تاريخ، فلسفو ۽ سياست

خدا ، سائنس ۽ فلسفو

هي پهريون موقعو آهي جو هڪ ڪتاب ۾ اڪيچار سائنسدانن- جيڪي سائنس جي مختلف شعبن ۾ اعليٰ درجي جي مهارت رکن ٿا، پنهنجي پنهنجي علم ۽ فن جي حوالي سان خاص طور تي خدا جي هستيءَ جي مسئلي تي باقاعده بحث ڪيو آهي. اها وک اميد ته انهن ماڻهن جي لاءِ وڏي فائدي واري ثابت ٿيندي، جيڪي سطحي طور تي سائنس جي رعب ۾ ورتل هجڻ جي ڪري، خدا جي انڪار يا گهٽ ۾ گهٽ ان جي وجود بابت شڪ ۾ مبتلا آهن ۽ ان غلط فهميءَ ۾ پئجي ويا آهن ته خدا کي مڃڻ هڪ غير سائنسي ڳالهه آهي! هن ڪتاب ۾ اهي ڏسندا ته وڏي کان وڏا سائنسدان بي وس ٿي ڪري الله پاڪ جي هستيءَ جو نه صرف اقرار ڪن ٿا، بلڪه نهايت مضبوط علمي ۽ عقلي دليلن ذريعي ان جو اهڙو ثبوت به ڏين ٿا، جهڙو ثبوت سائنس کان ڪنهن مٿانهين احساس ۽ ادراڪ واري شيءِ بابت ڏئي سگهجي ٿو.
Title Cover of book خدا ، سائنس ۽ فلسفو

فطري قانونن جي پردي پويان هڪ نظر : ايڊون فاسٽ (ماهر طبيعيات)

