تاريخي ۽ ادبي حوالي سان هڪ اهم ڪتاب
هن خوبصورت ڪتاب ۾ ڏهن مختلف علمي ادبي شخصيتن جا انٽرويوز شامل آهن. جن ۾ شروعات امر جليل جي انٽرويو سان ٿيل آهي. جيڪا پڙهندڙ جي دلچسپي وڌائڻ جو سبب آهي. ڇو ته امر جليل صاحب ڪافي وقت کان سنڌ جي خاص طور تي نوجوانن جو آئيڊيل رهندو آيو آهي. ان کان سواءِ تنوير عباسي، عبدالقادر جوڻيجو، مظهر الحق صديقي، امداد حسيني ۽ سحر امداد، عزيز گوپانگ، ٻانهو خان شيخ، حليم باغي ۽ رسول بخش درس جا انٽرويو هن ڪتاب جو حصو آهن. هي سمورا دلچسپ ۽ يادگار انٽرويو مرتضيٰ سيال صاحب مختلف وقتن تي ورتا آهن، جڏهن پاڻ عبرت مئگزين جا ايڊيٽر هئا. هي انٽرويو سنڌ جي ادبي حوالي سان تمام وڏي اهميت وارا آهن.
هن ڪتاب جي بئڪ ٽائيٽل تي مرتضيٰ سيال بابت ناليواري ليکڪ عبدالقادر جوڻيجي جو رايو ڏنل آهي. جڏهن مون اهو رايو پڙهيو ته جوڻيجي صاحب جا لفظ، مون کي منهنجي احساسن جي ترجماني ڪندي محسوس ٿيا. پاڻ لکي ٿو ته "ڪي ڪي ماڻهو اهڙا هوندا آهن، جيڪي جڏھن پهريون ڀيرو ملندا آهن ته لڳندو آهي ته ساڻن اڳ ۾ به ڪيتريون ئي ملاقاتون ٿيل آهن، مرتضيٰ سيال به هڪ اهڙو ئي ماڻهو آهي. مرتضيٰ سيال کي اهو ئي نظر انداز ڪندو آهي، جنهن جي اک جو پاڻي مئل هوندو آهي. مرتضيٰ صاحب سان منهنجي به جڏهن پهرين ملاقات ٿي ته ائين محسوس ٿيو ته اسان جون اڳ ۾ ئي ڪيتريون ئي ملاقاتون ٿيل آهن. اِهو يقينن سندس شخصيت جو ڪمال آهي. جيڪو هر ماڻهو وٽ ناهي هوندو.
هن ڪتاب جي فليپ تي نامياري صحافي سهيل سانگي جو به رايو ڏنل آهي. جنهن ۾ سانگي صاحب لکي ٿو ته ”صحافي طور ميدان ۾ آيل مرتضيٰ سيال مختلف دورن ۾ مختلف انٽرويوز وٺندو رهيو. هو ان دوران مختلف شعبن ۽ شخصيتن جو به گهرائي سان اڀياس ڪندو رهيو. ماڻهو ڪيئن ڳالهائين ٿا. انٽرويو ۾ رسمي طور پاڻ کي ڪيئن بيهارين ٿا؟ هن اهو سڀ ڪجهه غور سان ڏٺو. پوءِ کيس خبر پئي ته رڳو انٽرويو وٺڻ نه پر انٽرويو ڏيڻ به آرٽ آهي. هن جڏهن انهن ٻنهي پاسن تي مهارت حاصل ڪري ورتي ته کيس پبلڪ رليشن جي کيتر ۾ ٽپي پوڻ ۾ ڪا به ڏکيائي نه ٿي. هاڻي هو ماضي جو صحافي ۽ اڄ جي دور جو پبلڪ رليشن جو ڄاڻو آهي. “
هن ڪتاب جو مهاڳ، امداد سومري صاحب لکيو آهي. جنهن ۾ هو هڪ هنڌ لکي ٿو ته” مرتضيٰ هي انٽرويو 90ع واري ڏهاڪي ۾ ڪيا آهن ۽ انهن کي ڇپرائي محفوظ ڪري ڇڏيو آهي. هن ڪتاب ۾ شامل ليکڪن کي سمجهڻ ۽ ان وقت سندن سوچن متعلق پروڙڻ جي حوالي کان اسڪينر جو ڪم ڏئي سگهي ٿو. “
اها واقعي حقيقت آهي ته هي انٽرويو انهن ليکڪن جي سوچ کي سمجهڻ ۾ مددگار ثابت ٿيندا پر هي انٽرويو، انهن شخصيتن جي سوانح عمري جو مختصر پر جامع حصو به آهن.
