ڪيميائي قانون ۽ خدا : جان ايڊلف موبلر (ماهر ڪيميا)
تهذيب جي سج اڀرڻ کانپوءِ انسان هميشه اها ڪوشش ڪندو رهيو آهي ته، هو پنهنجي چوڌاري مادي دنيا جي تبديلين کي سمجهي سگهي. شروعات ۾ مادي بابت ان جي معلومات نامڪمل ۽ اڻ چٽي هئي. ويمقراطيس، (تقريباً 400 قبل مسيح) پهريون شخص هيو، جنهن اهو خيال ظاهر ڪيو ته، هر شيءِ ننڍن ننڍن ذرن مان ملي ڪري ٺهي آهي جيڪي پنهنجي جاءِ تي خود هڪ مستقل وجود رکن ٿا. اهو خيال، مادي جي مستقل وجود جي تصور کان انڪار جوهڪ جرئتمنداڻو اعلان هيو ۽ ڏسڻ جي حس (Sense of Sight) واري اصول کان متضاد هيو، پر اهو جلدي ان دور جي تصوف ۾ گم ٿي ويو.
1774ع ۾ ”پرلٽيلي“ آڪسيجن جو انڪشاف ڪيو ۽ 1776ع ۾ ”لارڊ هنري ڪلونڊشن“ هائيڊروجن دريافت ڪئي. ڪجهه عرصي کانپوءِ ”انپٽوائن ليوبشر“ اها تحقيق ڪئي ته هوا، آڪسيجن ۽ نائٽروجن جو مرڪب آهي. ان اهو دليل به ڏنو ته پاڻي هڪ عنصر ٿي نه ٿو سگهي، ڇو جو هائيڊروجن کي هوا ۾ ساڙي نه ٿو سگهجي.
جان ڊالٽن، 1808ع ۾ ڪوشش ڪئي ته ڪيمسٽريءَ جي پنهنجي زماني تائين جي سموري معلومات کي يڪجا ڪري وٺي. سندس مطابق عنصر ننڍا ننڍا جوهر آهن جن کي ذرڙا چئبو آهي ۽ عنصر جا ذرڙا هڪجهڙا به آهن ۽ مختلف به. هو، جوهرن کي ناقابل تحليل يا لافاني سمجهندو هيو.
جڏهن اها شيءِ هڪ مڃيل حقيقت تسليم ٿيڻ لڳي ته هر جاءِ تي قانون جي حڪمراني آهي ته، مادي بابت تحقيق هڪ مستقل سائنس بڻجي وئي، پوءِ تقريباً اڌ صديءَ تائين علم ڪيميا، نيوٽن جي تصورات جي روشنيءَ ۾ ترقي ڪندو رهيو.
”دونوائي“ چوي ٿو ته هر ڳالهه تجربات جي پيمانن تي بيٺل هجي ٿي. اهو ممڪن آهي ته اسان جي پئمانن جي لحاظ کان جيڪا شيءِ سئو فيصد وقوع پذير ٿي وئي هجي، اها ٻين پيمانن جي لحاظ کان ناقص ۽ اڻپوري هجي.
ڳڻپ جي قانونن جي پردي جي پويان ڪهڙي قوت ٿي رهنمائي ڪري؟ جڏهن اسين قانون اتفاق جو اطلاق ڪنهن فطري واقعي جي امڪان تي ڪريون ٿا. مثال طور؛ عنصرن منجهان هڪ پروٽين وارو ماليڪيول ٺاهي وٺن ته ان جي لاءِ دنيا جي عمر ٽي بلين (ارب) سال قرار ڏيڻ سان به اها ڳالهه وقوع پذير ٿي نه ٿي سگهي، پر اسين اهو تسليم ڪري وٺئون ته ڪا رهنما طاقت آهي، جنهن جو ڪو مقصد به آهي ته اسين اها ڳالهه سمجهي سگهئون ٿا ته ڪهڙيءَ ريت انتشار مان هم آهنگي ۽ موافقت ٿي پيدا ٿي؟
انسان کي فطرت جي پوري نظام ۾ تنظيم ۽ تدبر پيو نظر اچي. ڪائنات ڪنهن مقرر مقصد ڏانهن سفر ڪندي پئي نظر اچي. اها ڳالهه ان نظام مان ثابت پئي ٿئي، جيڪو اسان کي ايٽم ۾ نظر پيو اچي. هڪ مقرر سانچو آهي، جيڪو هر جاءِ تي استعمال ٿي رهيو آهي. ڪنهن ڏينهن اسين اهو به معلوم ڪري وٺنداسون ته ڪهڙيءَ ريت اها قوت گڏ ڪئي ويندي آهي، جنهن مان مادي جا ڍير تيار ٿيندا آهن. سڀ کان پهريائين، ”آئن اسٽائن“ مادي ۽ طاقت جي ان رشتي کي واضح ڪيو. اڃا ته ماڻهوءَ تي ذراتي قوت جا سرسبته راز کلڻ مس شروع ٿيا آهن. هينئر اسين مادي مان طاقت حاصل ڪريون ٿا. ڪنهن ڏينهن اسين طاقت مان، مادو پيدا ڪرڻ جي لائق به ٿي وينداسون.
