مٽيءَ جا عجائبات : ڊيل سوازنربر (ماهر ارضيات)
مٽي، عجائبات جي هڪ دنيا آهي. پر انهن عجائبات جو سائنسي طريقي سان ئي ڇيد ڪري سگهجي ٿو. توهين ان حقيقت کان ته ڀليءَ ڀت سونهان هوندؤ ته زمين هڪ عجائب خانو آهي ۽ ان ۾ اهڙي تدبير ۽ تنظيم ڏسجي ٿي جيڪا يقين ڪرڻ تي مجبور ڪندي آهي ته ان جي پويان ڪو زبردست مدبر ڪم ڪري رهيو آهي. اچو ته مٽيءَ جو مطالعو، موسمي نتيجن جي لحاظ کان ڪريون. زميني موسم کي ٽن حصن ۾ تقسيم ڪيو ويو آهي:
* تهه نشين طبقو.
* تهه نشين ڪنڪر.
* مٽي.
اهي ٽئي ان انتشار ۽ ڀڃ ڊاهه سان پيدا ٿيندا آهن، جيڪو موسم پاڻ سان گڏ آڻيندي آهي. پر ان لحاظ کان ته مٽي، زمين تي زندگيءَ کي قائم رکي سگهي ٿي، پنهنجي پهرين ٻن قسمن کان گهڻو وڌيڪ نرالي حيثيت جي مالڪ آهي. مٽيءَ مان هتي اسان جي مراد زمين جي مٿانهين سطح تي جماداتي مرڪبات جنهن ۾ ٻوٽا ڦٽندا آهن. ان مان ٻوٽن کي غذا ملندي آهي ۽ زميني پيداوار جي واڌ ويجهه جي لاءِ ان جو وجود ضروري آهي.
جڏهن گرميءَ جي شدت، تپش پيدا ڪندي آهي ته قابل تحليل جزا، جهڙوڪ، ڪيليشيم، ميگنيشيم ۽ پوٽاشيم غائب ٿي ويندا آهن ۽ مٽيءَ جي ترڪيبي جزن ۾ سليڪون جا اڪسائڊ، ايلومينم ۽ لوهه وڃي باقي رهندا آهن. فاسفورس ۾ وڌيڪ ڪمي ناهي ٿيندي ۽ نائٽروجن ۾ ڪنهن حد تائين اضافو ٿيندو آهي. سيڪيٽ جي ابتدائي جمادات ۾ موسم جي اثر سان چيڪي مٽي پيدا ٿي پوندي آهي.
چيڪي مٽيءَ جي هڪ اهم خاصيت اها آهي ته ان ۾ برقي عمل ۽ ردعمل ٿيندو رهندو آهي. ان صفت جي ڪري اها تحليل پذير جزن کي متبادل ردعمل جي ذريعي برقرار رکي سگهندي آهي ۽ اهڙيءَ طرح پنهنجي اندر انهن جزن جي ايتري ڪمي ٿيڻ ناهي ڏيندي جو هو بنهه ٻڙي ٿي وڃن. ان تبادلي سان جيڪا برقي طاقت جمع ٿيندي آهي، اها ٻوٽن جي ڪم ايندي آهي. ايئن موسمي تحريڪ ٻوٽن جي تحليل پذير غذا ۾ ڪمي ڪري ڇڏيندي آهي. اها ئي انهن جي لاءِ هڪ غير نامياتي ترڪيب مهيا ڪندي آهي، جيڪا انهن کي زندهه رکڻ جي ضامن هوندي آهي.
اسين فرض ٿا ڪريون ته پهرين پهرين ٻوٽن کي به ان قسم جي غذا جي ضرورت پئي هوندي، جهڙي غذا جي اڄ ضرورت ٿيندي اٿن. اتان معلوم ٿيندو ته قابل تحليل عنصر ۽ فاسفورس ڪافي مقدار ۾ موجود هوندا، پر نائٽروجن جو معاملو مختلف هيو، جنهن جا ٻوٽا نبستاً وڌيڪ مقدار استعمال ڪري سگهن ٿا. ان جي ڪري زمين غيرنامياتي ذخيرا جمع نه ڪري سگهندي آهي.
هتي قدرتي طور تي انسان جي ذهن ۾ اهو سوال ٿو پيدا ٿئي ته پهريون ٻوٽي، نائٽروجن ڪيئن حاصل ڪئي هوندي؟
ان ڳالهه جو ثبوت موجود آهي ته باهه اوڳاڇيندڙ ڇپون، ايمونيائي نائٽروجن اسي فيصد تائين محفوظ ڪري سگهنديون آهن. جيڪڏهن اوڪسائيڊ جو ردعمل موجود نه هوندو ته ٻوٽي، پهرئين سٽ ۾ ئي نائٽروجن جو استعمال ڪيو هوندو، پر ان کان علاوه ٻيا ذريعا به ممڪن ٿي سگهن ٿا. هڪ ته کنوڻ جا چمڪاٽ آهن. گهڻا ماڻهو، کنوڻ کي رڳو تباهه ڪاريءَ جي نشاني سمجهندا آهن. پر هاڻي اها ڳالهه ثابت ٿي چڪي آهي ته کنوڻ جا چمڪاٽ نائٽروجن جا اڪسائڊ پيدا ڪندي آهي، جيڪي بارش ۽ ڪوهيڙي وغيره سان ملي ڪري زمين تي اچي ويندا آهن.
