خالقِ ڪائنات جي وجود تي طبعي شاهديون : پال ڪليرنس ايبرسولڊ (ايم. اي. پي. ايڇ. ڊي)
اسان به جڏهن انهن سوالن تي غور ڪندا آهيون ته ان احساس سان ڪندا آهيون ۽ انهن سوالن کي سلجهائڻ ۾ اسان کان پهريان به وڏا وڏا ڏاها سرگردان رهي چڪا آهن. تنهن ڪري اهو ضروري ناهي ته اسين انهن سوالن جو ڪو مڪمل ۽ تسلي بخش جواب حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃئون.
اها ڳالهه پنهنجيءَ جاءِ تي هڪ حقيقت آهي ته انسان پنهنجي سموري ذهانت ۽ نت نون وسيلن ۽ ذريعن جي باوجود، پنهنجو پاڻ کي هر لحاظ کان مڪمل ۽ آزاد محسوس نه ٿو ڪري. مختلف رنگ ۽ نسل، عقيدن ۽ ملڪن جي ماڻهن جو تاريخ جي هر دور ۾ اهو احساس عالمگير ۽ هڪ جهڙو رهيو آهي ته هن هيڏي وسيع ڪائنات کي سمجهڻ کان انهن جو علم ۽ انهن جي قوتِ بيان قاصر آهي. خاص ڪري اها ڳالهه ڄاڻڻ ته: ”هن ڪائنات ۾ زندگيءَ جو مقصد درحقيقت ڇا آهي، سڀ کان وڌيڪ مشڪل آهي.
انسان، عقلي طور توڙي روحاني طور تي، حقيقت جو اعتراف ڪيو آهي ته هن ڪائنات ۾ نظم ۽ ترتيب، حڪمت ۽ ڪاريگريءَ جا جيڪي مظهر سامهون اچن ٿا، اهي ڪنهن اهڙي حادثي يا اتفاق جو ڪرشمو نه ٿا لڳن، جنهن جي نتيجي ۾ بي جان ۽ جامد مادو، اوچتو زندگيءَ ۽ آوازن سان ڀرپور دنيا جو روپ ڌاري سگهندو هجي ۽ اها شيءِ ته، انسان عالمي سطح تي انهن حقيقتن جي دريافت جي خود ضرورت محسوس ڪندو آهي، جيڪي هن فهم ۽ ادراڪ کان ماورا آهن؛ پنهنجي جاءِ تي خود ان ڳالهه جو هڪ بهترين دليل آهي ته هڪ عقلِ ڪل ۽ بي مثال مدبر، هن ڪائنات جي پسمنظر ۾ ڪافرما آهي.
خدا جو چٽو پٽو ۽ ڪامل اقرار ۽ يقين، خالص عقلي ۽ سائنسي ثبوتن سان پيدا ٿي نه ٿو سگهي. هي ايمان ۽ يقين ۽ پنهنجي ۽ خدا جي درميان تعلق جي سچي سڃاڻ سان گڏوگڏ، وجدان ۽ روحاني واردات جي اشتراڪ ۽ تعاون سان حاصل ٿيندو آهي. هڪ پاسي هن لامحدود ڪائنات جي مادي وجود جون توجيهون ۽ تاويلون ۽ ٻئي پاسي پنهنجا ذاتي احساسات ۽ مشاهدا ۽ دل جي واردات، انهن ٻنهي کي ڪٺو ڪري وٺڻ کان پوءِ، انهن تي غور فڪر ڪرڻ، ڄاڻايل حق جي سڃاڻ واسطي راهون هموار ڪري ڇڏي ٿو.
جيڪڏهن سڄي دنيا جي ڪروڙين سمجهدارن جي انهن دليلن ۽ انهن مشاهدن ۽ تجربن کي مرتب ڪجي، جن جي ذريعي هو خدا تي ايمان آڻڻ تي مجبور ٿيا ته، نه صرف اهي دليل ۽ تجربا انتهائي انيڪ ۽ رنگ برنگي ٿيندا، بلڪه انهن جي ذريعي الله پاڪ جي وجود جو ناقابل ترديد اثبات ٿي ويندو.
