مذهب جي معقوليت : ميلڪم ڊنڪن ونٽر (ماهرِ طب)
ٻئي سوال جو جواب انجيل جي ذريعي حاصل ڪري سگهجي ٿو، جيڪو صدين کان پيش ڪري رهيو آهي. انجيل، چند تحريرن ۽ بابن جو مجموعو آهي، جنهن کي شروعات ۾ ”الڪتاب“ چيو ويندو هو. اهو نالو مجموعي به هو ۽ صفت نسبتي به، جنهن مان اهو ظاهر ڪرڻ مقصود هو ته هي تحريرون انهن عام تحريرن ۽ ڪتابن کان مختلف آهن، جن کي عام طور تي ادبي تخليقون چيو ويندو آهي. اهي انجيل مجموعي طور تي ڇاهٺ (66) ڪتاب بيهن ٿا، جيڪي مختلف مصنفن، چوڏهن سئو سالن جي طويل عرصي ۾ لکيا آهن. پوءِ به هڪ باقاعده وحدت جو حڪم رکن ٿا ۽ انهن ۾ مرڪزي شخصيت هڪ ئي آهي، يعني: حضرت عيسيٰ عليه السلام. اها ڳالهه عجيب آهي ته هي ڪتاب توڙي جو ڊگھي عرصي ۾ کوڙ ليکڪن لکيو آهي، جيڪي مختلف ملڪن ۾ هڪ ٻئي کان گهڻو پري هيا، تڏهن به انهن ۾ ڪوئي تضاد ڪونهي، بلڪه وڏي وحدت ۽ هم آهنگي نظر اچي ٿي. ان کان علاوه اهي سموريون سائنسي ڳالهيون، جيڪي ان ۾ بيان ڪيون ويون آهن، تاريخ انهن جي تصديق ڪري ٿي. بلڪه آثار قديمه جا انڪشاف به حيرت انگيز حد تائين انهن جي مطابق آهن. جيستائين سائنسي انگن اکرن جو تعلق آهي. انجيل مختلف دورن جي هڪ مضبوط پٺ جو ڪم ڏئي ٿو ۽ اهوئي انجيل، شروع کان آخر تائين اها ڳالهه دهرائيندو رهي ٿو ته: هڪ خدا آهي!
ماڻهو، جيڪو ڪجهه عقيدي ۽ ايمان طور مڃيندو آهي، ان جو دارومدار ماحول جي اثرن ۽ ان جي ذاتي قابليت تي هوندو آهي. ان کي ٻن حصن ۾ تقسيم ڪري سگهجي ٿو. هڪ حصو واقعاتي هوندو آهي، ٻيو نظري. اهو معلوم ڪرڻ جي لاءِ ته آيا ان جا واقعاتي تصورات درست آهن، انسان کي سائنس جي اصولن کان مدد وٺڻي پوندي آهي. اهي اصول تمام پيچيده ۽ لاتعداد آهن. هو انهن جي ٺيڪ هجڻ کي هڪ حقيقت جي طور مڃي وٺندو آهي. هن ڪري به جو ان جو سمورو معاشرو، انهن کي تسليم ڪري ٿو ۽ هو ڪتابن ۾ به اهوئي پڙهي ٿو ۽ هن ڪري به جو جڏهن هو انهن ڳالهين کي عملي زندگيءَ ۾ آزمائيندو آهي ته اهي سورنهن آنا سچ ثابت ٿينديون آهن. نظرياتي عقيدا به مفيد ثابت ٿيندا آهن ۽ انهن کي ثابت ڪرڻ جي لاءِ سائنسي طريقو ڪم نه ٿو آڻي سگهجي. ان لحاظ کان ڪجهه ماڻهو شخصي خدا جي وجود تي عقيدو نه ٿا رکن. اهي ٻئي طريقا، جن جو مٿي ذڪر ڪيو ويو آهي، شخصي خدا جي وجود ڏانهن اشارو ڪن ٿا، پر انهن منجهان ڪنهن مان به سائنسي طريقي مطابق اهو ثابت نه ٿو ٿئي ته: ”خدا آهي“! ايئن ته هر ماڻهوءَ جو پنهنجو ڪم آهي ۽ ان جي مرضيءَ تي ڇڏيل آهي ته هو اعتقاد رکي يا شڪ ڪري يا وري اصل خدا جي وجود کان ئي انڪار ڪري ڇڏي. طب ماڻهوءَ ڏانهن ان وقت متوجهه ٿيندي آهي، جڏهن هو مصيبت ۾ ڦاسندو آهي. هوءَ ان جي تحقيق ڪندي آهي ته اُن جي مزاجي بيهڪ ڇا آهي ۽ کيس تڪليف ڇو پئي ٿئي؟ ان ڪري ڪجهه طبي اصولن کي، هتي بيان ڪري ڇڏڻ ايمان بالله جي معاملي ۾ مفيد ثابت ٿي سگهي ٿو.
سمورن مرضن جي اهميت جو اندازو عضوياتي جزن سان ڪيو ويندو آهي يا وري نفسياتي جزن سان ڪنهن مريض جو بنيادي ذهني رويو يعني ان جو اهو ردعمل جيڪو نفس، ڪنهن مريض بابت متعين ڪندو آهي، ٻين لفظن ۾ ڪنهن شخص جي نفسياتي ڪيفيت تبديل ڪري ڇڏڻ ڏاڍي ڏکي هوندي آهي ۽ ڪجهه ماڻهن جي مخصوص حالتن ۾ ته اهو ڪم تقريباً ناممڪن ٿي پوندو آهي.
