6
شام جا ست ٿيا آهن، توڪلي ۽ ڄام دُرڪ کان علاوه ٻه دوست ٻيا به آهن، جن مان هڪ جو نالو محراب خان آهي ۽ ٻئي جو نالو شهداد خان آهي. هي ٻئي توڪلي جا دل گهريا دوست آهن. توڪلي پنهنجن دوستن سان ڄام دُرڪ جو تعارف ڪرايو، محراب ۽ شهداد ، ڄام دُرڪ سان ڀاڪر پائي ملڻ لاءِ اٿي بيٺا ۽ سندس هٿن کي چميائون. شهداد خان پنهنجي ڳالهه جي آغاز ۾ ماڻڪ بند ۾ ٿيندڙ ان واقعي جو ذڪر ڪيو، جنهن پوءِ سڀني جي چهري کي غمزده ڪري ڇڏيو.
”شهداد! اسان کي واقعي جو تفصيل ٻڌاءِ “ توڪلي، سنجيده ٿيندي پڇيو.
بلوچستان يونيورسٽي جي ٿڪائيندڙ ڪلاسن کانپوءِ ڪجهه دوستن ماڻڪ بند گهمڻ جو فيصلو ڪيو جتان پوءِ هنن کي پنهنجن مٽن مائٽن سان ملڻ لاءِ ڪيچ مڪران وڃڻو هو،
هي چار نوجوان هئا، هنن جون عمريون ويهن کان ٻاويهن سالن جي وچ ۾ هيون، هي منهنجي ڀاءِ جي پٽ سان هتي ماڻڪ بند آيا، جيڪو به هنن جو ڪلاس فيلو هو، هي دوستي جي رشتي ۾ ان قدر جڙيل هئا جو اهو اندازو ڪرڻ مشڪل هو ته هنن مان ڪير ننڍو آهي ڪير وڏو.
هي عام طور تي شام جو ريلوي اسٽيشن يا ويجهي ڪنهن پهاڙن جي ٽڪري تي چڙهي ويندا هئا. هي پاڻ ۾ هر وقت ڳالهائيندا کلندا ڀوڳ چرچا ڪندا رهندا هئا، هو پنهنجن شرارتن کان واقف هئا ۽ انهن کان ٻاهر نه پئي ويا، هو ريل جي پٽڙين تي ڊوڙڻ جو مقابلو ڪندا هئا ۽ ان چال ۾ ايترو ته مگن رهندا هئا جو هنن کي ان ڳالهه جو به احساس نه رهندو هو ته پويان ٽرين اچي رهي آهي، پنهون ته ڪپڙن سميت تلاءِ ۾ گهڙي ويندو هو يا تيزي سان وڻ تي چڙهي اتان ٽپو ڏيندو هو، حقيقت ۾ هي انهن لمحن کي انجواءِ ڪري رهيا هئا جن کان ڪو ٻار محروم رهجي ويندو آهي، هو هر روز پاڻ ۾ ويهي سر سان گيت ڳائيندا هئا، راڳ تخليق ڪندا، فنڪارن جي نقل ڪندا، زور سان چيخون ڪري آواز جو مقابلو ڪندا هئا. پنهنجون ٻانهون فضا ۾ بلند ڪري ۽ پيرن کي زمين تي زور سان هڻي رقص ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هئا، پکين جي آواز کي غور سان ٻڌڻ کانپوءِ انهن جهڙو آواز ڪڍڻ جي ڪوشش ڪندا هئا. منهنجي سمجهه مطابق هنن هر شي کي وسارڻ ٿي چاهيو جيڪي شيون ڪالهه هنن لاءِ اهم هيون جيئن تعليمي نصاب، ڊسپلن، وقت جي پابندي، ڪاميابي جي ڊوڙ، اعليٰ آفيسر ٿيڻ جو فضول دٻاءُ ۽ بيزار ڪندڙ استادن جا دڙڪا ۽ امتحان، اهي سڀ ڄڻ هنن لاءِ ان وقت بيڪار جون شيون هيون. ماڻڪ بند ۾ رهندي هنن نوان فنڪار تلاش ڪري ورتا، هنن ڪيترن ماڻهن کي دعوت ڏئي گهرايو، انهن ۾ شاعر، لوڪ فنڪار، مصور، ليکڪ، ساز وڃائيندڙ، سارنگي نواز ۽ شايد ٻيا به هئا، اها هڪ انوکي محفل هئي پوري رات مختلف فنڪارن پنهنجي فن جو مظاهرو ڪيو، ادب ۽ شاعري تي به ڳالهايو ويو، سارنگي ته پنهنجا اهڙا سر وکيريا جو دير تائين سڀني جي واتان واه واه جا آواز گونجندا رهيا، هنن جي موجودگي سان ڄڻ ماڻڪ بند جاڳي اٿيو، ماڻهن جي من ۾ جيڪا ٿوري گهڻي اداسي هئي هنن نوجوانن جي ڪري غائب ٿي وئي.
