فطرت پرستيءَ کي خدا پرستيءَ جي آڏو جهڪڻ گهرجي : اولن ڪپرول ڪالڪاٽس (ڪيمياوي انجنيئر)
فيلسوفن، حقيقت بابت خوب بحث ڪيو آهي. مظاهر پرستن، اثباتي، عيني، وجود ۽ خدا پرستي، سڀ جو پاڻ ۾ اختلاف آهي. راقم جو خيال آهي ته وچولي درجي جو سائنسدان، ان موضوع تي معقول ۽ مناسب طريقي سان غور ڪرڻ جي لاءِ تيار ٿيندو ۽ حقيقت جي مٿئين توجيهه تي کيس ڪو خاص اعتراض نه ٿيندو.
حقيقتن جي دنيا اها آهي، جنهن کي اسين پنهنجي حواس سان معلوم ڪندا آهيون ۽ ذهن سان جنهن جو تصور ڪندا آهيون. زمين، آسمان، پاڻي، وڻ، جانور، ماڻهو؛ انهن سمورين شين جو اهي عقلمند انسان جيڪي استدلالي صلاحيتن جا مالڪ هوندا آهن، علم رکن ٿا. هڪ غريب هاري کي پنهنجي ان زميندار جي وجود جو پورو يقين هوندو آهي، جيڪو هر وقت ان جي آڏو پنهنجا مطالبا پيش ڪندو رهندو آهي. حالانڪه هاريءَ جي انتهائي آرزو هوندي ته، ڪاش زميندار جو وجود ئي نه هجي. ان قسم جون سموريون شيون جن جي فهرست اڻ کٽ آهي، حقيقي وجود رکن ٿيون.
هاڻي اسان جي هن خارجي دنيا ۾ مادي شين کان علاوه انسان جي ذات جي اندر به ڪجهه حقيقتون هجن ٿيون جن کي اسين، ٻيو ڪو بهتر لفظ نه ملڻ جي ڪري معنوي تصورن، تجربن، احساسن ۽ معرفت جي دنيا چئي سگهون ٿا. انسان پنهنجي خوديءَ کان آگاهه آهي. هو، تجريدي طور تي سوچڻ جي پوري صلاحيت رکي ٿو. هو، زمان ۽ مڪان جي حدن مان گذري سگهي ٿو. هو پنهنجي ڪجهه حيثيت سمجهي ٿو. هو پنهنجو مقام سڃاڻي ٿو. هو دليلن پيش ڪرڻ جي صلاحيت رکي ٿو. هن جا پنهنجا احساسن آهن ۽ هو، ماضيءَ جي احساسن کي حافظي ۾ محفوظ به رکي سگهي ٿو. ان کان سواءِ آئنده احساسن کي اڳواٽ ڏسي وٺڻ جي به کيس قوت حاصل آهي ۽ پنهنجن پوين تجربن جي روشنيءَ ۾ هو، اڳڪٿي به ڪري سگهي ٿو ته، هو آئينده امڪاني حد تائين ڪهڙي عملي واٽ اختيار ڪندو. هو خواهشون رکي ٿو ۽ ارادي ۽ عقل جو مالڪ به آهي. انسان کي صحيح ۽ غلط جو احساس هوندوآهي. ان جي ڪردار جو هڪ مخصوص معيار آهي. هو هڪ ضمير جو مالڪ آهي. هن جي هڪ اخلاقي فطرت آهي. هن جا پنهنجي ۽ ٻين ماڻهن بابت حق ۽ فرض آهن. هڪ اندروني دٻاءُ هوندو آهي، جيڪو هن جي هدايت جي لاءِ اخلاقي معيار تجويز ڪندو آهي. همت، جانثاري، دليري، وفاداري، دوستي ۽ محبت، اهي سمورا لفظ انسان جي فطري، معنوي حقيقتن جا آئينيدار آهن.