سائنس جي مطالعي جي دوران، شروع شروع ۾، آئون انساني عقل ۽ استدلال جي اڻ مئي قوت ۽ استدلال کان ايترو مرعوب ٿي ويس جو مان اهو سمجهڻ لڳس ته هاڻي ڪائنات جي ڪائي پرولي اهڙي نه رهندي، جنهن کي انساني عقل سلي نه سگهي ۽ هاڻي سائنسدان، زندگيءَ جي شروعاتي شعور ۽ عقل جي سرچشمن، بلڪه هن ڪائنات جي هر شيءِ جي حقيقت ۽ ان جي مقصد ۽ منشا بابت مڪمل علم حاصل ڪري وٺندا. پر جيئن جيئن منهجي علم ۾ اضافو ٿيو ۽ ماليڪيولن کان وٺي سيارن جي نظامن تائين ۽ جرثومي کان وٺي حضرت انسان تائين، هر شيءِ جي باري ۾ گهڻو ڪجهه معلوم ٿي ويو ته، مون کي اندازو ٿيو ته اڃا ته هن ڪائنات جي ابجد جي به مونکي هوا ناهي لڳي. سائنس، زمانن تائين پنهنجي انڪشافن ۽ ايجادن ۾ ڪاميابين مٿان ڪاميابيون ماڻيندي رهي. پوءِ به هڪ ماليڪيول کان وٺي پوري ڪائنات تائين، انساني حياتي، شعور ۽ ادراڪ جي تفصيلات جو اهوئي عالم رهندو آيو ته اسين بي اختيار اهوئي چوڻ تي مجبور ٿينداسين ته: ”يا رب! تنهنجي معرفت ماڻڻ جو جيڪو حق آهي، اوتري معرفت اڃا نه ماڻي سگهياسين.“ سائنسدان تمام جلد اها حقيقت ماڻي وٺندو آهي ته، سائنس جو ڇيهه ان کانسواءِ ڪجهه ناهي ته هو اهو ٻڌائي ته اهو سڀ ڪجهه ”ڪيئن“ ٿيو. بلڪه ان کان اڳتي وڌي، ان حقيقت کي نکيڙجي ته هي سڀ ڪجهه ڇو ٿيو؟ نه انسان جي وس جي ڳالهه آهي، نه ڪي سائنس اها پرولي سلي سگهڻ تي وس رکي ٿي. سائنس ۽ بشري قوتِ استدلال ان ڳالهه جي ڪا به توجيهه پيش ڪرڻ کان هڪ جيترو قاصر آهي ته، هي ماليڪيول، ستارا، سيارا، هي انسان ۽ ان جون بي مثال قوتون ۽ صلاحيتون آخر ڇو آهن؟ ان ۾ ڪوئي شڪ ڪونهي ته سائنس هن ڪائنات جي پيدائشي عمل جي باري ۾ وڏا قابل يقين نظريا پيش ڪري سگهي ٿي. هي ستارا، شمسي نظام ۽ هي انسان ۽ هي زندگيءَ جون رونقون ڪيئن وجود ۾ آيون؟ پر ان سوال جو وٽس ڪوئي جواب ڪونهي ته آخر هي مادو ۽ هيءَ توانائي ڪٿان وجود ۾ آيون ۽ هن ڪائنات ۾ هي نظم ۽ سهڻي ترتيب ڪيئن رچيا؟ صحيح فڪر ۽ سلجهيل استدلال جي تقاضا آهي ته هتي اچي بهرحال، انسان خدا جي تصور کي قبول ڪري.