“هڪ هفتي بعد اهڙو واقعو ٿيو جنهن سڀني کي ذهني تڪليف ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو” شهداد خان حيرت مان ڳالهائيندو ٿي ويو.
مون جيئن اڳ ۾ چيو ته نوجوانن کي ماڻڪ بند کان پوءِ ڪيچ مڪران وڄڻو هو، پر اوچتو کين احساس ٿيو ته پنهون بيٺڪ واري جڳهه تي موجود ناهي ، ڪجهه ئي دير اڳ هو دوستن کان پنهنجي استعمال جون ضروري شيون وٺي جلد واپس ٿيڻ جو چئي ويو پر ٽي چار ڪلاڪ گذرڻ کانپوءِ به واپس نه ٿيو، سڀ دوست پريشان ٿي ويا ته پنهون دير ڇو ڪئي آهي. پريشاني واجب هئي، دوستن کيس هر هنڌ ڳوليو ، هنن شهر جي هر هڪ دوڪان واري کان پڇيو . پر ڪٿان به کين ڪو تسلي بخش جواب نه مليو . سڀني دوستن کي اچي خوف ورايو ته،
آخر پنهون ويو ته ڪيڏانهن ويو؟
وقت گذرندي ٿي ويو پر پنهون واپس نه ٿيو. سڀني دوستن چيو پئي ته اهو ڪيئن ممڪن آهي ته پنهون دوستن کي ڪجهه ٻڌائڻ کانسواءِ ائين گم ٿي وڃي . پنهون اهڙو سنجيده مذاق به ته نه ٿو ڪري سگهي، هو ته سڀني دوستن ۾ وڌيڪ ذميوار وڌيڪ باشعور ۽ سمجهه ڀريو آهي، پوري ڏينهن جي تلاش کانپوءِ به جڏهن پنهون جي خبر نه پئي ته منهنجي ڀاءُ مون ڏانهن نياپو موڪليو، مان جڏهن اتي پهتس ته مون نوجوانن جي چهرن تي عجيب خوف ڏٺو انهن جا چهرا ڪومائجي ويا هئا، بيٺڪ وارو پورو ڪمرو شهر جي ماڻهن سان ڀريو پيو هو،
پنهون جي اوچتو غائب ٿيڻ جي ڪري منهنجو ڀاءُ سخت پريشان هو، ڪنهن طرح هو پاڻ کي به ان واقعي جو ذميوار سمجهي رهيو هو ، ڇاڪاڻ ته ڪوئٽا جا نوجوان هنجي پٽ جا مهمان ٿي آيا هئا. مون کيس آٿت ڏني ۽ کيس مشورو ڏنو ته پنهون جي والد کي فوري طور اطلاع ڪجي ۽ ٻيو ته انجي گمشدگي جو اطلاع پوليس کي به ڏجي، وڌيڪ انجي والد جي اچڻ کانپوءِ ڪجهه ڪري سگهجي ٿو.
پنهون جي اوچتي گم ٿيڻ ڪري دوست خوف مان ڏڪي رهيا هئا.مون کين دلجاءِ ڏني، هڪ نوجوان اڳتي سُري آيو مونکي ٻڌايائين ته چاچا اسانجو ته خير آهي پر پنهون جي امڙ کي جڏهن ان ڳالهه جي خبر پوندي، هو ته چري ٿي ويندي. پنهون جي دوستن کي هڪ ٻيو شڪ ستائي رهيو هو، جنهن جو ذڪر هنن پوءِ مونسان ڪيو .
حالانڪ مان انهن سان ان ڳالهه تي سهمت نه ٿيس، هنن کي اهو شڪ هو ته ممڪن آهي ته، پنهون کي تاوان جي مقصد سان اغوا ڪيو ويو هجي.
مون پنهنجي ڀائٽي سان ڳالهايو،جنهن وٽ هي نوجوان ترسيل هئا، هي انتهائي خوفزده هو، ۽ مونکي چئي رهيو هو، خدا ڏئي پناه جي ائين آهي ته پوءِ ڇا ٿيندو؟
مون هن اڳيان پنهنجو شڪ مختلف طرح جو ڏيکاريو.
