آئن اسٽائن جي تخليقي قوت جي تصديق : مارلن مڪبس ڪريدر (ماهر عضويات)
پر الله پاڪ جي وجود کي ٻه ۽ ٻه، چار- وانگر ثابت نه ٿو ڪري سگهجي، نه ئي ڪنهن عمل جي ذريعي ان جي ذات جو تجزيو ڪري سگهجي ٿو. هو هڪ غيرمادي وجود آهي. هو هڪ اهڙي قوت آهي جيڪا حڪمت، دانائي، روحانيت، تخليق ۽ ربوبيت جي سمورين صفتن سان ڪمال درجي سان آراسته آهي. توڙي جو ان جي وجود جي اثبات جي لاءِ عام سائنسي استدلال جو طريقو بهرحال ڦلدائڪ ٿي نه ٿو سگهي، پر مظاهرِ قدرت ۽ خود انساني فطرت جون رنگينيون صبح کان شام تائين لاتعداد شاهديون پيش ڪن ٿيون ته هست و بود جو هي ڪارخانو بي مقصد ۽ ازخود وجود ۾ ناهي آيو. ان جي پويان ڪا ڪارفرما قوت ۽ ڪو حڪيم ۽ مدبر ضرور موجود آهي. هي سموريون شاهديون بنهه واضح آهن ۽ دل کي لڳن ٿيون.
هر حقيقت جي وضاحت ۽ تشريح ۽ ان جي تحقيق ۽ تصديق جي لاءِ استدلال جو سائنسي طريقو ڪافي ناهي هوندو. مثال طور: محبت کي وٺو؛ اها انساني جذبات ۾ سڀ کان وڌيڪ مؤثر طاقت آهي، پر جيڪڏهن توهين ان جو تجزيو، سائنسي زبان ۾ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندؤ يا ان جي وجود کي استدلال جي سائنسي طريقي سان ثابت ڪرڻ چاهيندؤ ته ان ۾ قطعاً ڪامياب نه ٿيندؤ. اهائي صورت سونهن ۽ گيتن جي آهي، جو جيڪڏهن ڪو شص توهان کان ان جي حقيقت سمجهڻ چاهي ته توهين ان کي ڪجهه ڪو نه ٻڌائي سگهندؤ ته سونهن ۽ گيت جي صحيح تعريف ڇا آهي. ان ڏس ۾ انهن جي وجود کان انڪار جي جرئت به نه ٿي ڪري سگهجي. بلڪل اهوئي معاملو، الله پاڪ جي وجود سان به آهي، جو ان جا دليل ۽ شاهديون عقل کي به وڌيڪ ويجهيون آهن ۽ وزني به آهن، پر الله پاڪ جي هستيءَ جي اثبات ۽ نفي، ٻنهي جي لاءِ ٻه ۽ ٻه، چار وانگر ڪوئي حتمي ثبوت پيش ڪرڻ ممڪن ڪونهي.
جيستائين، الله پاڪ جي هستيءَ جي وجود جو تعلق آهي، ان جو سڀ کان پهريون ثبوت، نظارهء ڪائنات ۾ ئي آهي. هڪ اهڙي ڪائنات ۾ مختلف فطري قوتون، پوري ضابطي سان مصروفِ عمل آهن ۽ هرشيءِ ۾ اهڙو نظم ۽ ضبط باقاعدگي سان ڪارفرما آهي جو ان جو تصور ئي نه ٿو ڪري سگهجي ته اهو نظم ۽ ضبط ڪنهن ناظم کانسواءِ به ممڪن ٿي سگهي ٿو ۽ ضابطي جو اهو حال آهي ته سيارن جي نقل و حرڪت جي، بلڪه هاڻي ته انسان پاران خلا ۾ اماڻيل مصنوعي سيارن تائين جي باري ۾ اڳواٽ اهو ٻڌائڻ ممڪن ٿي پيوآهي ته اهي ڪهڙي وقت ڪٿي هوندا. اهوئي ضابطو ڪيميائي ردعمل ۾ جوهري ۽ برقي اثرات جي عمل ۾ به ڏسجي ٿو ۽ ان جو اهو نتيجو آهي ته طبعي تغيرات جا فارمولا ۽ ضابطا حساب ڪتاب سان متعين ڪرڻ ممڪن ٿي پيا آهن. انساني فهم ۽ مشاهدي جي روءِ سان ان نوعيت جو نظم ۽ ضابطو هڪ ناظم ۽ ڪارفرما ذهن کانسواءِ ممڪن ٿي نه ٿو سگهي. ڇو جو جٿي ڪٿي ڪنهن ڪم جي پردي پويان ڪو منصوبو ۽ ان منصوبي کي ٺيڪ ٺيڪ عملي جامو پهرائڻ واري ڪا طاقت موجود هجي، اسان جو مشاهدو ٻڌائي ٿو ته اتي نظم ۽ ضبط جي بجاءِ انتشار ۽ افراتفري رونما ٿيندي.
