مذهب ۽ سائنس (1927) : ورنر ڪارل هائنزر برگ
ڪنهن اعتراض ڪيو ته: ”آئن اسٽائن“ ايترو مذهبي ناهي جيترو، ”ميڪس پلانڪ“! پلانڪ جي ڪجهه ڳالهين مان اندازو ٿئي ٿو ته ان کي سائنس ۽ مذهب ۾ ڪوئي تضاد نظر نه ٿو اچي ۽ ان کي يقين آهي ته ٻنهي جي درميان مڪمل مطابقت آهي.“
مون کان ڪنهن پڇيو ته، ان موضوع تي پلانڪ جي خيالن بابت تون ڪيترو ٿو ڄاڻين ۽ ان مسئلي بابت تنهنجا پنهنجا ڪهڙا خيال آهن؟! مون کي پلانڪ سان گفتگو ڪرڻ جا تمام گهٽ موقعا مليا هيا ۽ اهڙن موقعن تي گفتگوءَ جو موضوع: ”فزڪس“ ئي هيو. ٻيا عام سوال زير بحث نه آيا هئا، پر پلانڪ جي ويجهن دوستن کان مان واقف هيس ۽ ”پلانڪ“ جي باري ۾ ان موضوع جي حوالي سان انهن مون کي گهڻو ڪجهه ٻڌايو هيو.
منهنجو شايد اهو ئي جواب هيو ته، منهنجي خيال ۾، ”پلانڪ“ مذهب ۽ سائنس جي پاڻ ۾ مطابقت جو قائل آهي“ ڇو جو ان جي راءِ ۾، حقيقت جا ٻه الڳ الڳ پاسا آهن. هڪ پاسي جو تعلق سائنس سان آهي ۽ ٻئي جو مذهب سان. سائنس جو تعلق معروضي ۽ مادي دنيا سان آهي. اها اسان کي معروضي حقيقت جي باري ۾ صحيح بيانن ڏيڻ ۽ ان جي اندروني باهمي تعلقات تي گرفت حاصل ڪرڻ جي ترغيب ڏيندي آهي. ان جي برعڪس، مذهب جو تعلق اقدار جي نظام سان آهي. ان جو موضوع آهي: ”ڇا ٿيڻ گهرجي ۽ اسان کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟“ نه ڪي اهو ته ”ڇا آهي؟“ سائنس ۾ اسين غلط ۽ صحيح جي سڃاڻ ۾ مشغول آهيون پر مذهب خير ۽ شر ۽ صحيح ۽ غلط جو مسئلو آهي. سائنس، ٽيڪنالاجيءَ جو بنياد آهي ۽ مذهب اخلاقيات جو! مختصر اهو ته، انهن ٻنهي جي درميان اهو جهيڙو، جيڪو ارڙهين صديءَ کان هلي رهيو آهي، محض غلط فهميءَ تي مبني آهي. بلڪه اهو چوڻ وڌيڪ درست ٿيندو ته اهو جهيڙو سائنسي بيانن ۽ مذهبي تصورن ۽ حڪايتن جو پاڻ ۾ گاڏڙ ساڏڙ ٿي وڃڻ جي ڪري پيدا ٿيو آهي. تنهن ڪري اهو چوڻ جي ضرورت ڪانهي ته ان نتيجي جي ڪائي تُڪ نه ٿي ٺهي. اهو نظريو، جيڪو مون کي پنهنجي والدين وٽان مليو، دنيا جي معروضي ۽ موضوعي پاسن سان لاڳاپيل آهي. ايئن سمجهو ته سائنس اهو طريقئه ڪار آهي، جنهن ۾ اسين حقيقت جي معروضي پاسن سان منهن ڏيندا آهيون ۽ ان بابت بحث ڪندا آهيون. ان جي برعڪس مذهبي عقيدو، موضوع فيصلن جو اظهار آهي. ان تي اسين اهي معيار قائم ڪندا آهيون، جن جي مطابق اسين عمل ڪرڻ ۽ پنهنجي زندگي گذارڻ چاهيندا آهيون. اهو به صحيح آهي ته اسين اهي فيصلا، ان گروهه، خاندان، قوم يا ڪلچر جي روشنيءَ جي مطابق ڪندا آهيون، جن سان اسان جو تعلق هوندو آهي. تعليمي ۽ ماحولياتي عوامل، اسان جي انهن فيصلن کي متاثر ڪندا آهن، پر آخرڪار اهي فيصلا موضوع ئي هوندا آهن ۽ انهن تي ”سچي“ يا ”ڪوڙي“ معيار جو اطلاق ناهي ٿيندو. جيڪڏهن مون ”پلانڪ“ کي صحيح سمجهيو آهي ته هن آزاديءَ کي ڀرپور استعمال ڪيو آهي. منهنجي نظر ۾ اهو مشڪوڪ آهي ته: ”انساني معاشرا، علم ۽ عقيدي جي واضح فرق سان زندهه رهي سگهن ٿا.“