مون پنهنجي ڀاءُ کي پنهنجي خدشي کان واقف ڪيو ،
مون پنهنجي ليکي پنهون متعلق جيڪا ڄاڻ حاصل ڪئي تنهن منهنجي شڪ کي وڌيڪ پختو ڪيو ٿي، مونکي معلوم ٿيو ته، پنهون ننڍي عمر جي باوجود پُختيون ڳالهيون ڪندو هو ، هن جو جنم ڪيچ مڪران ۾ ٿيو، جتي اڄ به هن جا مائٽ رهن ٿا، ماڻڪ بند کانپوءِ هنن کي اوڏانهن وڃڻو هو،
هن جو والد وچولي درجي جو واپاري آهي، واپار خاطر هي ڪيچ مڪران کان ڪوئٽا لڏي آيو، جتي هن پنهنجو ننڍڙو ڪاروبار شروع ڪيو، هن جو والد پنهنجن ٻارن کي تعليم ڏيارڻ ۾ سنجيده هو، ان ڪري هُن انهيءَ ڳالهه جو وڌيڪ خيال رکيو ته ٻار بهتر تعليم حاصل ڪن. هن جو هڪ وڏو ڀاءُ به آهي هڪڙي ڀيڻ به آهي، جيڪا سڀ کان وڌيڪ پڙهي لکي گريجويٽ آهي.
پنهون تي پنهنجي ڀيڻ جو وڏو اثرهو. پنهون جوشيلي طبيعت وارو ضرور هو پر هنجي ڀيڻ جي تربيت ڪري هن ۾ ٻيا به ڪيترا گُڻ پيدا ٿي پيا. مثلن، هي پنهنجي ڪلاس ۾ ڪيترن هم ڪلاسين سان ٺهي نه هلندو هو، انجو سبب ڪو ٻيو نه پر انهن دوستن جون اهي سطحي ڳالهيون هونديون هيون جيڪي هن کي جذباتي ڪري ڇڏينديون هيون، هن ڪڏهن ڪنهن سان جهيڙو نه ڪيو پر انجي باوجود هنجي سڃاڻپ هڪ جذباتي نوجوان جي طور تي ٿي هئي. جڏهن ته هو غير معمولي خاموش طبيعت وارو نوجوان هو. هن پنهنجي ڀيڻ جي تربيت هيٺ پنهنجو پاڻ کي تبديل ڪيو هو ، هي جوشيلو ته اڳ ئي هو پر هاڻ هن ۾ هڪ فلسفي وارا ويچار به اچي ويا هئا. هاڻ هو ڪلاس ۾ پنهنجن دوستن سان ڪنهن ڳالهه تي اٽڪڻ بجاءِ صبر سان انهن کي ويهي ٻڌندو هو ۽ آخر ۾ پنهنجي اهڙي پختي راءِ رکندو هو جو سڀ لاجواب ٿي ويندا هئا. هن ۾ اها تبديلي دوستن جي دلين ۾ سندس لاءِ گهري عزت ۽ محبت پيدا ڪئي ۽ هر ڏينهن هن جي گرد دوستن جو حلقو وڌڻ لڳو. هي پنهنجن دوستن ۽ استادن سان تاريخ جي موضوع تي مختلف طرح جو بحث ڪندو هو . هو قومن جي لڏ پلاڻ تي ڳالهائيندو هو ته ان سان انهن جي سياسي معاشي ۽ نفسياتي ترقي تي ڪهڙو اثر پوي ٿو. هو بلوچ قوم جي تاريخ کي موجوده تدريسي تاريخ کان مختلف سمجهندو هو ، هن جا دوست هن جي ڳالهين کي دلچسپي سان ٻڌندا هئا. ڪيترا دوست اهو سمجهندا هئا ته پنهون کي ڪيترن سوالن جي ڄاڻ آهي پر انجي اظهار کان خوف زده آهي. هو شايد پنهنجي امڙ ۽ والد جي ڪري احتياط ڪندو هو.
سندس والد ۽ امڙ کي پنهون جي خيالن جي خبر پئي ته هنن کي خوف ورائي ويو، هنن جي پنهنجي پٽ سان بي حد محبت هئي ۽ هنن کي ان ڳالهه جو به احساس هو ته تاريخ جي موضوع تي ڳالهائڻ کان وڌيڪ قومن جي لڏپلاڻ. قومن جي آزادي خوشحالي تي ڳالهائڻ وڌيڪ خطرناڪ آهي. بلوچستان ۾ ته ڄڻ باهه سان کيڏڻ جي برابر آهي.
