اچو ته تعصب کان پاڪ ٿي حقيقتن جو مطالعو ڪريون : ايڊورڊ لوٿر ڪيسل (ماهر حيوانات و حشرات. ايم ايس. سي. پي. ايڇ. ڊي)
سائنس، قدرت جي ڪارخاني جي تفصيلن تي بحث ڪندي آهي ۽ ان ڳالهه کي نظرانداز ڪيو ويندو آهي ته، هن ڪارخاني کي ٺاهيو ۽ هلايو ڪنهن آهي؟ پر هر شخص ٿورو گهڻو فيلسوف ضرور هوندو آهي ۽ ان شيءِ کان سائنسدان به ٻاهر ڪونهن. اها الڳ آهي ته سٺا سائنسدان هميشه سٺا فيلسوف ناهن هوندا. انهن منجهان ڪي ته ڪائنات جي شروعات جي باري ۾ ذهني انتشار ۽ گندن خيالن ۾ مبتلا آهن ۽ ڪي ماڻهو ان فضوليات جو شڪار آهن ته ڪائنات ازلي ۽ ابدي آهي ته آخر اهو ڇو نه مڃجي ته هيءَ ڪائنات پاڻهرتو وجود ۾ اچي وئي آهي ۽ ڪي ماڻهو ته اهڙا به آهن، جن جو چوڻ اهو آهي ته جيڪڏهن خدا جي باري ۾ اهو مڃي سگهجي ٿو ته هو ازلي ۽ ابدي آهي ته آخر اهو ڇو نه مڃجي ته هيءَ ڪائنات ئي ازلي ۽ ابدي آهي.
حرڪياتِ حرارت جو ٻيو قانون، جيئن، ضابطئه ناڪارگي (Low of Entrapy) چيو ويندو آهي. ان آخري تصور جي نفي ڪري ٿو. اها حقيقت سائنس ثابت ڪري ڇڏي آهي ته، ڪائنات هميشه کان نه آهي. ضابطئه ناڪارگي ٻڌائي ٿو ته حرارت، هميشه حرارتي وجود مان بي حرارت وجود ۾ منتقل ٿيندي رهندي آهي. پر ان چڪر کي ابتو نه ٿو هلائي سگهجي ته اها حرارت، گهٽ حرارت واري وجود مان وڌيڪ حرارت واري وجود ۾ منتقل ٿيڻ لڳي. ناڪارگي، ممڪن الحصول ۽ ناممڪن الحصول توانائيءَ جي درميان مناسبت جو نالو آهي ۽ ان بنياد تي چئي سگهجي ٿو ته هن ڪائنات جي ناڪارگي لاڳيتو وڌندي رهي ٿي ۽ هڪ وقت اچڻو آهي، جڏهن تمام موجودات جي حرارت برابر ٿي ويندي ۽ ڪا به توانائي ڪم جي نه رهندي. ان جو نتيجو اهو نڪرندو ته، ڪيميائي ۽ طبيعي علمن جو ڪو به ميدان باقي نه رهندو، زندگي اڻ لڀ ٿي ويندي ۽ هڪ همه جهتي جمود طاري ٿي ويندو. پر حقيقت جي آڏو ڪيميائي ۽ طبيعي عمل جاري آهي ۽ زندگيءَ جا هنگاما قائم آهن. اها ڳالهه واضح ٿي وڃي ٿي ته هن ڪائنات جو وجود ازلي ناهي، نه ته ان جي توانائي ڪڏهوڪو ختم ٿي چڪي هجي ها ۽ هتي زندگيءَ جي هلڪي چمق به باقي نه هجي ها. اهڙيءَ طرح غيرارادي طور تي سائنس جي تحقيق اهو ثابت ڪري ڇڏيو آهي ته، هن ڪائنات جو ڪو شروعاتي نقطو ضرور آهي ۽ جيڪڏهن اها ڳالهه ثابت ٿي وڃي ته پوءِ خدا جو وجود پاڻهرتو ثابت ٿي ويندو. ڇو جو هر اها شيءِ، جيڪا پنهنجي ذات ۾ ازلي ناهي، ان جو وجود يقيناً ڪنهن محرڪ اول ۽ ڪنهن خالق، يعني خدا جي قدرت جي ڪرشمي جي طفيل آهي.
سائنس جي تحقيق صرف اهو ثابت ناهي ڪيو ته ڪائنات ازلي ناهي۽ ان جي ڪا ابتدا يا آغاز آهي، بلڪه تازن انڪشافن اهو به ثابت ڪيو آهي ته هاڻي کان تقريباً پنجاهه کرب سال پهريان هڪ تخليقي ڌماڪي جي نتيجي ۾، اک ڇنڀ ۾ هيءَ ڪائنات وجود ۾ اچي وئي ۽ اڄ سوڌو ان ۾ توسيعي عمل جاري آهي. جيڪي ماڻهو سائنس جي تحقيقات کي ڪو وزن ڏيندا آهن، اهي اها حقيقت تسليم ڪرڻ تي مجبور ٿيندا آهن ته ڪائنات، پيدا ڪئي وئي آهي ۽ تخليق جو اهو عمل، فطرت جي قانونن کان بالاتر ڪنهن طاقت جو سرچشمو آهي. ڇو جو فطرت جا اهي قانون پاڻ ڪنهن جي تخليق جو نتيجو آهن. ”ان خلقڻهار ذات کي اسين خدا چوندا آهيون.“ ان خالق حقيقي جڏهن قدرتي مادي کي وجود بخشيو ۽ مادي جي عمل جي لاءِ قاعدا ۽ قانون مقرر ڪري ڇڏيا ته پوءِ، ان هن مادي کي ان مقرر عمل جي ذريعي تخليق مسلسل ۾ لڳائي ڇڏيو. هڪ ارتقا جيڪا بتدريج واڌ ويجهه جي ذريعي ٿيندي رهندي آهي.