طبيعيات جي هڪ ماهر جي حيثيت سان مون کي سڀ کان وڌيڪ جنهن شيءِ متاثر ڪيو، اهو اهو آهي ته انسان يا حيواني جسم جي ڪنهن عضوي جي تخليق يا ساخت دنيا جي ذهين ترين انسان جي وس جي ڳالهه ڪانهي. هو ته وڌ ۾ وڌ اهو ڪري سگهي ٿو ته انهن منجهان ئي ڪن عضون جي حرڪت ۽ ان جي ڪم جي محدود پيماني تي مصنوعي طريقن سان نقالي ڪري. مصنوعي دل، مصنوعي ڦڦڙ، مصنوعي بڪيون ۽ مشيني دماغ وغيره ان قسم جي ڪوششن جو معراج آهن!
دماغ کي ئي وٺو، اهو ناقابل يقين صلاحيتن جو مالڪ آهي، پر ان جي طبيعي حقيقتن جي باري ۾ ان بابت ڪوئي پتو نه پئجي سگهيو آهي ته ان ۾ ڪجهه برقي صفت اثرات پيدا ڪرڻ جي صلاحيت آهي ۽ ان جي ئي اثر هيٺ ڪجهه ڪيميائي تغيرات ظاهر ٿيندا آهن. پر حقيقت ۾ دماغ جي ان مشينريءَ جا اڻ ڳڻيا ڪم آهن، جن جو بيان ڪرڻ ممڪن ڪونهي. اهو دماغ ئي آهي جيڪو عضون کي حرڪت ۾ آڻي ٿو ۽ صرف حرڪت ۾ ئي نه ٿو آڻي، بلڪه انهن تي پورو پورو ڪنٽرول به رکي ٿو. ايستائين جو، دل جي حرڪت ۽ ساهن جي آمدرفت به ان جي تابع آهي. قوتِ حافظه ان جو ئي ڪرشمو آهي ۽ ان جي ئي تهه ۾ هزارين شڪليون ۽ خاڪا محفوظ رهندا آهن ۽ ٿوري به اشاري سان، اهي اسان جي اکين جي آڏو ڦري اينديون آهن. پوءِ ڇا، ڪنهن جي لاءِ ممڪن آهي ته هو دماغ جي ان صلاحيت جي ڪا طبيعي توجيهه پيش ڪري سگهي ته دماغ مشڪل کان مشڪل مسئلن کي ڪيئن ٿو حل ڪري وٺي يا ان ۾ استدلال ۽ استدراڪ، خواهش ۽ تحريڪ، سڪون ۽ اطمينان جون گوناگون خاصيتون ڪيئن ٿيون اڀري اچن. اهڙيءَ ريت جمالياتي ذوق ۽ حسن جو ادراڪ يا جذبات يا اڻ ڏٺل حقيقتون، مثلاً: محبت، خودداري ۽ شخصيت جي ارتقا اهي سڀ ان پروليءَ جي هڪ پتڪڙي مادي جا ڪرشما آهن، پر انهن منجهان ڪهڙي اهڙي شيءِ آهي جنهن جي ڪا طبيعي توجيهه پيش ڪرڻ ته خير الڳ ڳالهه آهي، ڪا عقلي توجيهه به پيش ڪري سگهجهي!