پُٽ جي اهڙين ڳالهين ڪري پنهون جي امڙ خوفزده رهڻ لڳي، ايستائين جو هن جي دليلن کي ٻڌي هنجون هارڻ لڳي.
پنهون، امڙ جي حالت کي ڏسندي ڪجهه وقت لاءِ ته خاموشي اختيار ڪئي، پر هو خاموشي ۾ رهندي اڳي کان وڌيڪ فڪر وارو ٿيندو پئي ويو.
هي حقيقت آهي ته جڏهن هنن گهمڻ جو پروگرام ٺاهيو ته هنجي امڙ ان لاءِ راضي نه هئي، ڇاڪان ته بلوچستان جون حالتون ڪجهه سالن کان وڌيڪ خراب ٿي ويون هيون، بلوچ نوجوانن جي گم ٿيڻ جا اطلاع وڌي ويا هئا ۽ هر طرف خوف جوعالم هو، پر بعد ۾ پرگرام ۾ ڪيچ مڪران کي شامل ڪرڻ کانپوءِ کيس امڙ اجازت ڏني ته پنهنجي اباڻي وطن وڃي رهيو آهي ته مان کيس نه روڪينديس،
هو وري متحرڪ ٿي ويا آهن. هنن جو طريقه واردات ساڳيو آهي، مونکي اهو اندازو ٿي ويو هو ته بلوچستان جي ٻين شهرن جيان ماڻڪ بند ۾ به هاڻ وحشياڻي طرز جي مار ڌاڙ شروع ٿي ويندي، محراب خان راءِ ڏيندي چيو.
”تڏهن هاڻي ڇا ڪرڻ گهرجي؟“ توڪلي سخت پريشاني ۾ سوال ڪيو.
شام ٿيندي ٿيندي پنهون جو والد به ماڻڪ بند پهچي ويو . شهداد ٻڌائڻ لڳو
هو بيحد خوف ۾ ورتل هو، پنهون جا دوست هن کي واقعي جو تفصيل ٻڌائي رهيا هئا، مان به ان ڏکاري گفتگو ۾ شريڪ هوس . شهداد وراڻيو.
” پنهون ڪاڏي ويو، هن توهان کي ڪجهه ته ٻڌايو هوندو؟“ پنهون جي والد جي سوال ۾ بيچيني ، ڏک ۽ خوف واري ڪيفيت هئي.
پنهون جا دوست خاموش هئا،
“مونکي به ڪو اندازو ڪونهي” منهنجي ڀاءُ وراڻيو، باوجود انجي ته پنهون سمجهه وارو آهي ۽ هو اهڙي ڪنهن به مذاق جو سوچي به نه ٿو سگهي. مون هن کي پنهنجن دوستن جي پويان پويان ڊوڙندي ڏٺو آهي، هو دوستن جي پاڇي کان به پري نه ٿو وڃي سگهي، ويهه قدم به پري نه، منهنجي ڀاءُ جون اکيون ڀرجي آيون، شهداد ڏکارو ٿيندي ڳالهايو.
پنهون جي والد جي انتهائي ننڍڙي دنيا آهي، هي ڪڏهن به اهڙي صورتحال مان ڪو نه گذريو هو، هنجي چهري مان بي وسي ظاهر هئي . هن منهنجي ڀاءُ کي ٻانهون ٻڌيون ته منهنجي پٽ کي هٿ ڪري ڏيو ، هن جون سفيد ضعيف اکيون ڳوڙهن سان ٽمٽار ٿي ويون هيون . هي چئي رهيو هو ته توهان شهر جا مقامي ۽ پراڻا رهواسي آهيو توهان کي ته خبر هوندي ته اهڙي قسمِ جي مسئلن کي ڪيئن منهن ڏجي .
”مان فقط پري کان ٻنهي جي بي وسي ڏسي رهيو هوس“ شهداد جي ڳالهين پوري ماحول کي غم زده ڪري ڇڏيو هو،
پنهون جي والد کي ماڻڪ بند ۾ چار ڏينهن اچي ٿيا هئا، انهن چئن ڏينهن ۾ هو بي حد ڪمزور ٿي ويو هو ، ان دوران هن پوليس ٿاڻي تي پنهنجي پٽ جي گمشدگي جي رپورٽ داخل ڪرائي، تر جي ڪن خاص ماڻهن سان مليو ۽ ڏس پتا وٺي ڏوهارين سان به جيڪي ڀُنگ وٺي ماڻهو واپس ڪرائينداآهن، پر هن کي هر طرف کان مايوسي ٿي. شهداد جيڪو شڪ پنهنجن دوستن سان ظاهر ڪيو هو، انجو ذڪر به هاڻ آهستي آهستي ۽ بي حد احتياط سان ٿيڻ لڳو .