اهو پهريان ئي عرض ڪيو ويو آهي ته حقيقتن جي علم جي توجيهه جا موجوده دور ۾ ٻه متضاد نظريا، وڌيڪ نمايان آهن. اچو ته نهايت اختصار سان انهن ٻنهي جي قوت ۽ ڪمزوريءَ جو اندازو ڪرڻ جي ڪوشش ڪريون. اسان جو ڪنهن هڪ نظريي کي صحيح ۽ ٻئي کي غلط ثابت ڪرڻ سان سروڪار ڪونهي. بلڪه اسين هر قسم جي تعصبات کان بالاتر ٿي ڪري ان معاملي تي غور فڪر ڪنداسين. خدا، يا عيسائين جي خدا جي تصور جي متعلق اسان جي معلومات جو ذريعو انجيل آهي. بلڪه جيڪو معقول آهي ۽ اسين ان فطرت پرستيءَ کي وڌيڪ قابل قبول سمجهون ٿا.
اسين سڀ کان پهريان هڪ فطرت پرست کان مطالبو ڪريون ٿا ته هو، بيروني ”عالم حقائق“ جي توجيهه ڪري ته ان جو بنيادي مفروضو، مادي جي ابديت آهي يا قوت جي ابديت؟ ڇاڪاڻ جو مادو قوت جو ئي مظهر آهي. اسان جي زمين ۽ اسان جي شمسي نظام جي ظاهر ۾ ته هڪ مقرر عمر آهي، پر اهي عنصر جن مان اهي ٺاهيا ويا آهن، هميشه کان موجوده آهن. ارتقا جي نهايت سست رد عمل سان زندگي عدم مان وجود ۾ آئي ۽ آخرڪار، انسان ظاهر ٿيو. ان جا سمورا تجربا ڪيمياوي ۽ طبيعياتي اصولن جو نتيجو آهن. مادي دنيا جي ترڪيب ۽ مناسب مادي ۽ قوت جون تخليقي خاصيتون آهن. مثال طور؛ جڏهن انڊلٺ آسمان تي ظاهر ٿيندي آهي ته ڪا نئين شيءِ تخليق ناهي ٿيندي. بلڪه هوا ۾ ملحق پاڻيءَ جي قطرن منجهان جڏهن سج جي روشني گذرندي آهي ته اها ان جي مختلف ترڪيبي جزن ۾ پلٽجي مختلف رنگن جي اها گنگا جمنا پيدا ڪندي آهي. سموريون خارجي حقيقتون مادي ۽ طاقت جي زمان ۽ مڪان ۾ ڪم ڪرڻ جو نتيجوآهن.
اهي، هڪ فطرت پرست کان تهائين باريڪ ۽ لطيف توجيهه جي تقاضا ڪن ٿيون. اسان جي ڇهڻ جي قوت کي ان طرح بيان ڪيو ويندو آهي ته اهي برقي لهرون آهي. دماغ برقي ڄار آهي ۽ اهو اسان جي اعصابي نظام جو مرڪز آهي. اسان جو اخلاقي احساس محض هڪ گروهي جبلت يا هڪ قسم جي خودغرضي آهي، جنهن جو بنياد اهو تجربو آهي ۽ اهڙيءَ طرح اسين بهتر قسم جي زندگي گذاري سگهئون ٿا. بيروني ۽ اندروني حقيقتن جي مظاهر جي توجيهه ميڪانڪي يا فطرتي انداز سان ڪري سگهجي ٿي.
اچو ته هاڻي، فطرت پرستيءَ جي ڪمزورين تي نظر وجهئون. سڀ کان پهريان ته اها ڪائنات جي ابتدا جي ڪا تسلي بخش توجيهه پيش نه ٿي ڪري. حالانڪه کوڙ شهادتون اهڙيون موجود آهن جيڪي ڪائنات جي پيدائش جي حق ۾ آهن.