کنوڻ جي چمڪاٽن بابت هڪ ٻي ڳالهه اها به آهي ته: نائٽروجن جو مقدار، مرطوب ۽ معتدل خطن جي ڀيٽ ۾، گرم ملڪن ۾ وڌيڪ هوندو آهي ۽ نيم خشڪ علائقن ۾، معتدل خطن کان وڌيڪ مقدار ۾ هوندو آهي. اهڙي طرح مختلف جاگرافيڪل علائقن کي مختلف مقدار ۾ غذا مهيا ڪجي ٿي ۽ هڪ مدبراعليٰ، هر هڪ کي ان جي ضرورت مطابق غذا مهيا ڪري رهيو آهي. انسان فطري طور تي سوچي ٿو ته ڇا مٽيءَ جي ٻوٽي جي تخليق کي جيئن اسين هاڻي بيان ڪيو آهي، تخليق جي بامقصد هجڻ جو دليل بڻائي سگهجي ٿو؟ ان سوال جو جواب اسين عام سائنس جي مسئلن کان هٽي ڪري نه ٿا ڏيئي سگهئون.
اها ڳالهه يقيني ناهي ته سمورا سائنسدان، سائنسي طريقي جي تعريف تي متفق ٿي سگهندا، پر ”ٽرنز“ جي هن قول سان گهڻا اتفاق ڪندا ته: ”سائنس، مجموعي طور تي فطرت جا قانون دريافت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي آهي.“ منطق جي اصول جي مطابق اسين ايئن چئي ٿا سگهئون ته، سائنسدان جي لاءِ، جيڪو ان قسم جا قانون تلاش ڪندو آهي، اهو ضروري آهي ته اهو انهن جي وجود جو انڪار انهن سمورن قانونن جي موجودگيءَ ۾ ڪري، جيڪي سائنس وڏي ڪاميابيءَ سان معلوم ڪري ورتا آهن ۽ جن کي ان ترقي ڏني آهي. آزاداڻي تحقيق جي لاءِ منطقي طور تي اهو سوال اٿارڻ جي به ضرورت محسوس ٿئي ٿي ته اهي قانون، ڪيئن وجود ۾ آيا؟ ۽ ايئن ڇو ٿيندو آهي. مثال طور: مٽي ۽ ٻوٽي جي سلسلي ۾ ۽ سوين ٻين سائنٽيفڪ رشتن جي سلسلي ۾ اهي سمورا قانون نهايت مفيد هوندا آهن.
ان مقام تي پهچي اهو محسوس ٿيندو آهي ته ان جون صرف ٻه صورتون ئي ممڪن آهن. هڪ اها ته اسين اها دعويٰ ڪريون ته ان جي ابتدا محض هڪ اتفاقي حادثي سان ٿي؛ پر اها توجيهه، عقل سليم جي بلڪل خلاف لڳي ٿي. ”جولٽيمن“ حرڪيات حرارت جي اصول ٻئي ۾ ان جي باقاعده ترديد ڪئي آهي، جنهن کي سڀ اهل علم مڃين ٿا. راقم به ٻي صورتحال کي تسليم ڪري ٿو، جيڪا اها آهي ته: ”فطرت ۾ جيڪا باقاعدگي ڏسجي ٿي، اها ان جي ڪري آهي جو فطرت کي ان نهج تي خلقيو ويو آهي.“
مون کي خبر آهي ته نظام ڪائنات جي اهڙي توجيهه، جيڪا ان ۾ ڪنهن منصوبي ۽ ڪنهن حڪمت جي نشاندهي ڪندي هجي، انهن ماڻهن جي لاءِ، جيڪي ان تصور جي خلاف آهن، ڪڏهن به قابل قبول ٿي نه ٿي سگهي ۽ اهي امالڪ ان تي ٽيڪاٽپڻي شروع ڪندا ويندا. پر انهن جو اهو رويو ناقابل فهم ناهي! اڄ گهڻا سائنسدان، ان ترتيب جي بنياد تي، جيڪا انهن حاصل ڪئي آهي، ميڪانڪي طرز فڪر اپنائي چڪا آهن. بلڪه ڪن صورتن ۾ ته هو پنهنجي سائنسي نظرين کي حقيقت جي عملاً هم معنيٰ قرار ڏيندا آهن، پر جيئن ته سائنس ۽ عقل سليم جي مصنف ”نانٽ“ لکيو آهي ته:
”سائنسي نظريا ۽ توجيهون عارضي ۽ ناپائيدار هوندا آهن.“
جيڪڏهن ان توجيهه سان ڏٺو وڃي ته، تخليق ۾ حڪمت ۽ منصوبي جي مفڪر ماڻهن جي لاءِ ميڪانڪي طرز فڪر ۽ انهن جون دعوائون ۽ خلل اندازيون وڌيڪ معنيٰ خيز ۽ پريشان ڪُن نه ٿيون رهن.
حقيقت اها آهي ته: ”هن ڪائنات ۾ هر جاءِ تي نظم، ضبط، ترتيب، حڪمت ۽ منصوبه بندي ڪارفرما نظر اچي ٿي. چاهي انسان افلاڪ جي وستعن جو جائزو وٺي ۽ چاهي زمين جي گهرائين ۾ لهي ڏسي. اها حقيقت، هر جاءِ تي حقيقت ئي نظر ايندي.“
هڪ حقيقي ڪارساز ۽ هڪ ناظم ڪائنات جي وجود کان هن ڪائنات جي سمورن مظهرن کي ڏسڻ جي باوجود انڪار ڪرڻ اوترو ئي بعيد از عقل هوندو، جيترو ڪڻڪ جو هڪ ٻهڪندڙ فصل ڏسڻ کانپوءِ ان تي ڳت ڏئي بيهڻ ته، اهو فصل ڪنهن ڪڙميءَ جي محنت، توجهه ۽ منصوبه بنديءَ کانسواءِ پاڻ ئي تيار ٿي ويو آهي.
****