مسلسل اٺن ڏينهن جي اوجاڳي ۽ ٿڪاوٽ ڪري پنهون جو والد سخت مايوس، غمزده ۽ پوءِ بيمار ٿي پيو ، هن جون سڀ راهون بند ٿي ويون هيون، هن پنهنجي ليکي هر ممڪن ڪوشش ڪئي ته ڪٿان به هن جي پٽ جي ڪا خبر ملي ڪا نشاني ملي يا ٿوري به آٿت پر هن کي هر طرف کان مايوسي ٿي ۽ نهايت سادگي سان پنهنجي روحاني پريشاني سميت سڀني کان موڪلائي واپس کوئٽا روانو ٿي ويو.
هن ويندي ويندي محض ايترا لفظ چيا ته ” پنهون اوهان لاءِ به اولاد برابر آهي، ان جي ڪنهن ريت ڪا خبر ملي ته مونکي ٻڌائجو ، انجي امڙ سخت تڪليف ۾ آهي منهنجو ان سان هجڻ ضروري آهي“
توڪلي، محراب خان ۽ شهداد جيئن جيئن پنهون جي معاملي تي گفتگو ڪندا ٿي ويا، هنن کي يقين ٿيندو ٿي ويو ته پنهون گُم ڪيو ويو آهي.
”مان پنهنجي يقين سان چوان ٿو ته پنهون ايجنسين وٽ ئي آهي، اسان کي ٻئي پاسي سوچڻ نه گهرجي “ محراب خان چيو .
”پاڻ انجي آزادي لاءِ ڇا ٿا ڪري سگهون؟ “ ڄام دُرڪ جي سوال تي سڀني ۾ خاموشي ڇانئجي وئي.
”هي ڳالهه آسان ڪانهي انهن جي نتيجن کان به پاڻ آگاه آهيون . جي پنهون ايجنسين وٽ آهي ته جلد ئي انجو لاش ڪنهن ويران رستي تي ملندو، اسان کي ان لاءِ ذهني طور تي تيار رهڻ گهرجي، پوءِ اهو ڪڏهن ۽ ڪٿي ملي ٿو انجي ڪا خبر ڪانهي“ محراب خان يقين سان اها ڳالهه ڪري ويو .
”انجو اهو مطلب آهي ته اسين ڪجهه به نه ڪيون ۽ ويهي انجي لاش جو انتظار ڪيون “ توڪلي، دوستن ڏانهن ڏسندي چيو.
”منهنجو مطلب اهو ناهي،“ محراب وراڻيو، مون پنهنجي گفتگو اوهان آڏو هڪ عام راءِ بجاءِ هڪ يقين واري انداز ۾ رکي ۽ ان لاءِ مون وٽ ڪيترا ئي دليل آهن. محراب خان پنهنجي گفتگو جي انداز کي واقعاتي منظر نگاري واري انداز ۾ پيش ڪندي چيو.
”مان اوهان کي ٻڌايان ٿو ته پنجگور جي هڪ سياسي ڪارڪن وحيد بلوچ کي دوستن جي موجودگي ۾ ايجنسي وارا کڻي ويا، پوري واردات جا دوست شاهد هئا، هنن مظاهرا ڪيا، پريس ڪانفرنسون ڪيون ۽ شاهدن ججن جي اڳيان پنهنجا بيان رڪارڊ ڪرايا . اهي ججن جي اڳيان رڙيون ڪري چئي رهيا هئا ته هي ڪا عام واردات ڪانهي وحيد ايجنسين وٽ آهي جنهن جا اسين پاڻ شاهد آهيون، جج هڪ منٽ ۾ انهن جا بيان وٺي ايندڙ ٻن مهينن جي تاريخ ڏئي ڪورٽ کي برخاست ڪري اُٿي ٿي ويا، جتي رياست اندر رياست قائم هجي اتي پاڻ کي مختلف انداز سان سوچڻ جي ضرورت آهي، اهڙي رياست ۾ مظلوم قومن خلاف وحشياڻا طريقا استعمال ڪيا ويندا آهن، پوري هڪ مهيني کانپوءِ وحيد بلوچ جو لاش سبي جي ريلوي ڦاٽڪ وٽ مليو.
منهنجي راءِ اها آهي ته، اسان کي جو به ڪجهه ڪرڻو آهي بلوچستان جي آزادي ۽ علحدگي لاءِ ڪرڻ گهرجي، ان کانسواءِ ٻيو ڪو رستو ڪونهي، محراب خان سڀ ڏانهن نهاريندي چيو.