وري دل کي وٺو. انساني جسم جو اهو اڻ ٿڪ پرزو، تاحيات جسم جا لاڳيتا مطالبا پورا ڪندو رهي ٿو. ان جي حرڪت ۾ ئي هڪ اهڙو پراسرار سلسلو ڏسجي ٿو ته، حادثات جي صورت ۾ اڪثر ڪري سمورا اعصابي رشتا ختم ٿي وڃڻ جي باوجود اهو پرزو حرڪت ڪندو رهندو آهي. اهو بار بار رونما ٿيڻ وارو طبيعي ڪرشمو آخر ڪهڙي طرف ٿو رهنمائي ڪري ۽ ان جي ڪهڙي توجيهه ڪري سگهجي ٿي؟ وري جسماني نظام جي انهن گونان گون مظهرن سان قريبي تعلق رکندڙ زندگي، بذات خود هڪ اهڙو راز آهي، جنهن کي سمجهڻ جي سمورين ڪوششن جي باوجود اڄ تائين ڪنهن سائسندان جي لاءِ ان جو امڪان سامهون نه آيو آهي.
هتي اسان کي اها ڳالهه مڃڻ گهرجي ته اسين پراڻي زماني جي ماڻهن وانگر، هر ان شيءِ جي باري ۾، جنهن جي ڪا توجيهه اسان جي سمجهه ۾ نه ايندي هجي، اهو چئي نه ٿا سگهئون ته: ”اهي خدا جي قدرت جا ڪرشما آهن.“ جيئن پهرئين زماني جا ماڻهو جڏهن طوفان يا بادلن جي گجگوڙ ۽ کنوڻ جا کجڪاٽ ڏسندا هيا ۽ انهن جي حقيقت کين سمجهه ۾ نه ايندي هئي ته اهو چئي ڇڏيندا هيا ته: ”اهي الله پاڪ جي ناراضگيءَ جا اشارا آهن“. زندگي ۽ ان جي واڌ ويجهه ۾ بهرحال ڪو مقصد نمايان هوندو آهي ۽ اهوئي مقصد اسان کي ٻڌائيندو آهي ته هن ڪائنات ۾ ڪو منصوبو ۽ ڪو نظام ضرور موجود آهي. ڪائنات جي ابتدا جو مطالعو ڪرڻ جي سلسلي ۾ ان ڳالهه جي وڌيڪ شاهدي ملي وڃي ٿي ته ان جي پويان هڪ غيرمادي تخليقي قوت ڪم ڪري رهي آهي. ڪائنات جي آغاز جي باري ۾ هڪ تصور پيش ڪيو ويو آهي ته مادو مختلف شين جي انتهائي گرم، ٻڙڪندڙ گئسن جي ڌماڪي جو نتيجو آهي، جيڪي ڦهلجندي ڦهلجندي ايتريون ڦهلجي ويون جو آخر ننڍن ننڍن ٽڪرن ۾ ورهائجي ويون ۽ اهي ئي ننڍا ننڍا کنڊڙيل ٽڪرا خلا ۾ پهچي آسماني جسن جي صورت اختيا ڪري ويا. ان تصور جي مطابق زندگي به ايئن وجود ۾ آئي. پر ”پاسچر“ جي دور کان پوءِ هاڻي اها ڳالهه سائنسي طور تي هڪ مڃيل حقيقت تسليم ڪئي وڃي ٿي ته، زندگي جامد ۽ بي جان مادي مان وجود ۾ ناهي آئي ۽ ان ريت ڪائنات جي شروعات بابت انهن توجيهن جي خودبخود نفي ٿي وڃي ٿي.