”ولفگينگ“ منهنجي ان پريشانيءَ ۾ شريڪ هيو. چوڻ لڳو: ”ان جو انجام، سواءِ افسوس جي ٻيو ڪجهه به نه ٿيندو.“ هن چيو ته: ”مذهب جي آغاز ۾ ڪنهن هڪ سماج جو سمورو علم، هڪ روحاني فريم ورڪ ۾ فٽ ٿي ويندو هيو، جنهن جا بنياد مذهبي اقدار ۽ خيالات تي هوندا هئا. ڀلي ان جا قصا ڪهاڻيون ۽ تصورات پنهنجي اندر هاڃيڪار اقدار ۽ خيالن ڏانهن ئي مبهم اشارا ڪندا هجن. ان فريم ورڪ جو سماج جي سادي ۾ سادي فرد جي هٿ وس هجڻ لازمي هو. پر عام ماڻهوءَ کي، جنهن کي انهن قدرن جي مطابق زندگي گذارڻي آهي، ان ڳالهه جو يقين هجڻ گهرجي ته اهو روحاني فريم ورڪ، معاشري جي سموري ڏاهپ تي ڇانيل آهي. ڇو جو ان جي لاءِ يقين ڪرڻ جو مطلب. بنا ثبوت جي قبول ڪرڻ ئي ناهي بلڪه قبول ڪيل قدرن جي رهنمائيءَ تي ڀروسو ڪرڻ به آهي.“ اهوئي سبب آهي ته جديد علم جڏهن پراڻين روحاني تشڪيلن کي ڦوڪ سان اڏائي ڇڏي ٿو ته معاشرو گهڻن ئي خطرن ۾ ويڙهجي وڃي ٿو. علم ۽ عقيدي جي مڪمل عليحدگي وڌ ۾ وڌ هڪ هنگامي اڳڀرائي ئي آهي، جنهن مان صرف عارضي اطمينان ملي سگهي ٿو. مثال طور: مستقبل قريب ۾ هڪ وچولي ماڻهوءَ جي لاءِ مغربي ڪلچر ۾، مذهب جا قصا ۽ ڪهاڻيون ۽ اميجز پنهنجون ترغيبي قوتون وڃائي ويهندا. مون کي ڊپ آهي ته جڏهن ايئن ٿيندو ته پراڻي سموري اخلاقيات تاش جي پتن وانگر ڍير بڻجي ويندي ۽ قابل تصور دهشت ڦهلجي ويندي. تت اهو ته: ”پلانٽ جي فلسفي مان پيدا ٿيندڙ منهنجي لاءِ قابل احترام انسان دوستيءَ جي روش جي باوجود مسٽر ”پلانڪ“ جي فلسفي جي تائيد نه ٿو ڪري سگهان. ڀلي اهو منطقي لحاظ کان ڪيترو به معقول ڇو نه هجي!“
آئن اسٽائن جو تصور، منهنجي تصور کي گهڻو ويجهو آهي. ان جو خدا، فطرت جي نه بدلجندڙ قانونن ۾ موجود آهي، کيس شين جي مرڪزي نظام جو احساس آهي، جنهن کي هو فطرت جي قانونن جي سادگيءَ ۾ ڏسي وٺي ٿو. اسان کي اهو سمجهي ڇڏڻ گهرجي ته کيس اها سادگي وڏي شدت سان، نظريهءِ اضافيت جي دريافت جي دوران بلاواسطه طور تي محسوس ٿي هوندي. مان مڃان ٿو ته اها ڳالهه مذهب جي مشمولات کان پري آهي. مون کي يقين نه ٿو اچي ته، آئن اسٽائن مذهبي روايت سان وابسته آهي ۽ شخصي خدا جو تصور ان جي لاءِ اجنبي آهي. ان جي لاءِ سائنس ۽ مذهب ۾ ڪوئي فرق ڪونهي ۽ ان جي مرڪزي نظام جو تصور معروضي به آهي ۽ موضوعي به ۽ منهنجي خيال ۾ اهو بهتر نقطئه آغاز آهي.