وري هڪ سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته، ڇا خدا جو ڪو جسماني وجود آهي، جيئن ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي؟ آئون خدا جي جسماني وجود جي ان تصور کي قبول نه ٿو ڪري سگهان ته، هو دنيوي بادشاهن وانگر ڪنهن هنڌ شاهي تخت تي جلوه افروز آهي. آسماني ڪتابن ۾، خدا جو تصور ڏيندي بي شمار اهڙا اصطلاح استعمال ڪيا ويا آهن ۽ اهڙو اندازِ بيان اختيار ڪيو ويو آهي، جن مان انساني زندگي ۽ ان جي تاريخ مانوس آهي. پڻ جن اصطلاحن جي مدد سان انسان ڪنهن حقيقت کي پروڙي سگهي ٿو ته خدا هڪ روحاني وجود آهي ۽ انسان هڪ مادي وجود آهي، تنهن ڪري خدا جي وجود جي ڪائي اهڙي وضاحت ۽ تشريح، جيڪا خالص روحاني اصطلاح ۾ پيش ڪري سگهجي، انسان جي لاءِ قابل فهم ٿي نه ٿي سگهي.
ٻئي پاسي خدا هڪ روحاني ۽ مافوق الادراڪ وجود جي حيثيت سان، پنهنجون ڪجهه صفتون رکي ٿو. هو حڪيم ۽ دانا آهي ارادي ۽ اختيار جو مالڪ آهي. هو خوش ۽ ناخوش ٿيندو آهي، ان اعتبار کان هو هڪ ذاتي وجود آهي. درحقيقت ان جي ذات اها عظيم الشان ذات آهي جنهن جي ذات ۽ صفات جوهڪ نهايت ادنيٰ ۽ حقير پرتو، انساني وجود ۾ پلٽيل آهي، اهائي حقيقت ان قول جي آهي ته: ”انسان، خدا جو پرتو/پاڇو آهي“ خدا جو وجود ڪنهن به لحاظ کان مادي يا جسماني ناهي. اهوئي ڪارڻ آهي ته اسين مادي اصطلاحن ۾ ان جي وجود جي وضاحت ۽ تشريح ڪرڻ کان قاصر آهيون. پر سادي طور تي وجود باريءَ جون شاهديون ۽ دليل تمام گهڻا ميسر ٿين ٿا ۽ ان جي قدرت جا رنگ هن جي اڻ ڪٿ علم ۽ حڪمت ۽ بي انداز طاقت ۽ قدرت بابت وک وک تي شاهدي ڏينديون آهن. ڇاڪاڻ جو انسان خدا جي ذات ۽ صفات جي احاطي کان قاصر آهي. تنهن ڪري هو پاڻ پنهنجي وجود يا هن وسيع ڪائنات جي مقصد ۽ منشا جو به تعين نه ٿو ڪري سگهي، جنهن جو هو هڪ نهايت حقير ۽ پتڪڙو جزو آهي.
هڪ ڳالهه، جنهن کي اسين سڀ يقيناً محسوس ڪندا آهيون، سا اها آهي ته هيءَ ڪائنات ۽ هي عالم انسانيت پاڻهرتو، عدم مان وجود ۾ نه آيا آهن. انهن کي ڪنهن مقرر گهڙيءَ ۾ وجود بخشيو ويو ۽ انهن کي وجود بخشڻ واري قادر ۽ علة العلل هستي ضرور هئي. اسين اها ڳالهه به چڱيءَ طرح سمجهئون ٿا ته ڪائنات جو هي ور وڪڙائون نظام ۽ ان ۾ جاري قانون، انساني عقل کان ماوراء آهن ۽ انساني زندگيءَ جو وجود پنهنجيءَ جاءِ تي خود ڪنهن مافوق الطبيعيات هستيءَ جي قدرت جي سهاري آهي ۽ ان جي ئي ڪاريگريءَ جو ڪرشمو آهي ۽ اهائي هستي آهي جيڪا باري تعاليٰ جو روحاني وجود آهي!
****