سڀني جون نگاهون محراب خان ڏانهن کڄي ويون،
جذبات ۾ محراب خان جي چهري جو رنگ سرخ بڻجي ويو هو ، هن پنهنجي ڳالهه جي شروعات ان طرح ڪئي ڄڻ هي ڪنهن جلسي کي خطاب ڪري رهيو آهي.
هڪ ظالم فيڊريشن ۾ رهڻ جو مقصد هڪ هڪ بلوچ کي پنهنجي روح ۽ جسم کان ماري ختم ڪرڻو آهي.اهڙي صورتحال ۾ علحدگي کانسواءِ ٻيو ڪو رستو ڪونهي، محراب خان جوش ۾ اچي ويو هو، هن جي ڳالهائڻ ۾ هڪ قسم جي رواني اچي وئي هئي .
”تنهنجو علحدگي واري خيال تي ڪيترو اعتبار آهي“ ؟ توڪلي سنجيده موضوع تي ڳالهائيندي محراب خان کان سوال ڪيو.
تون اعتبار ڪر اهو خواب اسان سڀني جي شرڪت سان تڪميل تي پهچندو. محراب خان مخاطب ٿيندي چيو. ڇاڪاڻ ته آزادي جو سوال جيترو پراڻو آهي اوترو ئي ان ۾ نواڻ ايندي ٿي وڃي، هاڻ هي جوش ڀريو قدم نه پر فڪر ۽ حڪمت عملي جو سوال آهي، ڇاڪاڻ ته فڪر کي پنهنجو رستو ٿئي ٿو جيڪو عمل سان چٽو ٿيندو وڃي ٿو ۽ هر ڏينهن عوام جي شرڪت وڌندي رهي ٿي.
”تون دوست يا ڀاءُ ٿيڻ بجاءِ، ماڻهن کان علحده ٿيڻ پسند ڪندين؟“ توڪلي کاوءنس سوال ڪيو.
”شهداد ! تون ٻڌين ٿو محراب خان ڇاٿو چوي؟“ توڪلي وڏي آواز ۾ شهداد خان ڏانهن منهن ڪندي وراڻيو
”هائو!“
محراب خان چوي ٿو ته، “قومون، ملڪيت ، مساوات، برابري، ٻولي، ادب ۽ فلسفي جا سوال وڃي پون کڏ ۾”
“هي ائين چاهي ٿو” شهداد، محراب خان ڏانهن نهاريندي چيو.
“ڪيئن به هجي پر حق ۽ خيرات ۾ فرق آهي” محراب خان ڳالهائڻ شروع ڪيو. هتي ڪير به ڪنهنجو ڀاءُ ڪونهي ، هن دنيا ۾ انسان ايڏو ته ڪريل آهي جو دوستانه گفتگو ڪندي پُٺي ۾ ڇرو وهائي ڪڍندو. هي مقابلي، انساني ۽ قدرتي وسيلن جي استحصال جو دور آهي. دنيا ۾ رشتن جو بنياد به هاڻ اهو ئي آهي. ڇا پاڪستان، چائنا، رشيا، ايران، سعودي عرب وچ ۾ ڪي برادرانه رشتا آهن، چائنا کي ڏنل سينڊڪ پراجيڪٽ جنهن مان دنيا جو قيمتي ڌاتو سون ۽ ڪاپر نڪري ٿو، تنهن جو هڪ سيڪڙو به بلوچستان تي خرچ ڪو نه ٿو ٿئي.چائنا پاڻ کي ڪميونسٽ ملڪ سڏائي ٿو پر انجي بک جي ڪا حد ڪانهي، ان لاءِ انسانيت ۽ ڀائپي ڪهڙي معني رکي ٿي؟ اهي ساڳيا ماڻهو هاڻ وري ترقي جي نالي تي گوادر تي قبصو ڪرڻ چاهن ٿا . ٺولڪ ڀرسان جيڪو خُضدار کان 55 ڪلوميٽر تي آهي.ڪيترن بلوچ نوجوانن کي ماري اجتمائي قبرن ۾ دفنايو ويو. ڇا ائين هو ته هي نوجوان دوستي ۽ ڀائپي جي لائق نه هئا؟ ڇا توکي ان حقيقت تي اعتبار ڪونهي ته بلوچستان جي سُئي لاهور ۽ کاريان ته وڃي ٿي پر ٺولڪ ڪو نه ٿي وڃي، اسانجي دور جي انسانيت هاڻ هڪ مذاق بنجي وئي آهي، آسودگي جو سوال اهو آهي ته ٻين جو استحصال ڪيو، پورو يورپ ، مڊل ايسٽ ۽ ويندي انسان بحيثيت فرد جي ائين ڪري ٿو، بلوچ کي سستو ليبر سمجهي عربن ۽ انگريزن لاءِ پئسه ٺاهيندڙ مشين ٺاهيو ٿو وڃي ته ان مان ڪٿان به ڪا ڀائپي نطر اچي ٿي ڇا؟ محراب خان پوري جوش سان ڳالهائيندي ٿي ويو. ٻين کي ڌڪاريو ۽ پنهنجن سان محبت ڪيو اسرائيل ۽ آمريڪا جو جنون ان ئي ڳالهه تي قائم آهي.اهڙي حالت ۾ پاڪستاني سڀ ڀائر آهن پهرين نظر ۾ دوکي کانسواءِ ڪجهه به ناهي. ڇاڪاڻ ته هن ملڪ پوري مسلم اُمه جو بار پنهنجن ڪلهن تي کنيو آهي. باقي هن ملڪ جون قومون ۽ ماڻهو وڃي پون کڏ ۾ . اهڙي حالت ۾ مان علحدگي واري رستي کي ئي بهتر سمجهان ٿو. بلوچستان جي هي زمين مون لاءِ سڀ کان وڌيڪ اهم آهي جنهن جي ڪُک ۾ بلوچن لاءِ شاندار آسودگي ۽ خوشحالي پوشيده آهي، هي زمين بهادري جي ڪارنامن ۽ عشق جي داستانن ۽ شاعرن جي رس ڀري شاعري سان ڀريل آهي. جي خدا گهريو ته آزادي کانپوءِ باقي قومن سان اسان جا تعلقات ڀائرن وارا هوندا. محراب خان پنهنجي گفتگو ختم ڪئي.
”علحدگي جو مطلب آهي ته طاقتور سلامت رهندو ۽ پنهنجي لاءِ خود ئي طئي ڪندو ته ان کي ڪيتري دولت ۽ زمين ٿي گهرجي“ توڪلي محراب خان ڏانهن نهاريندي چيو.
هو پنهنجي لاءِ دولت جا ڍير گڏ ڪري ته ڪير به ان کان پڇڻ وارو نه هجي ته هي تون ڇا ويٺو ڪرين.اها ئي گهڙي هوندي جڏهن علحدگي جي تحريڪ بي معني ٿيندي نظر ايندي. توکي اها ڳالهه سمجهڻ گهرجي ته ڪابه بورجوا رياست ڪڏهن به قومن جو سوال حل ڪري ئي نه ٿي سگهي.پاڪستان جهڙي رياست ته بلڪل به نه، بحث ۾ سنجيدگي اچي وئي هئي.
“زندگي اڳتي وڌي رهي آهي” توڪلي وراڻيو. هن وقت قومن سان گڏ بيهڻ جو سوال آهي، سائنسي ۽ سماجي انقلاب ماڻهن ۽ قومن لاءِ نيون راهون کوليون آهن. ماڻهن جي معيارِ زندگي کي بهتر ڪرڻ لاءِ قومن سان سياسي ۽ معاشي تعلقات جوڙڻا پون ٿا، پنجاب کان گيس جي بدلي ۾ ڪڻڪ به ته خريد ڪيون ٿا، دراصل بورجوا رياست اهو ڪم جبرن ڪندي آهي ۽ سوشلسٽ رياست رضاڪارانه ۽ هڪ ٻئي جي احترام ۽ اجازت سان.
قوميت جي بنياد تي ڳالهه ڪرڻ کان اڳ پهرين اهو سمجهڻ گهرجي ته ان مان مقصد ڇا آهي؟ توڪلي وڌيڪ ڳالهائيندو ويو ،
هڪ تاريخي حقيقت تي ڳالهائڻ کان پهرين عام طرح قوميت کان وڌيڪ انسانيت جي تاريخ جو سوال اهم آهي. قوميت جي بنياد تي ويڙهه جو مقصد آهي باقي قومن ڏانهن سخت ۽ نفرت ڀريو رويو . جي ائين آهي ته پوءِ مان ائين سمجهان ٿو ته هي رياست نفرت جي هڪ هڪ سر تي قومن جي وچ ۾ ڊگهي ۽ وڏي ديوار ٺاهڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندي . اهو ته ڪنهن طرح سان اسان به ساڳيو ڪم ڪري رهيا هونداسين جيڪو ڪم هي رياست ڪرڻ چاهي ٿي. مون کي تون ٻڌاءِ ته بلوچستان جي تاريخ جيڪا سردارن جي ڪردارن سان ڀري پئي آهي ان ۾ عام بلوچ جي حيثيت ڪهڙي آهي؟ تاريخ هميشه طاقتور طبقي جي ڪاميابين ۽ انهن جي شاندار زندگي ، شجاعت ۽ جرات جي قصن ۽ ڪهاڻين سان ڀري پئي آهي. پر آزادي جي تحريڪن ۾ ويڙه ته عام ماڻهو جي آهي . هي جنون کان مٿي ڪجهه به ناهي ته پنهنجي طبقي جي ويڙه اسان ڪنهن سردار جي مفاد لاءِ وڙهون. توڪلي پنهنجي ڳالهه کي مختصر ڪندي ڳالهه ختم ڪئي.
