خدا پرستيءَ جي معقوليت : جارج هربرٽ بلاؤنٽ (ماهر عملي طبيعيات)
هي نظريو، ڪجهه اعليٰ درجي جي مفڪرن جي نظرين جي خلاف آهي. کوڙ ذهين ماڻهن پنهنجي دنيا مان خدا کي خارج ڪري ڇڏيو آهي. دهريت جي مبلغن جي بدولت، خدا جي جلاوطنيءَ کي ڏاڍي سٺي نظر سان ڏٺو پيو وڃي. تنهن ڪري اسان تي اهو فرض ٿو عائد ٿئي ته خدا پرستيءَ جي معقوليت ثابت ۽ واضح ڪريون. اهو فرض نڀائڻ جي لاءِ مان پنهنجا ئي خيال ۽ تصور پيش ڪندس. پهريان آئون خدا پرستيءَ جي حق ۽ خدا پرستيءَ جي خلاف ڏنل اهم دليلن جو ذڪر ڪندس. جن تي غور ڪرڻ سان، ايمان بالله جي ضرورت محسوس ٿيڻ لڳندي آهي. ٻيو اهو ٻڌائيندس ته: انسان، خدا تي ڇو ايمان رکندو آهي؟
خدا جي وجود تي گهڻو غور ۽ فڪر ٿي چڪو آهي ۽ زمانن جو اهو بحث، عيسائين جي خدائي نظرئي جي عظمت ۽ بلنديءَ تي ڇيهه ڪري چڪو آهي، پر وري اسپينسر جي هڪ لفظ: ”ناقابل علم و يقين“ هن سندر مکڙيءَ کي بنهه ڪومائي ڇڏيو آهي.
فلسفياڻا خيال ۽ بحث، سموري ڪائنات مان شاهديون ڪٺيون ڪري، ان ڳالهه ڏانهن رهنمائي ته ڪري وٺندا آهن ته ڪا اهڙي ذات ضرور آهي، جنهن کي خدا چئي سگهجي؛ پر ضروري ناهي ته هو انجيل مقدس جو خدا هجي. ڪائنات جي شاهديءَ جي ان فلسفياڻي تعبير سان نه ته انجيل جي خدا جي وجود جو امڪان ختم ٿئي ٿو نه ئي ان مان اهو پتو ٿو پوي ته اهو تصور، شاهدين جي کوٽ جي ڪري ڌنڌلو آهي. معلوم ائين ٿو ٿئي ته دوربينيءَ کي بهتر طريقي سان ڄمائڻ جي ضرورت آهي، توڙي جو بظاهر اهي شاهديون ڪو مڪمل ثبوت مهيا نه ٿيون ڪري سگهن.
مان انهن شاهدين جي اصل قدر، قيمت ۽ انهن جي عملي اخلاق کي هڪ مسئلي جي شڪل ۾ رياضيءَ مان ثابت ڪرڻ چاهيان ٿو.
اقليدس ۾ اها ڳالهه خاص طور تي واضح ٿي ويندي آهي ۽ ڳچ ٺوس حقيقتن کي سامهون رکي ڪري هڪ وسيع علم کي تشڪيل ڏئي سگهجي ٿو. انهن ٺوس حقيقتن جو صحيح هجڻ، ڪنهن ثبوت کانسواءِ ئي تسليم ڪيو ويندو آهي ۽ پوءِ انهن تي ٻڌل علم، ٺوس حقيقتن جي مضمرات کي تفصيل سان بيان ڪندو آهي. ڪنهن مسئلي جي وضاحت جي ضرورت پوي ته آخرڪار انهن ٺوس حقيقتن جو سهارو ورتو ويندو آهي، پر مسئلن جو ڪو به مجموعو، انهن ٺوس حقيقتن جو واضح ثبوت ناهي هوندو. انهن ٺوس حقيقتن جو قدر ۽ قيمت معلوم ڪرڻ جي لاءِ ڪجهه آزمائشي مشقون ڪيون