”ڪهڙي ڳالهه جو نقطئه آغاز؟“ مون پڇيو! ”جيڪڏهن توهان جي غور هيٺ ڪنهن شخص جي مرڪزي نظام جي متعلق نظريو آهي ته اهو بنهه ذاتي معاملو آهي ۽ توهين آئن اسٽائن سان ڀلي اتفاق ڪريو، پر توهان کي اهو مڃڻو پوندو ته ان خيال سان ڪوئي نتيجو اخذ نه ٿو ڪري سگهجي.“
”نتيجو اخذ ڪري سگهجي ٿو“. وليفنگ جواب ڏنو: ”پوين ٻن صدين ۾ سائنس جي ارتقا، مسيحي مغرب کان ٻاهر به انساني سوچ کي بدلائي ڇڏيو آهي. ان مان واضح ٿئي ٿو ته هڪ ماهر طبيعيات جي سوچ ڪجهه اهميت رکي ٿي. اصل ۾ معروضي دنيا جي تصورن، جيڪي علت ۽ معلول جي قانون تحت، زمان ۽ مڪان ۾ پنهنجو سفر جاري رکيو ٿا اچن، مختلف مذهبن جي ضابطن ۽ سائنس ۾ شديد ٽڪراءُ پيدا ڪري ڇڏيو آهي. ان وچ ۾ ”بال ڊائريڪ“ به اچي چڪو هيو ۽ اهو ويهن سالن جو هيو ۽ ان ۾ اڃا برداشت جو حوصلو پيدا نه ٿيو هيو. ”مونکي خبر ناهي ته اسين مذهب بابت ڇو ڳالهائي رهيا آهيون، هن اعتراض واريندي چيو.“ جڏهن توهين ديانتدار آهيو، ۽ سائنسدان طور توهان جي لاءِ ديانتدار هجڻ لازمي آهي ته توهان کي تسليم ڪرڻ گهرجي ته مذهب اهڙين غلط دعوائن جي کچڻي آهي جن جو بنياد حقيقت تي ناهي.!.
