهن سمورن علمن جون شاهديون ان ڳالهه تي متفق ٿي چڪيون آهن ته هيءَ ڪائنات، تقريباً ملين سال پهريان ڪنهن زماني ۾ وجود ۾ آئي هئي. هاڻي، سائنس زمين جي عمر، ستارن جي عمر، ڌرتي ۽ چنڊ جي نظامن جي عمر، سج جي عمر، اسان جي شمسي نظام جي عمر، مطلب ته هڪ هڪ شيءِ جي عمر مقرر ڪري رهي آهي ۽ ٻڌائي رهي آهي ته مختلف عنصرن جو وجود ۾ اچڻ ۽ انهن جي الڳ الڳ قسمن بڻجڻ ۽ صورتن ظاهر ٿيڻ ۾ ڪيترو عرصو لڳو! وري ڪائنات جو جيڪو نظريو اڄڪلهه وڌيڪ مقبول ٿي رهيو آهي. اُهو اِهو آهي ته هيءَ ڪائنات، امالڪ هڪ ڏينهن اوچتي ڌماڪي (Explosion) سان وجود ۾ آئي هئي نه ڪي ڪنهن ڊگهي تدريجي عمل سان! ان جي تخليق جو سمورو مادو، هڪ ئي هنڌ انتهائي گندگي ۽ انتهائي حرارت جي حالت ۾ هيو ۽ اڃا ان جي عمر پنج منٽ ئي هئي ته هڪ وڏي ڌماڪي سان اها ڦاٽي. ٽيهن منٽن جي اندر اندر سمورا ڪيمياوي عنصر پيدا ٿيا ۽ پوءِ ان مادي مان بي شمار فلڪي نظام جڙيا. اهو جهڙوڪر موجوده سائنس جي زبان سان قرآن جي انهن ارشادن جو تفسير ٿي رهيو آهي، جن ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”اسين جنهن شيءِ جو ارادو ڪندا آهيون، ان جي لاءِ اسان کي بس اهو چوڻو هوندو آهي ته ٿي پئه، ته ٿي پوندي آهي.“ (النحل: 14)
۽
اَوَ لَمۡ یَرَ الَّذِیۡنَ کَفَرُوۡۤا اَنَّ السَّمٰوٰتِ وَ الۡاَرۡضَ کَانَتَا رَتۡقًا فَفَتَقۡنٰہُمَا ؕ وَ جَعَلۡنَا مِنَ الۡمَآءِ کُلَّ شَیۡءٍ حَیٍّ ؕ اَفَلَا یُؤۡمِنُوۡنَ ﴿۳۰﴾
”آسمان ۽ زمين سڀ هڪ ڍير هيا، پوءِ اسين انهن کي (ڌماڪي سان) ڦاڙي ڇڏيو.“ (الانبياءَ: 30)
هنن سمورين ڳالهين کان علاوه هڪ ٻي اهم ڳالهه جيڪا پڙهندڙن جي سامهون ايندي، اُها اِها آهي ته: ”موجوده سائنس، دهريت ۽ ماده پرستيءَ سان گڏوگڏ شرڪ جي به پوريءَ طرح چيلهه ڀڃي ڇڏي آهي. اڄ اهو ثابت ٿي چڪو آهي ته پوري ڪائنات هڪ ئي مادي مان جڙي آهي ۽ ساڳيا ئي قانون، ان ۾ ڪارفرما آهن. انسانن جي هيءَ عظيم ڪائنات، جنهن ۾ گهٽ ۾گهٽ هڪ لک فلڪي نظام (Calakies) آهن ۽ جنهن جي صرف هڪ نظام ۾ اسان جي سج جهڙا هڪ ارب سج پنهنجي پنهنجي شمسي نظامن سان گڏ موجود آهن. ان جي جوڙجڪ جا عنصر هر جاءِ تي هڪجهڙا آهن ۽ اهي ئي عنصر آهن جن منجهان، اسان جي زمين ۽ ان جي مخلوقات جڙي آهي. اڄ تمام ڏورانهن ستارن جو به مشاهدو ڪيو ويو آهي. منجهن اهي عنصر سڃاتا ويا آهن، جيڪي اسان جي زمين تي عام آهن ۽ فطرت جي قانونن جي عالمگيريت ئي انسان کي ان قابل بڻائي رهي آهي ته هو زمين تان اٿي ڪري وسيع فضا ۾ وڃي ۽ ٻين سيارن تي پهچڻ جا رستا ڪڍي سگهي. اهڙي معلومات ان وهم گمان لاءِ به ڪائي گنجائش ناهي ڇڏي ته هيءَ ڪائنات مختلف خدائن جي درميان ٺهيل آهي. اڄ اها ڳالهه پڌري ٿي پئي آهي ته:
وَ هُوَ الَّذِیۡ فِی السَّمَآءِ اِلٰہٌ وَّ فِی الۡاَرۡضِ اِلٰہٌ ؕ وَ هُوَ الۡحَکِیۡمُ الۡعَلِیۡمُ ﴿۸۴﴾
”اهوئي هڪُ، آسمان ۾ به خدا آهي ۽ زمين ۾ به ۽ حڪيم ۽ عليم آهي“ (الزخرف: 84)
وَ هُوَ اللّٰہُ فِی السَّمٰوٰتِ وَ فِی الۡاَرۡضِ ؕ یَعۡلَمُ سِرَّکُمۡ وَ جَھْرَکُمۡ وَ یَعۡلَمُ مَا تَکۡسِبُوۡنَ ﴿۳﴾
”۽ اهو ئي الله آسمانن ۾ به آهي ۽ زمين ۾ به جيڪو توهان جو ڳُجهه به ڄاڻي ٿو ته ظاهر به ۽ اهو سڀ ڪجهه ڄاڻي ٿو جيڪو توهين حاصل ڪريو ٿا.“ (الانعام: 3)