فطرت پرستيءَ جي لاءِ باطني حقيقتن جي توجيهه ڪرڻ به نهايت مشڪل آهي. ڪيميائي ۽ طبيعياتي اصولن کي اهو ثابت ڪرڻ جي لاءِ، وڏي حد تائين استعمال ڪري سگهجي ٿو ته، اسان جا دماغ ۽ جسم ڪيئن ٿا ڪم ڪن. پر ان مان اهو معلوم نه ٿو ٿي سگهي ته ايئن ڇو ٿيندو آهي؟ انسان، جانورن کان ايتريقدر مختلف ڇو هوندو آهي؟ صرف انسان کي ئي خدا جو شعور ڇو آهي؟ انساني تحقيق جي پوري تاريخ ۾ ڪٿي به ان ڳالهه جو ذڪر نه ٿو اچي ته، ڪنهن جانور، ڪا عبادتگاهه ٺاهي هجي. ڇا اهو ڪافي آهي ته دماغ ۽ ذهن کي هڪ سمجهيو وڃي؟ جيڪڏهن انهن ۾ ڪو فرق ناهي ته پوءِ اسين حافظي، تصور ۽ استدلال جي ڪهڙي توجيهه پيش ڪنداسون؟ فطرت پرستيءَ وٽ انهن سمورين ڳالهين جو ڪوئي تسلي بخش جواب ڪونهي.
خدا پرستيءَ جو تصور ڪائنات به انهن سمورن سوالن جا معقول جواب پيش ڪري ٿو. ان جي مطابق، هڪ مافوق ذهن جيڪو تنظيم، تدبر ۽ مناسبت پيدا ڪري ٿو، انهن سمورين شين جي پٺيءَ تي آهي. ان ذات هڪ خاص وقت ۾ سمورا مادا ۽ قوتون پيدا ڪيون. هن آسماني حسن کي پنهنجي پنهنجي جاءِ تي مقرر ڪيو ۽ ڪائنات ۾ وسيع هجڻ جي صلاحيت پيدا ڪئي. هن زمين پيدا ڪئي ۽ ان تي اهڙيون حالتون پيدا ڪيائين جو، ان تي زندگي ممڪن ٿي سگهي. انهن حالتن جي خلاف، جيڪي اتفاقي حادثا پيش اچن ٿا، اهي ”ايڊنگٽن“ جي قول مطابق، لکن ۾ هڪ جي نسبت سان هوندا آهن. ان ذات، انسان کي پنهنجي عقل جهڙو پيدا ڪيو آهي ۽ هڪ سوچ عطا ڪئي آهي ۽ جنهن ۾ ارادو ۽ شخصيت موجود آهي. هن، انسان جي ذهن ۾ خدائي شعور پيدا ڪري ڇڏيو. هن انساني تخليق ۾ اخلاقي فطرت شامل ڪري ڇڏي ۽ ان کي به پنهنجي فطرت جهڙو بڻائي ڇڏيائين. ان جي ئي خواهش جي مطابق تنظيم ۽ باقاعدگي قائم آهن. حسن، سچائي، وفاداري، محبت، ڀلائي ۽ ٻيون نيڪيون خدا جي ان قسم جي صفتن مان حاصل ڪيون وينديون آهن. انسان جو دماغ، خدا جي دماغ جو پاڇولو آهي ۽ ان ۾ مادي کان ماورا به ڪجهه آهي، جيڪو دماغ جو آلئه ڪار آهي.
انسان جي سوالن جا جواب ڏيڻ جي لاءِ خدا پرستيءَ جي دعويٰ آهي ته:
* خدا، انسان کي ۽ سمورين حقيقتن کي پيدا ڪيو آهي.
* خدا جي خواهش آهي ته انسان ان جو قرب حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ۽ ان جو ڪامل احترام، بندگي ۽ سپردگيءَ جي صورت ۾ ڪري.
* خدا اهو به چاهي ٿو ته اها مؤانست، اها سپردگي ۽ بندگي حيات بعدالموت ۾ به هميشه جاري رهي.
****