امر جليل جي انٽرويو ۾ هن کان سنڌي ڪهاڻي، ناول ۽ ٿيٽر بابت ڏاڍا ڪارائتا سوال پڇيل آهن. ان وقت امر جليل، اسلام آباد ۾ رهندو هو. امر جليل انهن سوالن جا جواب به سندس مخصوص ۽ وڻندڙ انداز ۾ ڏيندي نظر اچي ٿو. اهڙي طرح تنوير عباسي صاحب کان شاعري، تحقيق ۽ تنقيد بابت ڏاڍي معلوماتي ڪچهري ٿيل آهي. عبدالقادر جوڻيجي صاحب پنهنجي ننڍپڻ جو حال احوال ڏيندي، ماضي جي خوبصورت يادن ۾ هليو ٿو وڃي ۽ پنهنجي ننڍپڻ بابت ڏاڍي معصومانه گفتگو ڪندي نظر اچي ٿو. سنڌي ڊرامي، ڪهاڻي ۽ سنڌي ڪتابن تي به جوڻيجي صاحب جون ڳالهيون پڙهڻ جهڙيون آهن. مظهر الحق صديقي صاحب کان ان وقت انٽرويو ورتل آهي، جڏهن هو ٻئي ٽينيوئر ۾ سنڌ يونيورسٽي جي وائس چانسلر طور خدمتون سرانجام ڏئي رهيو هو. صديقي صاحب کان سنڌ يونيورسٽي جي مختلف اشوز تي ڏاڍا سٺا سوال ٿيل آهن. جن ۾ داخلا پاليسي، امتحان جو طريقيڪار، استادن جون مقرريون، ملازمن جون يونينون، يونيورسٽي جو تعليمي معيار، سياسي مداخلت وغيره تي بحث ٿيل آهي. امداد حسيني ۽ سحر امداد کان گڏ انٽرويو ورتو ويو آهي، جنهن ۾ سندن ننڍپڻ جي يادن کان ويندي، هن وقت تائين جي حوالي سان سندن ذاتي ۽ ادبي حوالي سان سوال ٿيل آهن. جيئن ته هي ٻئي شاعري سان وابسته آهن، سو هن گفتگو جو محور شاعري ئي آهي. ان کان پوءِ نامياري شاعر ۽ نثر نگار عزيز گوپانگ جو انٽرويو آهي. جيڪو هڪ باضابطه انٽرويو گهٽ پر ٻن دوستن جي هڪ يادگار ڪچهري آهي. جنهن ۾ زندگي، حُسن، عشق، گُل، شاعري، ادب، عورت، ياد، پيار، خوبصورتي، خوشبوءِ، سونهن، آزادي، دِل، دماغ، دنيا، حساب ڪتاب، عبادت، فرسٽريشن، بُک، بيروزگاري، ننڊ، خواب، سياست، رُسڻ، پرچڻ، عقل، موت سميت ٻين انيڪ موضوعن تي دل کولي ڳالهايو ويو آهي. ٻانهي خان شيخ صاحب کان سندس ڀٽائي سائين تي ڪيل ڪم جي حوالي سان ڪچهري ڪئي وئي آهي. حليم باغي کان شاعري، سياست، سنڌ يونيورسٽي جون يادون، استاد جي حيثيت ۾ تعليم جي معيار تي سوال ٿيل آهن. جنهن جو جواب به باغي ڀرپور ڏنا آهن. آخر ۾ نامياري ڪهاڻيڪار، موسيقي جي ڄاڻو، خاڪا نويس ۽ استاد محترم رسول بخش درس جو انٽرويو آهي. جنهن ۾ ساڻس سنڌي ڪهاڻي ۽ سندس پاران لکيل مختلف لڪل هيرن تي لکيل پروفائيلز جي حوالي سان گفتگو ملي ٿي. جيڪا يقينن پڙهندڙن لاءِ دلچسپي جو ڪارڻ آهي.
هنن انٽرويوز ۾ هر انٽرويو جي آخر ۾ ان جو سال به ڏنل آهي ته اهو انٽرويو ڪڏهن ورتو ويو؟ انٽرويوز ۾ ڪافي پينل انٽرويو آهن. جنهن ۾ شامل دوستن جا نالا به هر انٽرويو جي آخر ۾ ڏنل آهن. اڃا وڌيڪ ڀلو ٿئي ها، جيڪڏهن سوال جي جڳهه تي سوال پڇندڙ جو نالو ڏنو وڃي ها. ڇو ته ان سان اها خبر پوي ها ته ڪهڙو سوال ڪهڙي دوست پاران ڪيو ويو آهي.
هن قسم جا ڪتاب اسان کي اهو احساس ڏيارين ٿا ته اسان پنهنجي هيروز سان معلوماتي ڳالهه ٻولهه ڪري نه رڳو محفوظ ڪريون پر ٻين تائين به پهچايون. جيڪو ڪم اسان جي محترم دوست مرتضيٰ سيال ڏاڍي سُهڻي نموني ڪيو آهي. جنهن لاءِ کيس جس هجي.
هي خوبصورت ڪتاب سنيهو پبليڪشن ڄامشورو پاران شايع ڪيو ويو آهي.
**