راقم جي راءِ ۾، ان اهم سوال جي باري ۾، جيڪو هن ڪتاب ۾ پيش ڪرڻو آهي، ڪنهن ڊگهي بحث ڪرڻ جي ضروت ناهي. ان جو جواب مختصر ٿي سگهي ٿو، گهٽ ۾ گهٽ مضمون نگار جي راءِ ۾ تسلي بخش به!
حياتيات جي شعبي ۾ ڪنهن فطري مظهر کي واضح ڪرڻ جي لاءِ سڀ کان صحيح توجيهه اها سمجهي ويندي آهي، جيڪا بنهه سادي هجي ۽ عملي تجربن جي تسلي بخش تشريح به ڪري. ڪجهه حقيقتن کي ان ڪري تسليم ڪيو ويندو آهي جو اهي ڪنهن نظريي کي سگهه پهچائڻ ۾ مددگار ثابت ٿينديون آهن. انهن کي پيڙهه جو پٿربڻائي ڪري انهن تي عمارت کڙي ڪبي آهي ۽ اهي جيڪڏهن غلط يا ناڪافي ثابت ٿيندا آهن ته عمارت ڪري پوندي آهي.
نظريئه امڪان، رياضيءَ ۾ وڏي مهارت حاصل ڪري چڪو آهي ۽ طبيعيات ۾ به ان کي ڪافي استعمال ڪيو ويندو آهي. جيڪڏهن بيروني عوامل متاثر نه ڪن ۽ هڪ سڪي کي بار بار هوا ۾ اڇلايو وڃي ته اهو اڪثر جيترا ڀيرا هڪڙي رخ تي ڪرندو اوترا ئي ڀيرا ٻئي رخ تي به ڪرندو. جيڪڏهن ان کي ڪنهن خاص رخ تي ڪيرائڻو هجي ته ان کي هڪ خاص زاويي سان اڇلڻ ۽ آڱوٺي تي هڪ خاص قسم جي جنبش ڏيڻ سان آسانيءَ سان ايئن ڪري سگهجي ٿو. اهڙيءَ طرح جيڪڏهن پاسي کي هوشياريءَ سان اڇليو وڃي ته ڪو هڪ اکر بار بار اچي سگهي ٿو. انهن ٻنهي صورتن ۾ فرق صرف ايترو آهي ته، هڪ ۾ نتيجا اتفاق سان ظاهر ٿيندا آهن ۽ ٻئي ۾، فعل کي ذهن جي هدايت حاصل ٿيندي آهي ۽ اها نتيجي کي متاثر ڪندي آهي.
اسين انهن سادن ۽ معمولي مثالن جو اطلاق وڌيڪ الجهيل مسئلن تي به ڪري سگهون ٿا. ڪنهن اتفاق سان حاصل ٿيل نتيجي کان انحراف، ماڻهوءَ کي ڪنهن سبب جي تلاش ۾ ئي مجبور ڪندو آهي. يا گهٽ ۾ گهٽ ڪنهن تحريڪ جي جستجو کيس ضرور پريشان ڪندي آهي. پر جڏهن اسين اهڙي پابند رويي جي اصول جي وضاحت ڪندا آهيون ته ان کي ”قانونِ فطرت“ چئبو آهي.
قانون فطرت محض انهن شين جو هڪ بيان آهي جيڪي بيان ڪيون ويون آهن ۽ ڪو عقلي يا تنظيمي قانون موجود ڪونهي نه مشاهدن جو اهو اظهار، نه ئي وري پنهنجيءَ ذات ۾ ڪو بنيادي سبب آهي. ان کي مظاهرِ فطرت جي تشريح چئي نٿو سگهجي. ڪائنات جي ابتدا جي تلاش بابت سائنس، اهو ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته موجوده مرڪزي ۽ حياتياتي معلومات جي آڌار ڪن عنصرن جي اهم جوهرن جو هڪٻئي سان عمل، ان جي هيئت ۽ ترڪيبي اجزاءَ جي تشريح ڪيئن ٿو ڪري سگهي. جيڪڏهن اسين پروٽان ۽ ان جي خاصيتن جو مطالعو ڪريون ته ان قوت جو پتو ماڻيون جيڪا مختلف جزن کي ملائي رکندي آهي ته اسان جي ڪائنات جا سمورا معلوم عناصر واقع ڪري سگهجن ٿا. پروٽان جو ابتدائي ظهور ۽ ان جي خاصيتن جي ماهيت اڃا تائين نه سمجهي وئي آهي. پنهنجي پوئين بيان کان رجوع ڪندي اسين آخرڪار نتيجو ڪڍڻ تي مجبور آهيون ته فطرت جي قانونن جو وجود، جيڪو هن ڪائنات جي حرڪات ۽ سڪنات کي اهڙيءَ ريت پنهنجي مرضيءَ جي مطابق ڪم ۾ آڻي ٿو، جنهن صورت ۾ اسان کي اهي نظر اچن ٿيون. هڪ ڀيرو جڏهن ابتدائي طور تي اليڪٽران، پروٽان ۽ نيوٽران پيدا ڪيا ويا ته گڏوگڏ ان جي خاصيتن جا سانچا به تيار ڪيا ويا آهن، جن کان هو هاڻي ڪنڌ نه ٿا ڪڍائي سگهن. اسان جا محدود ذهن، جڏهن وقت جي ابتدا بابت غور ڪندا آهن ته انهن جو اهو خيال هوندو آهي ته ان جو آغاز، ڪنهن نه ڪنهن نقطي کان ضرور ٿيو هوندو. هو ان نقطئه آغاز کي ضروري شيءِ سمجهندا آهن. سائنسدانن، ڪائناتي پيچيدگين تي غور ڪيو آهي. مختلف موجودات جي ظهور ۽ ان جي حرڪت تي انهن جي نظر آهي. ان مان هو اهو نتيجو ڪڍڻ تي مجبور ٿيا آهن ته ان ذات واحد جو ذهن، جنهن هنن شين کي پيدا ڪيو آهي. اڄ تائين پيدا ٿيل ذهنن جي مجموعي ذهانت کان گهڻو وڌيڪ آهي. اڄڪلهه جا بهترين متوازن دماغ اها ڳالهه فوري طور تي تسليم ڪري وٺندا ته، انسان اڃا تائين اهو به نه سمجهي سگهيو آهي ته مظاهر فطرت جي متعلق کيس ڪهڙي معلومات حاصل ڪرڻ گهرجي.
پر اسين جڏهن عضوياتي دائري ۾ پير پايون ٿا ته حرڪت جون پيچيدگيون تمام گهڻو وڌي وڃن ٿيون ۽ ان جي ڪري ان حرڪت کي محض اتفاقات جي بنيادن تي سمجهڻ جا بنهه گهڻا موقعا باقي رهن ٿا. عضوياتي مادي جا اهم ترڪيبي اجزاءَ هائيڊروجن، آڪسيجن ۽ ڪاربان آهن. ان ۾ نائٽروجن ۽ ٻين جزن جو ڪجهه معمولي حصو به شامل هوندو آهي.
انتهائي غير پيچيده زندگيءَ ۾ به لکين ذرڙا ملي ڪري ڪم ڪندا آهن ۽ جيئن جيئن انواع وڏا ۽ پيچيده ٿيندا ويندا آهن، ان ڳالهه جا امڪان بنهه گهٽبا پيا وڃن ته مرڪبات، محض اتفاق سان ظاهر ٿي پيا. ان کانپوءِ جڏهن اسين زندگيءَ جي اعليٰ انواع ڏانهن متوجهه ٿيندا آهيون ته انهن منجهان ڪي اهڙا آهن، جيڪي اهڙي طريقي اختيار ڪرڻ ۾ ذهانت ۽ سمجهه جو ثبوت ڏيندا آهن، جيڪي قطعاً قانونِ فطرت جي خلاف ٿيا آهن. اها ڳالهه انتهائي ناممڪن ٿي لڳي ته محض، ڪجهه عنصرن جي يڪجا ٿيڻ جي ڪري ايئن ٿي پوي ۽ وري انهن ۾ ترقي به ٿئي پئي. لڳ ۽ نسلي واڌ ويجهه به ٿئي پئي ۽ ذهانت ۽ عقليت جو مظاهرو ۽ اهي سموريون شيون ڪنهن خالق جي تخليقي عمل کانسواءِ وجود ۾ آيون هجن، قطعاً ممڪن ڪونهي. توريت ۾ نهايت سادن لفظن ۾ فرمايل آهي ته: ”هر ابتداءَ ۾ خدا آهي“...راقم جي عقيدي جي مطابق، اهائي آهي رباني عظمت!
****