وينديون آهن، تڏهن به هر مسئلي جو قابل اطلاق هجڻ ۽ استقامت کان خالي نه هجڻ به انهن ٺوس حقيقتن جو ڪافي ثبوت ناهي. تڏهن به انهن ٺوس حقيقتن کي صرف يقين سان قبول ڪيو ويندو آهي، کڻي ضروري ناهي ته اهو يقين اجايو نه هجي. اهڙيءَ ريت، خدا جو وجود به فلسفي ۾ ٺوس سمجهي، قابل قبول تصور ڪيو ويندو آهي. ڪائنات جي گواهي، اقليدس جي مثالي حيثيت اختيار ڪري وٺندي آهي. اقليدس جي مثالن وانگر ڪائناتي شاهديون، ٺوس حقيقت جي بنيادي اصول جو ثبوت نه سهي، پر ان جو لازمي نتيجو ته آهن. جيڪڏهن نموني ۽ اصل جي وچ ۾ نسبت ۽ تعلق ٿي سگهي ٿو ته، انهن مڃيل ٺوس حقيقتن جي معقوليت کي به ڪافي گواهي ملي سگهي ٿي. اهي شاهديون، يقين ۽ ايمان کي خراب ڪرڻ جي بجاءِ، اکيون ٻوٽي مڃڻ جون ناهن، بلڪه سوچي سمجهي قبول ڪرڻ جي تلقين ڪندڙ آهن:
• ڪائنات بابت شاهديون
• مقصدن بابت شاهديون
• انسانيت بابت شاهديون
ڪائنات بابت دليلن ۾ روز بدلجندڙ ڪائنات جو مشاهدو ڪيو ويندو. هيءَ ڪائنات بظاهر غير ابدي آهي، پر ابدي حقيقت ڏانهن رهنمائي، ربط ۽ سهڻي ترتيب سامهون اچي ٿي ۽ انسانيت بابت شاهديون، انسان جي اخلاقي رجحان بابت بحث ڪن ٿيون. اخلاقيات ۾ جيترا بلند قانون ۽ اصول نظر ايندا، اوتري ئي عظمت واري ۽ بلند مرتبي واري قانون جي جوڙڻهار جي وجود کي به تسليم ڪرڻو پوندو.
منهنجو پنهنجو سائنسي ڪم طبيعياتي تجزئي تائين محدود آهي، تنهن ڪري منهنجون خدا پرستانه شاهديون ۽ دليل گهڻي ڀاڱي فلسفياڻن مقصدن هيٺ اچن ٿا. حقيقت اها آهي ته ڪائنات جهڙي قدرت جي ڳوڙهي مظهر کي هلائڻ وارن قانونن جي تعين ڪرڻ کان پهريان اهو يقين ڪرڻ ضروري آهي ته، هتي ڪنهن نه ڪنهن قسم جي تنظيم موجود آهي ۽ اها تنظيم تجزيو ڪندڙ انسان ئي دريافت ڪري سگهن ٿا.
ماهر، ڪنهن مشڪل مسئلي کي، قدرت جي مظهر جو نمونو تيار ڪري ئي حل ڪندو آهي. اهو نمونو، جسماني طور تي اندازي جي مطابق ئي اصل جهڙو هوندو آهي. نمونو، گهڻي کان گهڻو سادو هوندو آهي ۽ اصل کي وڌيڪ ويجهو هوندو آهي ۽ وري ان جو مطالعو به اهي قانون دريافت ڪرڻ جي لاءِ ڪيو ويندو آهي، جيڪي اصلي صورتحال ۾ جاري هوندا آهن. جيڪڏهن نموني جي مطالعي ۾ صحيح انگن اکرن جو پتو پئجي وڃي ته، اهو ان ڳالهه جو واضح ثبوت آهي ته ان جو انتخاب صحيح آهي.
