صرف ماديت سان ڪم نه هلندو : ارونگ وليم نابلاخ (ايم اي. پي ايڇ. ڊي. ماهر علوم طبيعي)
”برٽرينڊرسل“، فطرت جي ان نسوري مادي توجيهه کي هيٺين لفظن ۾ بيان ڪيو آهي:
”انسان، انڌين ٻوڙين قوتن جي هٿ ۾ هڪ اهڙو بي وس رانديڪو آهي، جنهن جو ڪوئي مقصد ڪونهي. ان جي پيدائش ۽ ارتقا ان جون خواهشون ۽ تمنائون، ان جا عقيدا ۽ تصورات، ماليڪيولن جي عمل جو نتيجو آهن. ان جي زندگيءَ جي انتها قبر آهي ۽ ان کان بعد ڪوئي احساس ۽ ڪوئي نظريو کيس زندگي عطا نه ٿو ڪري سگهي. صدين جي جدوجهد، نصب العين سان وابستگي، عبقريت جا نمايان ڪارناما، سڀ نظام شمسيءَ سان گڏ ختم ٿي ويندڙ شيون آهن. جڏهن ڪائنات زيرو زبر ٿيندي ته انساني ڪمالات به ان جي ملبي جي هيٺان دٻجي ويندا. ان ۾ ڪوئي شڪ ڪونهي ته اهي سمورا نظريا هڪ ٻئي سان ٽڪرائجندڙ آهن، پر انهن جو غالب رجحان ڪائنات جي ان مادي تعبير ڏانهن آهي ۽ جيڪو به فلسفو ان مادي تعبير جي طرف آهي ۽ جيڪو به فلسفو اڄ توجيهه کي عارضي تسليم نه ٿو ڪري، سو حقيقتن جو مقابلو ڪرڻ کان قاصر رهندو.
اها ڳالهه پنهنجيءَ جاءِ تي مڃيل آهي ته سمورا سائنسدان، سائنس کي هڪ اهڙو همه گير علم نه ٿا سمجهن، جنهن سان سمورا مسئلا حل ڪري سگهجن. سائنس، حسن جي صداقت ۽ مسرت جو پوريءَ طرح احاطو نه ٿي ڪري سگهي. سائنس، زندگيءَ جي به ڪا تسلي بخش تعبير نه ٿي ڪري سگهي ۽ نه ئي وري ان سان زندگيءَ جو مقصد متعين ٿي سگهي ٿو. تنهن ڪري ان جي ذريعي اسين ان ڳالهه جو به ڪو قطعي فيصلو ڪري نه ٿا سگهئون ته آيا خدا موجود آهي يا نه؟
سائنس هر وقت پنهنجا نظريا تبديل ڪندي رهندي آهي. اها ان ڳالهه جي لاءِ هميشه پريشان رهندي آهي ته ان جي ڪوشش ۽ جدوجهد محض رڃ ۽ سڃ آهي. هن ڪائنات جي باري ۾ اسان جي احساسن ۽ معلومات جو سرچشمو اسان جا محدود حواس آهن، جيڪي چند منزلون طئه ڪرڻ کانپوءِ پنهنجي بي وسيءَ جو اعتراف ڪري ڇڏيندا آهن. هڪ آمريڪي طبيب هڪ دفعو چيو هيو ته: ”جيئن جيئن علم ترقي ڪندو آهي ان رفتار سان، سائنس جو تسلط مذهب تان ختم ٿيندو ويندو آهي. سائنس کان جيڪڏهن صحيح ڪم ورتو وڃي ته انسان ازخود خدا تي ايمان آڻيندو آهي.“
سائنس وٽ ان ڳالهه جو ڪوئي معقول جواب ڪونهي ته مادي جا هي ننڍا ننڍا ذرڙا ڪيئن وجود ۾ آيا؟ صرف اتفاقَ ته ان جي وجود جو ڪارڻ ٿي نه ٿا سگهن. وري سائنس، ان ڳجهارت سلڻ کان به عاجز آهي ته ذرڙن مان زندگي ڪيئن پيدا ٿي؟ اهو نظريو، جيڪو يقين سان ان ڳالهه جو دعويدار آهي ته زندگيءَ جون هي ترقي يافته حالتون محض اتفاق جون ڳيجهو آهن، هڪ قسم جو انڌو اعتقاد ئي آهي. سائنس به ايمان کانسواءِ هڪ وک به اڳتي نه ٿي کڻي سگهي. ان مذهب ۾ اسان کي پنهنجي حواس، پنهنجي اوزان ۽ اتفاقن تي ايمان رکڻو پوي ٿو. ان نقطئه نظر سان جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته سائنس ۽ مذهب هڪ ئي سطح تي آهن، البته سائنس کي هڪ اهو فرق ضرور حاصل آهي ته اها پنهنجن عقيدن کي تجربي ۽ مشاهدي جي ڪسوٽيءَ تي پرکي سگهندي آهي ۽ ان ريت ان تجزئي ۽ تحليل جي ذريعي غلطيءَ جا امڪان گهٽبا ويندا آهن.