قدرتي طور تي هن ڪتاب جا مصنف، پنهنجن حاصل ڪيل نتيجن جي مطابقت صرف بائيبل مان ئي کڻڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. ڇاڪاڻ جو اهي سڀ حضرات، عيسائي آهن ۽ قرآن جو مطالعو، انهن منجهان گهڻو ڪري ڪنهن ڪو نه ڪيو آهي. پر جيڪڏهن اهي قرآن کي ڏسن ته کين معلوم ٿي وڃي ته هي ڪتاب پيغمبر پاران ڏنل حقيقت جي علم جي تصديق جي لاءِ، بار بار انسان کي انهن شاهدين ڏانهن متوجهه ڪري ٿو، جيڪي زمين ۽ آسمان ۽ خود انسان جي پنهنجي وجود ۾ لڀن ٿيون. قرآن ٻڌائي ٿو ته: حقيقت جو علم جنهن کي هو، ”العلم“(The knowledge) چوي ٿو ته اهو انسان کي ان وحي مان ئي حاصل ٿي سگهي ٿو، جيڪا خدا پنهنجن پيغمبرن تي نازل ڪندو آهي. پر عام ماڻهو ان علم جي سچائي ڪائنات جي مشاهدي مان ماڻي سگهي ٿو. هي مشاهدو جيڪڏهن ماڻهو ڪنهن تعصب کانسواءِ اکيون کولي ڪري ۽ ڇڙو گمان ۽ اندازي (Speculation) سان نه، بلڪ مشهور حقيقتن تي عقل ۽ منطق کي آزاداڻي طريقي سان استعمال ڪري نتيجا حاصل ڪري ته کيس اطمينان حاصل ٿي سگهي ٿو ته: ڪائنات جي نظام جي ٺوس کان ٺوس توجيهه، عقلي لحاظ کان به اهائي آهي جيڪا پيغمبر سڳورا، الهامي علم ذريعي بيان ڪندا آهن ۽ ڪائنات بابت جيڪڏهن عقل ۽ امڪان کان خالي ڪا توجيهه ٿي سگهي ٿي ته اها مشرڪن ۽ دهرين جي توجيهه چئبي. قرآن چوي ٿو:
”يقيناً آسمانن ۽ زمين جي پيدائش ۾، رات ۽ ڏينهن جي واري واري سان اچڻ ۾، کوڙ نشانيون آهن عقل وارن جي لاءِ.“ (البقرة: 164)
”۽ ڇا هو زمين ۽ آسمانن جي انتظام کي غور ڀري نگاهه سان نه ٿا ڏسن، نه ڪي ڪنهن شيءِ تي جيڪا خدا پيدا ڪئي آهي. نظر وجهن ٿا؟“
(الاحزاب: 185)
نشانيون آهن، يقين ڪرڻ وارن جي لاءِ ۽ خود توهان جي پنهنجي اندر ۾، ڇا اهي توهان کي نظر نٿيون اچن؟ (الذاريات: 21-20)
ان طرح جون بي شمار آيتون قرآن ۾ جابجا ارشاد ٿيون آهن، جن ۾ حق جي معرفت جي لاءِ انهي ئي سائنٽيفڪ طريقي واري جستجو ۽ استدلال جي طرز ڏانهن رهنمائي ڪئي وئي آهي، جن منجهان هن ڪتاب جي مصنفن ڪم ورتو آهي. هو مشرڪن جي مقابلي ۾ دليل پيش ڪري ٿو ته:
”جيڪڏهن زمين ۽ آسمان ۾ هڪ الله جي بجاءِ ٻه خدا هجن ها ته انهن جو نظام بگڙي وڃي ها.“ (الانبياءَ: 22)
ڇا اهي بنا ڪنهن جوڙڻهار جي جڙي پيا آهن يا پنهنجا پيدا ڪندڙ پاڻ آهن؟ (الطور: 35)
ان کان علاوه هن ڪتاب ۾ کوڙ اهڙيون حقيقتون بيان ڪيون ويون آهن جن کي ڪو سائنسدان ڏسي ته هو نت نين علمي تحقيقات کي ان جي مطابق لهندو. مثال طور ان جو اهو چوڻ ته:
”خدا، هر زندهه شيءِ کي پاڻيءَ منجهان وجود ۾ آندو آهي.“
(الانبياءَ: 30)
”۽ آسمان کي هن، نه ڏسڻ ۾ ايندڙ سوارن تي قائم ڪيو آهي“
(الرعد: 3)
”سج پنهنجي جاءِ تي بيٺل ڪونهي بلڪه اهو به پنهنجي ٽڪاڻي ڏانهن وڃي رهيو آهي.“ (يٰس: 38)
آخر ۾ اها ڳالهه چوڻ کان مان نه ٿو رهي سگهان ته هن ڪتاب جي مصنفن منجهان، ڪجهه مصنفن عيسائيت جي ڪجهه مخصوص تصورن جو به ذڪر ڪيو آهي جيڪي انهن جي عيسائي هئڻ جي حوالي سان فطري آهن، پر ڀلي انهن ڪيتري به يقين ۽ اعتماد سان انهن ڳالهين جو اظهار ڪيو هجي، بهرحال انهن جي حق ۾ اهي سائنٽيفڪ دليل موجود ڪونهن. جيڪي خدا جي هستيءَ بابت موجود آهن.
****