اها ڳالهه قابل ذڪر آهي ته، ڪنهن به طبيعياتي مسئلي جي لاءِ هڪ نه هڪ نمونو هٿ اچي ويندو آهي، تنهن ڪري اهو ظاهر آهي ته ربط ۽ تنظيم حقيقت جو هڪ حصو آهي. ان تنظيم جي باري ۾ اهو چوڻ ته خودبخود وجود ۾ اچي وئي يا ڪنهن انتشار سان پيدا ٿي پئي، انساني عقل جي لاءِ سڪون جو باعث نه ٿو ٿي سگهي. تنهن ڪري غور فڪر جو عادي انسان، ڪائنات کي ڏسي ڪري، ان جي منصوبي ساز جو تصور ڪري وٺندو آهي ۽ اهو منصوبه ساز هڪ معبود جي حيثيت سان، انساني زندگيءَ جي ٺوس حقيقتن جو حصو بڻجي ويندو آهي. خدا کي حقيقت جو نمونو سمجهيو ويندو آهي. تجربي ۽ نتيجي جو پاڻ ۾ تعلق ان بديهي نظرئي جي معقوليت جي لاءِ وڏي شاهديءَ جو ڪم ڏيندو آهي. جيڪڏهن نمونو درست هجي ته ربط ۽ تنظيم کي حقيقت جو هڪ جزو هجڻ گهرجي. تجربي ۾ ربط ۽ تنظيم جي موجود هجڻ سان ايترو پتو ته پئجي ويندو آهي ته نمونو، گهٽ ۾ گهٽ ان تجربي جي حد تائين ٺيڪ آهي. هر منڪرِ خدا کي به پنهنجي عقلمند هجڻ جو يقين هوندو آهي ۽ خدا جي منڪرن کان عقلمنديءَ جو حق ڇنڻ چڱو به ڪونهي. ڇو جو ڪائناتي شاهديون الله پاڪ جي وجود ڏانهن رهنمائي ڪرڻ جي باوجود انهن جو ثبوت نه ٿيون بڻجي سگهن.
خدا جي انڪار جي شاهدين جو هڪ اهم پاسو اهو آهي ته اهي سموريون نج منفي آهن. معبود جي وجود جي مثبت ثبوت دستياب نه هجڻ جو مطلب اهو سمجهيو ويو آهي ته معبود جو وجود ضروري ڪونهي ۽ معبود جي وجود جي شاهدين کي ناڪافي سمجهي رد ڪيو ويندو آهي. مثال طور: ڪائنات بابت شاهدين کي اهو چئي رد ڪيو ويندو آهي ته مادي ۽ قوت ۾ نه ختم ٿيندڙ ردوبدل ٿيندي رهندي آهي. تنهن ڪري اها شيءِ جنهن کي توهين حقيقت سمجهي ويٺا آهيو، رڃ کان وڌيڪ ڪجهه ناهي. ڪائنات جي تنظيم ۽ ترتيب کي هڪ فرضي داستان سمجهيو ويندو آهي. فطرت جي مڙني پاسن ۾ منڪرن کي خال نظر ايندو آهي. ان مان اهو واضح آهي ته خدا جي منڪرن جو سڀ کان سگهارو دليل اهو آهي ته خدا پرستن جي دليلن ۽ شاهدين سان ذهن لازمي طور تي معبود ڏانهن منتقل ناهي ٿيندو.
ڪجهه ماڻهو منفي اندازِ فڪر جي ڪمزوريءَ جي ڪري ۽ الله پاڪ جي تسلي بخش فلسفياڻي ثبوت نه ملڻ جي ڪري ”لاادريت“ جي درمياني راهه اپنائي وٺندا آهن. لاادريت جو قائل، دهريت جي تصورن تي صرف ايترو اضافو ڪندو آهي ته: ”هڪ ٻي ڪائنات جو وجود ممڪن آهي، جنهن ۾ ڪو خدا به موجود هجي.“ منطقي استدلال جو اهو طلسم صرف اصل مسئلي کان پاسو بچائڻ جي لاءِ آهي جيڪو هي آهي:
”ڇا ڪوئي اهڙو خدا موجود آهي جنهن جو اثر اسان جي عملي سرگرمين ۾ مرتب ٿي سگهي ٿو؟“
ان بنياد تي لاادريت به عملي طور تي دهريت جي برابر ٿي وڃي ٿي. جيڪي ماڻهو لاادريت جي واٽ تي هلڻ چاهين ٿا، اهي بي يقينيءَ جي گورک ڌنڌن (کٽراڳن) ۾ الجهي رهجي ويندا ۽ جيڪي واضح نتيجا اخذ ڪري چڪا آهن، انهن جي لاءِ عملي طور تي درمياني واٽ هلڻ جي ضرورت ناهي رهندي.