ڏور تمام ڏور- ستارن ۾ به اسان کي اهڙن عنصرن جو پتو ملي ٿو، جيڪي زمين جي عنصرن جهڙا آهن. اڄڪلهه جي سائنس جو اهو عقيدو آهي ته اهي ئي فطري قانون، جيڪي اسان جي دنيا ۾ نافذ آهن، ٻاهرين خلا جي ڏورانهن مقامن ۾ به ايئن جاري آهن. جيڏانهن به اسان جي نظر کڄي ٿي، اسان کي تدبر، تنظيم ۽ هم آهنگي نظر اچي ٿي. مون کي ان ڳالهه جو پختو يقين آهي ته هڪ عقلِ ڪل، هن ڪائنات کي هڪ منصوبي تحت پيدا ڪيو آهي ۽ اهو ان جي منزل ڏانهن رهنمائي ڪري رهيو آهي. توڙي جو فطرت جون کوڙ اهڙيون شيون به آهن جن جي توجيهه اڃا تائين نه ٿي سگهي آهي ۽ جن تي راز جا پردا پيل آهن، پر اسين هاڻي اها غلطي نه ڪنداسين، جيڪا آڳاٽن ماڻهن ڪئي هئي جو: ”خدا جي تصور کي نامعلوم شين جي توجيهه جو ذريعو بڻائي ڇڏيائون ۽ هر خدا کي الڳ الڳ ذميواريون سونپي ڇڏيائون.“ جڏهن سائنس ترقي ڪئي ۽ مظاهر فطرت جا کوڙ ساترا راز کلي پيا ته، اهي قانون جيڪي منجهن نافذ هيا، معلوم ٿيڻ لڳا۽ انهن ”خدائن“ جي ضرورت باقي نه رهي. ان ڪري گهڻن جي لاءِ خدا هڪ بيڪار شيءِ بڻجي وئي.
اسان کي ذهن ۾ خدا جو تصور قائم ڪرڻ، ان جي ذات ۽ صفات تي غور و فڪر ڪرڻ، ڪائنات جي تنظيم ۽ ان جي قانونن جي عظمت جي ذريعي ان کي سڃاڻڻ ۽ ان جي حضور ۾ سرڙو نمائڻ جي به ڪوشش ڪرڻ گهرجي. گهڻا ماڻهو اڻ ڄاتل حقيقتن کي فطرت جي قانونن جي انڪشافن جي ذريعي ظاهر ڪري سگهن ٿا، پر انسان ڪڏهن به فطري قانونن جي تخليق ڪري نه سگهندو. خدا ئي حقيقي قانونساز آهي. انسان، قانونن جو صرف درجيوار انڪشاف ڪري ان جي ترجماني ڪري سگهي ٿو. هر اهو فطري قانون، جيڪو انسان معلوم ڪري ٿو، اهو ان کي خدا جي قريب تر ڪري ڇڏي ٿو. خدا، انهن قانونن جي ذريعي پاڻ کي، اسان تي واضح ڪندو رهي ٿو. رُڳو اهوئي نه پر آسماني ڪتابن جي ذريعي به هن پنهنجو انڪشاف ڪيو آهي ته اهو تمام وڏو انڪشاف آهي.
****