جيڪڏهن مادو، حسن اتفاق سان وجود ۾ اچي ويو هجي ته به، اهو سوال جيئن جو تيئن باقي رهي ٿو ته، آخر اهي لوازر، اها بجليءَ جي لهر، اها وحدت ۽ اهي طبيعي عوامل ڪٿان وجود ۾ اچي ويا، جو انهن گيسن مان پيدا ٿيندڙ مادي جي ننڍن ننڍن مظهرن کي خلا ۾ بيهاريون بيٺا يا انهن کي حرڪت ۾ آڻيندا رهيا ۽ جيڪي اڃا به هن طبيعي جهان کي قابو ڪيون بيٺا آهن.
تخليق جو اهو تصور ٻيا به کوڙ سوال اٿاري ٿو. جيڪڏهن زندگيءَ جو آغا ٿورڙي نغزمايي سان ٿيوته يقيناً ڪنهن عليم ۽ حڪيم طاقت ان نغزمايي کي ان طرح استعمال ڪيو جو ان جي ذريعي زمين تي ڏسجندڙ هي رنگ برنگي جاندار وجود ۾ اچي سگهيا.
انهن مشاهدن مان اها ڳالهه واضح ٿي وڃي ٿي ته، موجوده ذهني سطح جو انسان، تخليق جي طريقي جي باري ۾، ڪا ٺوس معلومات مهيا نه ڪري سگهندو. ٻئي پاسي، سائنسي معلومات ۽ تجربا، تخليق ڪائنات جي خالص مادي تصور جي کوڙ پاسن کي ناممڪن العمل قرار ڏين ٿا ۽ انهن جي روشنيءَ ۾ ان مادي تصور کي قبول ڪرڻ جي بجاءِ ان ڳالهه کي وڌيڪ آسانيءَ سان دل مڃي ٿي ته: ”تخليق ڪائنات، ڪنهن علت العلل ۽ ڪنهن خارجي طاقت جي اثر هيٺ ۽ ان جي منصوبي جي مرهون منت آهي. ”البرٽ آئن اسٽائن،“ ان حڪيم ۽ عليم طاقت جو اعتراف ڪندي چوي ٿو ته: هيءَ هڪ لامحدود ۽ اعليٰ ترين قوت ۽ علت آهي، جنهن جا مظهر هن ناقابل فهم ڪائنات ۾ هر هنڌ نظر اچن ٿا.“
اها ئي طاقت آهي، جنهن کي مان ”خدا“ چوان ٿو. اهائي ڳالهه، جيڪا مون مضمون جي شروعات ۾ چئي هئي. منهنجو مشاهدو اهو آهي ته ڪائنات جي هن نظام کي وجود بخشڻ ۽ حرڪت ۾ آڻڻ واري شيءِ نه ڪي لافاني توانائي يا مادو آهي ۽ نه ڪي ان جو سبب اساسي عناصر جو ڪو اتفاقي اجتماع آهي ۽ نه ڪي اها ڪا ”عظيم نامعلوم محرڪ“ آهي. بلڪه اها، درحقيقت عظيم ۽ برتر خدا جي قدرت جو ڪرشمو آهي ۽ مان اهو يقين ٿو رکان ته منهنجي ان موقف سان وڌيڪ عقل کي ويجهو، ان ڏس ۾ ڪوئي موقف ٿي نه ٿو سگهي.
اسان جهڙن فاني انسانن جي لاءِ جن جي عقل جي پهچ ايتري محدود هجي، ڀلائي ان ۾ آهي ته اسين پنهنجي محدود عقل تي ايترو نه ڀاڙيئون جو جيڪا شيءِ اسان جي فهم ۽ ادراڪ ۾ اچي، ان کي اسين معقول چئون ۽ جتي اسان جي فهم ۽ ادراڪ جي پهچ نه ٿيندي هجي، ان کي ناقابل يقين ۽ غيرمعقول قرار ڏئي ڪري ان کان انڪار ڪري ويهي رهون. منهنجو ته اهوئي عقيدو ۽ اهوئي ايمان آهي ۽ اهو ڪو انڌو عقيدو ڪونهي، بلڪه مون اهو دليلن سان اپنايو آهي.