الله پاڪ جي وجود جي دليلن جي حق ۾ ۽ ان جي خلاف ڏنل دليلن جي مقابلي مان، اها ڳالهه چٽي ٿي وڃي ٿي ته جڏهن ٻنهي منجهان ڪنهن وٽ واضح ثبوت ڪونهي ته، خدا جي منڪر جي ڳالهه مڃڻ، خدا پرستي جي ڳالهه مڃي وٺڻ ۾ عقل کان بنهه وانجهي آهي. ٻين لفظن ۾ خدا جي منڪر جو ايمان انڌو يقين آهي ۽ خدا پرست جو ايمان آهي: سوچي سمجهي يقين ڪرڻ! ظاهر آهي ته جڏهن ڪو شخص بنيادي شاهدين جي حدن مان ٻاهر نڪرندو آهي ته هر قسم جي بي يقينين جو شڪار ٿي سگهي ٿو. آئون فلسفي جي مشهور ۽ ڳوڙهين ڳجهارتن کي معقول ثابت ڪرڻ جي ڪوشش نه پيو ڪريان. صرف ايترو چوان ٿو ته خدا جي وجود جو قديم تصور نهايت معقول آهي. جيڪڏهن ڪنهن شخص کي شاهديون نظر نه ٿيون اچن ته اهو چوڻ بجا آهي ته هو ديد کان محروم آهي.
خدا پرستيءَ جي معقوليت ۽ خدا جي انڪار ڪرڻ واري هلڪڙائپ، انسان کي عملي طرح خداپرستيءَ ڏانهن مائل ڪرڻ جو سبب ٿي نه ٿي سگهي. انسان جي دل ۾ هڪ اڻ لکو احساس آهي ته خدا تي ايمان سندس آزادي سلب ڪري وٺندو. اهڙا کوڙ فاضل آهن، جيڪي ذهني آزاديءَ تي جان ڏيندا آهن ۽ هر قسم جي ذهني پابنديءَ کان ڪرڀ کائيندا آهن. آزاديءَ کان محروم ٿي وڃڻ جو خوف بي بنياد به ڪونهي. مذهب، گهڻين ڳالهين ۾ عقل جي لاءِ پير-ڪڙيون بڻجي ويندو آهي. عيسائيت جي کوڙ فروعات ۾ ذهني آمريت جو رنگ جهلڪندو آهي. مذهب جو اهو خاص پهلو انسان جي پنهنجي داخلي ميلانات جو عڪس آهي. ذهني ڏاڍ، خدا پاڪ جي اقرار جو لازمي نتيجو ڪونهي. مثال طور: انجيل مقدس جو خدا نئين ۽ پهرئين کان وڌيڪ آزاديءَ جو پيڪيج ڏئي ٿو. انجيل ۾ هينئن آهي: ”خداوند فرمايو اچو ۽ دليلن سان بحث ڪريو.“
پر اها ڪهڙي اهڙي شيءِ آهي، جيڪا انسان کي عملي طرح خدا پرستيءَ جو قائل ڪري وٺي ٿي. منهنجو خيال آهي ته اهو ان احساس کان مختلف ناهي جيڪو ڪنهن انسان کي پنهنجي دوست جي وجود جو انڪار ڪرڻ تي مجبور ڪندو آهي. ڪوئي انسان، ان وقت خدا پاڪ تي ضرور ايمان آڻيندو، جڏهن اهو خدا سان ملندو.
مونکي يقين آهي ته آئون ڪيترائي ڀيرا خدا سان ملاقات جو شرف ماڻيو آهي ۽ اڃا به ماڻيندو آهيان. مون کي خوشي ٿيندي آهي ته حقيقت جو خدا پرستانه نمونو معقول آهي. ان معقوليت جو خارجي معيار منهنجي لاءِ ثانوي حيثيت رکي ٿو. خدا سان ملاقات جو شرف هڪ ذاتي تجربو آهي جيڪو آئون توهان سان اوري نه ٿو سگهان. توهان کي پاڻ کي اها ڪوشش ڪرڻ گهرجي ته توهان کي رباني زيارت جي سعادت نصيب ٿي پوي.
****