...خدا جو تصور خود انسان جي پيداوار آهي. اها ڳالهه قابل فهم آهي ته ابتدائي انسان، جيڪو اسان جي ڀيٽ ۾ گهڻو وڌيڪ ناقابل مزاحمت طاقتن جي رحم ڪرم تي هيو تنهن، ڀوَ تتئون انهن قوتن جا بت گهڙي ورتا هوندا، پر اڄ ته اسين قدرت جي ڪيترن ئي عملن کي چڱيءَ طرح سمجهون ٿا. اهو منهنجي سمجهه کان ٻاهر آهي ته قادر مطلق جو مفروضو ڪيئن ٿو اسان جي مدد ڪري سگهي. ان مفروضي مان ته مونکي ناقابل حل سوالن جو هڪ سلسلو شروع ٿيندي نظر اچي رهيو آهي. خدا، ايترين بي انصافين ۽ ڏکن کي ڇو ٿو پيدا ٿيڻ ڏئي؟ غريبن جو اميرن جي هٿ تي استعمال ٿيڻ ۽ ٻين دهشتناڪ ڪاررواين جي ڪيئن ٿو اجازت ڏئي، جڏهن ته هو انهن کي روڪي به سگهي ٿو؟ اڄ جيڪڏهن مذهب جو درس ڏنو وڃي ٿو ته، ان جو مقصد اسان کي قائل ڪرڻ ناهي، بلڪه غريب طبقن کي خاموش رکڻ آهي. شور مچائيندڙن ۽ غير مطمئن ماڻهن جي مقابلي ۾ خاموش ماڻهن تي حڪومت ڪرڻ وڌيڪ آسان آهي. انهن جو استحصال ڪرڻ ۽ انهن کي لٽڻ به آسان آهي. مذهب ته هڪ قسم جو آفيم آهي، جنهن جي اثر سان، ڪائي قوم پنهجو پاڻ کي ننڊ جي حوالي ڪري، مرضيءَ موجب خواب ڏسي سگهي ٿي ۽ ماڻهن تي ٿيندڙ ظلمن کي وساري ڇڏي ٿي. انهيءَ جي ڪري ئي ڪليسا، درگاهن ۽ رياست جي درميان ايتري قريبي ڳٺ جوڙ آهي. ٻنهي کي انهن وهمن جي سخت ضرورت آهي ته هڪ مهربان خدا، ظلم جي خلاف آواز نه بلند ڪندڙن، کي زبان تي شڪايت جا حرف آڻڻ کانسواءِ خاموشيءَ سان پنهنجو فرض ادا ڪندڙن کي، جيڪڏهن هن دنيا ۾ نه ته آخرت ۾ ضرور نوازيندو. ان بنياد تي ان ديانتدارانه دعويٰ کي ته: ”خدا، انساني تخيل جي ئي پيداوار آهي.“ سڀ کان سنگين اخلاقي گناهه قرار ڏنو ويو آهي.
”تون، ان جي غلط سياسي استعمال جي ڪري، مذهب کي تنقيد جو نشانو بڻائي رهيو آهين.“ مون اعتراض ڪيو ته دنيا ۾ کوڙ شين جو غلط ۽ ناجائز استعمال ٿي سگهي ٿو. حالانڪه ان ڪميونسٽ آئيڊيالوجيءَ جو به، جيڪا هاڻي هاڻي تون پيش ڪئي آهي. تنهن ڪري اهڙيون ڪي به فتوائون قابل قبول ڪونهن. آخرڪار، انساني سماج هميشه قائم ٿيندا رهندا ۽ انهن جي زندگي ۽ موت جي باري ۾ ۽ ان وسيع تر اڳ پٺ جي باري ۾، جن ۾ انهن جون زندگيون گذرنديون، گفتگو ڪرڻ جي لاءِ هڪ مشترڪه زبان جي ضرورت پوندي. انهن روحاني فارمز ۾، جيڪي تاريخي طور تي اهڙين زبانن جي تلاش ۾ پيدا ٿيون آهن ۽ اسان کي هٿ آيون آهن. ترغيب ڏيڻ جي زندگي بخش طاقت هوندي، نه ته ايترا انسان صدين تائين انهن جي سهاري ڪيئن ٿا زندهه رهي سگهن؟ مذهب کي ايتري آسانيءَ سان ۽ ايترو جلدي برطرف نه ٿو ڪري سگهجي. شايد تنهنجو رجحان ڪنهن ٻئي مذهب ڏانهن ٿي ويو آهي، جهڙوڪ: چيني مذهب! جنهن ۾ ڪنهن شخصي خدا جو تصور موجود ڪونهي.