هڪ متوازن قسم جو ماڻهو، متوازن ئي رهندو آهي. نفسياتي علاج، هڪ مريض جي ذهن کي، عارضي طور تي ٿورو گهڻو بدلائي وٺندو آهي، پر ان کان وڌيڪ ڪجهه ڪو نه ڪري سگهندو آهي. اهڙن ماڻهن جي معاملي ۾، جن جو ذهني پسمنظر ڪجهه ڪجهه مريضاڻو هجي- علاج جو اهو طريقو تقريباً ناڪام رهندو آهي. مثال طور: هڪ انتهائي جابر قسم جي شخصيت کي نهايت گهري نفسياتي علاج سان ڪنهن حد تائين تبديل ڪري سگهجي ٿو، پر جبر جون کوڙ علامتون پوءِ به باقي رهجي وينديون آهن.
انجيل جو اهو بيان ته: ”هڪ ٻار جي تربيت مناسب طريقي سان ڪريو، جڏهن اهو پوڙهو ٿيندو ته ان کي ڇڏي نه سگهندو“، بلڪل صحيح ثابت ٿيو آهي. انسان جو فڪري سانچو بدلائڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. هو ڪڏهن ته پنهنجي تربيت کان مغلوب ٿيندو آهي ۽ ڪڏهن مظلوم اڪثر ٻار انهن عقيدن تي قائم رهندا آهن، جيڪي ننڍپڻ ۾ کين ذهن نشين ڪرايا ويندا آهن. جيڪڏهن انهن جي تربيت، دهريت جي ماحول ۾ ٿي هوندي ته اهي دهريا ئي رهندا، پر کين مذهبي تعليم ڏني وئي هوندي ته انهن جو رجحان مذهب ڏانهن رهندو. پر ڇڙو ان سان ته ڪنهن شخص جي تربيت ڪن خاص عقيدن تحت ڪئي وئي آهي، اهو ثابت نه ٿو ٿئي ته اهي عقيدا، ڀلي هو انهن کي سچو سمجهندو هجي، صحيح به آهن هيءَ ڳالهه بنيادي اصول جي حيثيت سان تسليم ڪرڻ گهرجي ته اسان منجهان هر هڪ ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ متعصب ضرور هوندو آهي.
ڀلي کڻي کوڙ مسئلن ۾ بي نيازيءَ جو رويو اپنايو ويندو آهي، پر ان قسم جو طرز عمل ان وقت ممڪن ڪونهي جڏهن ان قسم جي سوالن جا جواب ڏنا ويا هجن ته آيا، خدا جو وجود آهي يا نه؟ ان سوال جو اسان سڀني تي ايتريقدر گهرو اثر پوي ٿو جو اسين سڀ سوچڻ تي مجبور ٿي ويندا آهيون، بلڪه ننڍڙي لاڪون ان تي غور ڪندا آيا آهيون، اسين ان کان بچي نه ٿا سگهون ۽ اسان کي ان مان جند ڇڏائڻ جي ڪوشش به نه ڪرڻ گهرجي ۽ ڇاڪاڻ جو اهو اهڙو سوال آهي، جيڪو اسان جي زندگيءَ جي لاءِ بنيادي حيثيت رکي ٿو، تنهن ڪري ان جو جواب ملڻ گهرجي.
منهنجو پنهنجو ذاتي خيال اهو آهي ته ان سوال جو جواب صرف روحاني عقيدي جي روءِ سان ڏئي سگهجي ٿو. جڏهن اسين ان انداز سان سوچيندا آهيون ته استقرائي منطق اسان کي اهو نتيجو ڪڍڻ تي مجبور ٿي ڪري ته هڪ شخص جي لاءِ خدا جو وجود اڻٽر آهي ۽ جڏهن هڪ ڀيرو اهو نتيجو ڪڍي وٺجي ته خدا، خود ان جي تصديق ڪري ڇڏيندو آهي ۽ هو، ان شخص کي اهڙو ايمان عطا ڪري ڇڏيندو آهي، جيڪو غير متزلزل هوندو آهي. توهين چاهيو ته ان کي تعصب قرار ڏئي ڇڏيو، پر منهنجي ذاتي گواهي، ان کان به ڪجهه وڌيڪ آهي. شخصي خدا جو عقيدو پنهنجي عمل جي دائري جي لحاظ کان انفرادي آهي ۽ اهو استقرائي دليلن مان حاصل ڪيو ويندو آهي. خدا تي اعتقاد، ان تي ايمان آڻڻ جي لاءِ ضروري آهي. اعتقاد جي تعريف، انجيل ۾ هيئن ڪئي وئي آهي: ”گهربل شين جو جوهر ۽ اڻ ڏٺل شين جي گواهي“ ڊاڪٽر ”سر وليم اوسلر“، جيڪو ڪينيڊا جو هيو ۽ متحده ملڪن ۽ انگلستان ۾ طب جو ڪم ڪندو هيو، اعتقاد جي تعريف هيئن ڪئي اٿائين: ”هڪ زبردست متحرڪ قوت، جنهن کي نه ڪي تارازيءَ ۾ توري سگهجي ٿو نه ڪي ڪسوٽيءَ تي پرکي سگهجي ٿو هڪ شخصي خدا تي ايمان آڻڻ کانسواءِ ان کي ماڻي نه ٿو سگهجي.“
****