”مان توسان متفق نه آهيان“ محراب خان پنهنجي من جي بيچيني پوري ريت پاڻ کي ضابطي ۾ رکندي نهايت ڌيرج سان وراڻيو.
”جيڪڏهن تون منهنجي راءِ پڇندين ته مان چوندس ته توڪلي جو موقف درست آهي“ شهداد وچ ۾ ڳالهائيندي چيو.
توکي سڄي حقيت کي ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته بلوچ سردارن جي اڪثريت هڪ عرصي تائين رياست جي نظام جو حصو هئا. هاڻ به سرداري نظام کي رائج ڪرڻ ۽ ان کي جيئن جو تيئن رکڻ واقعي به هن دور ۾ عجيب آهي ، پر انجي باوجود اهو اڄ به مضبوط ۽ محفوظ آهي، هي انسان جي آزادي آڏو وڏو سوال آهي ته فرسوده نظام دراصل ذهنن کي بي وقوف بڻائڻ کانسواءِ ڪجهه به ناهن .
مان توهان کي پنهنجو واقعو ٻڌايان ٿو. شهداد ڪاوڙ واري ڪيفيت مان چيو ، مان پنهنجي دوست سان موٽر سائيڪل تي ڳوٺ وڃي رهيو هوس ته رستي ۾ مون ٻن ڊبل ڪيبن گاڏين کي ڪراس ڪيو، جنهن جي پويان ڪجهه ماڻهو هٿيارن سان ويٺا هئا. مون جيئن ئي انهن گاڏين کي ڪراس ڪيو ته اوچتو اسانجي پويان هڪلون ٿيڻ لڳيون ته بيهي رهو، بيهي رهو. مان ته پنهنجي رستي وڃي رهيو هئس ۽ پنهنجي رفتار سان ويندو رهيس . ايتري ۾ تيزي سان ٻنهي گاڏين منهنجي سامهون اچي بريڪون هنيون، ٻه ماڻهو گاڏي جي اندران لٿا ۽ اچڻ سان اسان ٻنهي کي ٿڦڙن سان شروع ٿي ويا هڪ ماڻهو جي هٿ ۾ لڪڻ هو جنهن سان هن به ڪٽڻ شروع ڪيو ، هي ڄڻ ڪنهن انسان کي نه جانور کي ماري رهيا هئا. اسين دانهون ڪندا پڇندا رهياسين ته اسان کي ڇو ٿا ماريو اسان جو ڏوهه ڪهڙو آهي، هي ماريندا رهيا ۽ چيائون ته .
”تون سردار جي گاڏي کي ٿو ڪراس ڪرين ، تون پاڻ کي سمجهين ڇاٿو.“
مون چيو، مونکي ڪا خبر ڪانهي، هنن مونکي وڌيڪ ڳالهائڻ ئي نه ڏنو، ايستائين ماريندا رهيا جيستائين هوٿڪجي نه پيا. اسان کي بيهوشي جي حالت ۾ اتي ڇڏي هليا ويا. شهداد جي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا هئا . هن محراب خان ڏانهن منهن ڪندي ڳالهائيندي چيو.
”مونکي تون ٻڌاءِ بلوچستان جي آزادي ڪهڙي مقصد لاءِ، انهن فرسوده روايتن لاءِ، سردارن جي لاءِ، جيڪي توکي ۽ مونکي انسان به سمجهڻ لاءِ تيار ناهن. مان پنهنجي روح کان سردارن کان نفرت ڪيان ٿو، سردار هڪ فريب آهي“
”تون اڃان به اسان سان متفق ناهين“ توڪلي، محراب خان کان پڇندي چيو.
”نه ! مان اڃان به متفق ناهيان، پراهو بحث ڪنهن ٻئي وقت ڪنداسين“ محراب خان ائين چئي اٿي بيٺو.