”مان ته اصولي طور تي مذهبي قصن کي ناپسند ڪندو آهيان“. ”پال ڊائريڪ“، جواب ڏنو ”انهن کي ناپسند ڪرڻ جو ٻيو ڪو ڪارڻ نه به هجي ته اهوئي ڪافي آهي ته، اهي هڪ ٻئي جي ترديد ڪندا آهن. آخر اهو محض اتفاق ئي هيو ته مان ايشيا ۾ پيدا ٿيڻ جي بجاءِ يورپ ۾ پيدا ٿيس ۽ يقيناً اهو ڪو اهڙو معيار به ڪونهي جو ان تي سچائيءَ کي پرکجي يا مون کي اهو ٻڌايو وڃي ته، مان ڪنهن تي يقين آڻيان؟ مان ته صرف ان سچ تي يقين ڪندس ۽ صحيح عمل جي لاءِ مان پنهنجي عقل جي ذريعي انهن حالتن مان فائدو وٺندس، جن ۾ مون پاڻ کي ڏٺو آهي. مان ٻين سان گڏ معاشري ۾ رهندو آهيان ۽ اصولي طور تي مون کي اهي سمورا حق انهن کي ڏيڻا پوندا، جيڪي مونکي پنهنجي لاءِ گهربل آهن ۽ ان معاملي ۾ مونکي انصاف تي مبني هڪ توازن قائم ڪرڻو پوندو. ان کان وڌيڪ جي مون مان توقع بيڪار آهي. الله جي مرضي، گناهه ۽ پشيماني ۽ آخرت، جنهن جي حاصلات لاءِ اسان کي پنهنجون زندگيون گذارڻيون آهن، اسان کي اهو سوچڻ تي راغب ڪرڻ جي لاءِ ته، اها خدا جي رضا آهي ته، اسين هڪ برتر قوت جي آڏو پنهنجو سر جهڪايون ۽ اهوئي اهو تصور آهي، جيڪو هن سماجي ڍانچي کي قائم رکڻ لاءِ اسان جي دنيا ۾ فٽ ناهي هوندو. اوهان جي وسيع تر اڳ پٺ واري گفتگو منهنجي لاءِ قابل قبول ڪانهي. سڀني شين جي باوجود زندگي آخر سائنس وانگر ئي نه آهي. مشڪلات، اسان جو اڳ وٺن ٿيون ۽ اسان کي اهي حل ڪرڻيون هونديون آهن. اسين هڪ وقت ۾ صرف هڪ مشڪل ئي حل ڪري سگهون ٿا. اوهان جو وسيع تر اڳ پٺ، هڪ ذهني بالائي عمارت آهي، جيڪا معلول کان علت ڏانهن رجوع ڪري ٿي.
ايئن اهو بحث جاري رهيو، پر اسان مڙني کي حيراني ان ڳالهه تي ٿي ته، ان سموري بحث جي دوران ”ولفگينگ“ خاموش رهيو. اهو يا ته يڪ ٽڪ اسان کي ڏسندو رهيو يا وري ڪيڏي ڪيڏي محل ان جي لبن تي هٺيلي مرڪ نمودار پئي ٿي. آخرڪار اسان کي کانئس پڇڻو پيو ته ان سموري بحث جي باري ۾ سندس ڇا خيال آهي؟ پهريان ته هو ڪجهه حيران ٿيو ۽ پوءِ چيائين، اسان جي دوست: ”ڊائريڪ“ جو به هڪ مذهب آهي ۽ ان جو رهنما اصول آهي ته: ”خدا ڪونهي“ ۽ ”ڊائريڪ“ ان مذهب جو داعي آهي. تنهن تي ”ڊائريڪ“ سميت سڀ کلڻ لڳا ۽ هوٽل جي لائونج ۾ اها شام پنهنجي پڄاڻيءَ کي پهتي.