سائنس جا انڪشافات، مذهب جي صداقت تي گواهه آهن. هينئر تائين، سائنس جيتريقدر تحقيقات ڪئي آهي، ان سان ڪتاب مقدس جا کوڙ ساترا راز کليا آهن ۽ اها ڳالهه يقين سان چئي سگهجي ٿي ته، جيئن جيئن سائنس ترقي ڪندي ويندي، ان نسبت سان مذهب جو موقف مضبوط ٿيندو ويندو. علم هيئت، هن ڪائنات جي ابتدا جو پتو ڏئي ٿو ۽ علم طبيعيات ان جي انتها جي نشاندهي ڪري ٿو. جنهن شخص، سائنس جي جديد نظرين جو مطالعو ڪيو آهي ته، اهو ڪڏهن به اها ڳالهه نه ٿو ڪري سگهي ته هيءَ ڪائنات قديم آهي. تغير ۽ انقلاب، هن ڪائنات جا بنيادي اصول آهن ۽ ان ڏس ۾ سائنس ۽ مذهب هڪ ٻئي جا همنوا آهن. اسين پهريان به عرض ڪري چڪا آهيون ته سائنس نه ته خدا جي وجود جو اثبات ڪري ٿي ۽ نه ئي ان جي نفي، پر ان غير جانبداراڻي موقف جي باوجود، جن ماڻهن علم هيئت جو صحيح طور تي مطالعو ڪيو آهي، اهي ان نتيجي تي پهتا آهن ته ڪا اڻ ڏٺل ۽ اڻ ڄاتل ذات هن وسيع ۽ لامحدود ڪائنات جي خالق آهي.
”جاڊواش“ هڪ موقعي تي چيو: ”هڪ شخص کان، چاهي اهو خدا تي ايمان رکندو هجي يا ملحد هجي، اها ڳالهه جائز طور تي پڇي سگهجي ٿي ته اتفاقن جو توازن ان جي هٿ ۾ ڪيئن ڪري سگهجي ٿو؟ ”طاس ملر“ ان حقيقت کي ڪجهه تفصيل سان هيئن بيان ڪيو آهي: ”انسان جو محدود ذهن ۽ اڻپورو عقل، جيڪڏهن خدا جي معرفت ماڻڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي ٿو ته، ان جو ذريعو صرف تجربو آهي ۽ اهوئي ان ڏس ۾ بنياد جو ڪم ڏئي ٿو. علم جو شانائتو محل ان احساس تي قائم ڪيو ويندو آهي.“
مان، توڙي جو سائنسدان آهيان، پر هن ڪائنات ۾ اتفاقن جي وجود جو قائل آهيان. روزاني زندگيءَ جا بي شمار واقعا انهن جي موجودگيءَ جي شاهدي ڏين ٿا. مان ماديت جو، مورؤن انڪار به نه ٿو ڪري سگهان، ڇو جو سائنسدان جي ڪاميابيءَ جو واحد معيار اهو آهي ته هو زندگيءَ جي مختلف مظهرن جي مادي تعبير پيش ڪري سگهي.
مون کي خدا تي پختو يقين آهي. مان ان غير متزلزل عقيدي تي ايمان رکان ٿو، ڇو جو مان ان حقيقت کان چڱيءَ طرح واقف آهيان ته ابتدائي ذرڙا، پهريون ٻج يا سڀ کان پهريون دماغ ايئن ئي ڪنهن حادثي يا اتفاق سان پيدا ناهن ٿيا. مان اهو ان ڪري ٿو مڃيان جو ان ذات جي ذريعي ئي هن ڪائنات جي صحيح ۽ معقول توجيهه ممڪن آهي.
****