جيڪڏهن انهن سائنسي دليلن تي، جيڪي مٿي پيش ڪيا ويا آهن، اسان جا سائنسدان بنا ڪنهن ذهني تحفظ ۽ تعصب جي نج ايمانداريءَ سان ايئن غور ڪن، جيئن هو پنهنجي تحقيق جي نتيجن تي غور ڪندا آهن ۽ جيڪڏهن هو پنهنجي جذبات کي عقل تي حاوي ٿيڻ نه ڏين ته انهن حقيقتن تي غور ۽ بحث کانپوءِ اهو تسليم ڪرڻ تي مجبور ٿي پوندا ته: ”خدا آهي“ اهوئي اهو آخري ۽ قطعي نتيجو آهي، جنهن پاسي سموريون حقيقتون رهنمائي ڪنديون آهن. کليل ذهن سان سائنس جو مطالعو، ماڻهوءَ کي قائل ڪري ڇڏيندو آهي ته، ڪا نه ڪا علتن جي علت ضرور هجڻ گهرجي. ان ئي علت کي اسين خدا چوندا آهيون.
هن دور ۾ خدا جي فضل سان، سائنسي تحقيق جيڪي انڪشاف ڪري علم جي نين سرحدن تائين اسان جي رهنمائي ڪئي آهي، ان جي روشنيءَ ۾ اسان کي عقيدن ۽ نظرين تي نظرثاني ڪرڻ گهرجي. جهڙيءَ طرح هڪ کليل ذهن جي سائنسدان جي لاءِ ضروري آهي ته هو انهن سائنسي شاهدين کي خاطرخواهه وزن ڏي ۽ الله جي وجود جو اعتراف ڪري، اهڙي ريت غيرسائنسدان کي به انهن دليلن جي بنياد تي تسليم ڪرڻو پوندو ته اها تخليق ۽ ارتقا، خدا جي ئي قدرت جي تخليق جو شاهڪار آهي. فطرت جا سمورا مظهر ۽ شاهديون، تخليقي ارتقا جي تصور جي تائيد ڪندا آهن. چاهي اهي هيئت، تشڪيل، حياتي، ڪيميائي، طبيعيات، توازن ۽ تناسل وغيره، ڪنهن به شعبي سان لاڳاپيل هجن.
ارتقا جو هڪ اهم ذريعو فطرت جي جز جي عمل جو انتخاب آهي. بلڪل اهڙيءَ طرح جيئن خود ارتقا، تخليق جو هڪ لازمو آهي. عمل جو اهو انتخاب فطرت جي اهم ترين ضابطن منجهان هڪ آهي ۽ قدرت جي ٻين قانونن جيان اهو به علت ثانيه جي حيثيت رکي ٿو. ڇو جو ان جو به خالق خدا ئي آهي. ان لحاظ کان انتخاب جي عمل جي ذريعي جيڪي قسم وجود ۾ ايندا آهن، اهي به حقيقت ۾ بالواسطه، خدا جي ئي تخليق هوندا آهن. ڇو جو فطرت جي انتخابي عمل کي پنهنجيءَ جاءِ تي اها قدرت حاصل ڪانهي ته هو ڪنهن شيءِ جي پنهنجي طور تي تخليق ڪري سگهي. ان جو ڪم ته فقط ايترو آهي ته هوءَ، مخلوق منجهان ڪن شين کي وڌائي ڪري مٿي چاڙهي ۽ ڪن جي نشوو نما نه ڪري ۽ اهي سڪي ٺوٺ ٿي ختم ٿي وڃن.
سائنس ۾ اسين ارتقا جي تدريج ۽ مرحلا ڏسندا آهيون. اهي سڀ، بي شڪ، ان حقيقي ڪاريگر جي ڪاريگريءَ جا گهٽ ۾ گهٽ مظهر آهن. ڇو جو، ڪائنات جي ارتقا ته هن جي تخليقي عمل جو صرف هڪ مرحلو آهي.
ماده پرستن ۽ جامد ڪليسائي تصور رکندڙن جي جذباتي مناظري بازين کان هٽي ڪري انهن جا هنگاما، اڻ ڳڻين حق جي متلاشين کي گمراهه ڪرڻ جو ڪارڻ بڻيا آهن. ڪائنات جي هيءَ رنگا رنگي، هڪ لاڳيتي ارتقائي عمل سان وجود ۾ آئي آهي. ان سان ڪنهن مذهبي عقيدي جي نفي نه ٿي ٿئي. بلڪه ان سان ته مذهبي تصور کي ان پاسي کان غيرمعمولي تقويت ٿي پهچي ته، جيڪو شخص ارتقا جي عمل جي تصور کي تسليم ڪري وٺي، ان جو الله پاڪ جي وجود جي حقيقت کان انڪار ڪرڻ بنهه هڪ اڻپوري ۽ غيرمنطقي ڳالهه ٿي پوي ٿي.
نظريئه ارتقا جو تصور مذهبي عقيدي جي حيثيت سان به وڏي اهميت جوڳو آهي. ڇو جو ان عقيدي جي ذريعي، حق جو هڪ سچو متلاشي خدا جي معرفت حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي سگهي ٿو.
مضمون جي آخر ۾ مان وري پنهنجي اها ڳالهه دهرايان ٿو ته: ”جيڪڏهن کليل دل ۽ دماغ سان سائنس جو مطالعو ڪيو وڃي ته ماڻهوءَ جي لاءِ خدا تي ايمان آڻڻ کانسواءِ ڪوئي چارو ڪونهي.“
****