ڪجهه عرصي کانپوءِ مون شايد ”ڪوپن سيگن“ کي ان گفتگوءَ بابت ٻڌايو. هو، فوراً اسان جي حلقي جي گهٽ عمر واري ميمبر جي دفاع جي لاءِ تيار ٿي ويو. منهنجي لاءِ اهو حيرت جو باعث آهي ته ڪنهن سمجهوتي کانسواءِ ”پال“ هر ان خيال جي دفاع لاءِ ڄمي بيهندو آهي، جنهن کي واضح ۽ منطقي زبان ۾ بيان ڪري سگهجي. کيس يقين آهي ته جيڪو ڪجهه به چئي سگهجي ٿو، واضح طور تي چئي سگهجي ٿو. يا جيئن ”ونگيٽن“ چيو آهي ته: ”جنهن جي باري ۾ انسان ڪجهه نه چئي سگهي، ان بابت خاموشي ئي بهتر آهي. جڏهن ”ڊائريڪ“ مون کي پنهنجو مسودو موڪليندو آهي ته ان جي تحرير ايتري ته صاف ۽ غلطين کان پاڪ هوندي آهي جو صرف ان جي ڏسڻ سان ئي انسان خوبصورت اکر پسڻ لڳندو آهي ۽ ڪائي تبديلي قبول ناهي ڪندو. سندس ڪم وڏي آب و تاب وارو هوندو آهي. تازو اسين تصويرن جي هڪ نمائش ڏسڻ وياسين. اتي ”مانيٽ“ جي ٺاهيل سمنڊ جي نيري ۽ ناسي رنگ جي شاندار تصوير به هئي. تصوير جي پيش منظر ۾ هڪ ڪشتي هئي ۽ ان سان گڏ سمنڊ ۾، گهري سليٽي رنگ جو هڪ ڌٻو هيو، جنهن جو مطلب قطعاً واضح نه هيو. ”ڊائريڪ“ چيو: ”تصوير جو اهو هنڌ قابل قبول ناهي.“ هن کي ڏسڻ جو اهو نرالو طريقو هيو، پر شايد هو صحيح چئي رهيو هو. هڪ سائنسي ڪم وانگر ڪنهن به فن پاري ۾ هر تفصيل پوري وضاحت سان پيش ڪرڻ گهرجي ۽ محض اتفاق تي ڪجهه به نه ڇڏڻ گهرجي.
تڏهن به مذهب هڪ ٻيو معاملو آهي. مان به ”ڊائريڪ“ وانگر ئي محسوس ڪندو آهيان. هڪ شخصي خدا جو تصور منهنجي لاءِ به ويڳاڻو آهي پر اهو ضرور ياد رکڻ گهرجي ته مذهب اهڙي زبان استعمال ڪندو آهي، جيڪا سائنسي زبان کان مختلف هوندي آهي. سائنس جي زبان جي مقابلي ۾، مذهب جي زبان شاعريءَ جي زبان کي وڌيڪ ويجهي آهي. اسين سمجهون ٿا ۽ اهو درست به آهي ته سائنس جو تعلق معروضي حقيقت جي باري ۾ اطلاعن سان آهي ۽ شاعريءَ جو تعلق موضوع جي احساسن سان آهي. تنهن ڪري اسين ان نتيجي تي پهچندا آهيون ته، جيڪڏهن مذهب واقعي معروضي حقيقتن بابت آهي ته ان کي حقيقتن جي سائنسي معيارن جهڙا معيار اپنائڻ گهرجن، پر منهنجيءَ نظر ۾ دنيا کي معروضي ۽ موضوعي خاڪن ۾ تقسيم نه ڪرڻ ئي هڪ بي اصول ڳالهه آهي. اها هڪ حقيقت آهي. مختلف زمانن ۾ مذهب، اميجز، مجازي ڪهاڻين ۽ اڌورن قولن تي گفتگو ڪندا آيا آهيون ۽ ان جو ڪارڻ اهو هيو ته مذهبن وٽ ان حقيقت کي گرفت ۾ آڻڻ جو ٻيو ڪوئي طريقو نه هيو، جنهن جو هو حوالو ڏيندا آهن. پر ان جو هرگز اهو مطلب ناهي ته اهو عين حقيقت ناهي. ان حقيقت کي موضوعي ۽ معروضي زمرن ۾ تقسيم ڪرڻ جو عمل گهڻي دير تائين اسان جو ساٿ نه ڏئي سگهيو.
جيڪڏهن توهين مذهب، سائنس ۽ آرٽ جي زبانن ۾ ايترو شديد فرق روا رکو ٿا ته، توهان اهڙا صريحي بيان ته: ”خدا موجود آهي“ يا ”هڪ لافاني روح موجود آهي“ مان ڪهڙي معنيٰ ٿا وٺو؟ ان قسم جي زبان ۾ ”ديئراز“ Thear iz جو ڇا مطلب آهي. سائنس، ”ڊائريڪ“ وانگر اهڙي فارموليشن تي اعتراض ڪندي آهي.
رياضيات، جيڪا پنهنجي آخري تجزيي ۾ هڪ ذهني راند هوندي آهي، جيڪا اسين کيڏون يا نه؛ ان جي برعڪس، مذهب جو معاملو اسان جو پنهنجي پاڻ سان ۽ اسان جي زندگي ۽ موت جو معاملو آهي. اسان جا اعمال، مذهب جي واعدن جي تابع هوندا آهن ۽ بالواسطه ئي سهي، اسان جي هستي، مذهب جي ئي تابع ٿي ويندي آهي. وڌيڪ اسان جي مذهبي رويي کي، اسان جي سماجي رويي کان جدا ڪري نه ٿو سگهجي ۽ جيڪڏهن مذهب ڪنهن خاص انساني معاشري جي روحاني اسٽريڪچر جي پيداوار آهي ته، اها ڳالهه وري به بحث طلب آهي ته ڇا پوري تاريخ ۾ مذهب، سماج کي اڏيندڙ قوت جي طور تي موجود ناهي رهيو؟ يا معاشرو، هڪ ڀيرو تشڪيل ٿي وڃڻ کانپوءِ نوان روحاني اسٽريڪچر پيدا ڪندو آهي يا انهن کي علم ۾ ڪنهن خاص سطح جي مطابق گهڙي وٺندو آهي؟ اڄڪلهه جو انسان پنهنجي فڪر ۽ عمل جي روحاني فريم ورڪ جي انتخاب ۾ ڏاڍو آزاد آهي ۽ ان جي ان آزاديءَ مان ظاهر ٿيندو آهي ته مختلف ثقافتن ۽ معاشرن جي درميان سرحدون نهايت نرم ٿي ويون آهن. تڏهن به جڏهن ڪوئي فرد، وڌيڪ خودمختياري حاصل ڪرڻ چاهيندو آهي ته شعوري يا غيرشعوري طور تي موجوده روحاني اسٽريڪچرز، ان تي ضرور اثرانداز ٿيندا آهن. ان جو سبب اهو آهي ته موت ۽ حياتي ۽ زندگيءَ جي ٻين حالتن جي باري ۾ کيس هن معاشري جي ٻين فردن سان به گفتگو ڪرڻي پوندي آهي، جنهن ۾ هن زندگي گذارڻ جو فيصلو ڪيو هوندو آهي. ان ئي معاشري جي معيارن جي مطابق کيس پنهنجن ٻارن کي تعليم ڏيارڻي هوندي آهي. اهڙن آدرشن ۾ علمياتي فلسفا ڪا به مدد ناهن ڪندا ۽ جيڪڏهن اهڙي قبوليت، شعوري هجي ته ڪنهن فرد جي مقصد کي سگهه بخشيندو آهي. شڪ ۽ شبهن تي غلبو پائڻ ۾ مدد ڏيندوآهي ۽ جيڪڏهن کيس ڪو رنج رسندو آهي ته کيس اطمينان عطا ڪندي آهي، جيڪو صرف هڪ محبت ڀريي ڇانوري ۾ ئي پناهه وٺڻ سان ملندو آهي. ايئن معاشرتي زندگيءَ ۾، مذهب وڌيڪ هم آهنگي پيدا ڪندو آهي.
****