23
“هي ڳالهه ان کان ٻه ڏينهن اڳ جي آهي جڏهن پنهون پنهنجن دوستن سان هڪ هفتي جي لاءِ ماڻڪ بند ۽ پوءِ ڪيچ وڃڻوهو، مان هن جي اتساه ۽ جوش کي ڏسي سگهيس ٿي، هو مونکي آپي ڪري سڏيندو هو،” فَري اتساه مان ڳالهائڻ لڳي.
ان ڏينهن هن مونکي چيو، “آپي، مون ان کي صاف چئي ڏنو ته هن جي لاءِ پنهنجن خيالن کي بدلاءِ”
“ڪنهن جي لاءِ” مون پڇيو.
“ان پوڙهي لاءِ جيڪو انجو پيءُ آهي” پنهون وراڻيو.
“ڪنهنجو پيءُ” مون پڇيو.
“ ياسين بلوچ جو، هو جيڪو اسانجي پاڙي ۾ ٻه ڳليون ڇڏي پراڻي گهر ۾ رهي ٿو، هن جو والد ڊيره بگٽي ۾ ٿو رهي ۽ پاڻ هتي يونيورسٽي ۾ پڙهي ٿو ،اسين ڪاليج جا دوست آهيون،اها ڳالهه هن مونکي تڏهن چئي جڏهن هن فيصلو ڪري ورتو هو، پر پوءِ به هن مونکان راءِ گهري”
پنهون اتساه مان وراڻيو.
پنهون پوءِ مونکي ياسين جي باري ۾ پوري ڪهاڻي ٻڌائي فَري ڪهاڻي ٻڌائڻ شروع ڪئي.
“ياسين جو والد هڪ نيڪ دل انسان آهي، پر پراڻن خيالن جو آهي، جيئن عام طور قبائلي بلوچ هوندا آهن، روايتي ۽ ضدي.
گذريل سال ياسين جي ڀيڻ ڪنهن بيماري ۾ مبتلا ٿي وئي ته هن جي والد ان کي ڪنهن ڊاڪٽر کي ڏيکارڻ بجاءِ تعويذ ڪرائيندو رهيو، ڇوڪري ٺيڪ ٿيڻ جي بجاءِ وڌيڪ ڪمزور ٿيندي وئي،
ياسين ان ڳالهه جو ذڪر پنهون سان ڪيو. ياسين چيو، وسيلا نه هجڻ جي باوجود اهڙين موقعن تي دنبو يا ڪو جانور وڪڻي به علاج يا دوا درمل جو انتظام ڪندا آهيون. پر بابا ائين نه ڪيو . بلوچ سماج ۾ شايد عورت جي نسبت جانور جي اهميت وڌيڪ آهي. پنهون کي ياسين ٻڌايو ته ڪيترن موقعن تي هن اهو محسوس ڪيو آهي ته اسين هن زمين تي هڪجهڙا ناهيون ۽ نه وري زمين تي رهندڙ ماڻهن سان انصاف ڪري سگهون ٿا. هي نهايت ئي عجيب آهي ته عورت کي اسين هيٺاهين درجي جي به اهميت ڪونه ٿا ڏيون پوءِ کڻي اهو اولاد جو رشتو هجي. هن چيو ته جانور جي بيمار ٿيڻ تي ته بابا کي مون پريشان ٿيندي ڏٺو پر سندس نياڻي بيمار آهي ان لاءِ مون کيس گهڻو پريشان ٿيندي نه ڏٺو، ان معاملي ۾ ياسين همت ڪندي ڀيڻ کي ڪوئٽه وٺي آيو، ان لاءِ هن کي سخت مذاهمت کي منهن ڏيڻو پيو، پر پوءِ ياسين پنهنجي ڀيڻ کي اسپتال کڻي وڃڻ ۾ ڪامياب ٿيو، ان ڏينهن کان هنن جو هڪٻئي ڏانهن اچڻ وڃڻ بند آهي.
“پنهنجن خيالن کي بدلاءِ ان طرح سان پراڻيون روايتون ختم نه ٿينديون. قديم روايتن ۾ رائج ڪجهه قدر ۽ ضابطا بلوچن لاءِ ان قدر اهم آهن جو اهي ان تي ڪنهن به قسم جو سمجو ڪرڻ لاءِ تيار ناهن، ان لاءِ وڏي صبر ۽ تحمل جي ضرورت آهي، مون کيس سمجهائيندي چيو،
“پوءِ تو ان کي ڪهڙو مشورو ڏنو” مون پنهون کان پڇيو.
“مون ياسين کي چيو بابا کان معافي وٺ، ڇاڪاڻ ته تنهنجو فيصلو درست ئي سهي پر انجي مرضي جي خلاف هو ۽ بلوچ روايتن ۾ ان ڳالهه کي خراب سمجهيو وڃي ٿو.
“تون سمجهين ٿو ته تنهنجو اهو مشورو درست هو؟”مون ناراض ٿيڻ جي انداز ۾ چيو.
“ آپي درست مشورو نه ڏئي سگهان ها ته توکان ضرور پُڇان ها پر مونکي پنهنجي ڳالهه تي پورو ويساه هو ته منهنجو مشورو اجايو نه ويندو. پنهون مونکي چيو، مونکي بلوچ روايتن ۽ ڪمزورين جو احساس آهي. هن واضع طور تي چيو ته پهرين مان پاڻ خيال ڪندو هئس ته پراڻين روايتن سان بيهي مقابلو ڪجي پر پوءِ مون ڏٺو ته هتي ته هر ٻيو ماڻهو پراڻين روايتن ۾ ساه کڻي رهيو آهي.هن چيو ته جديد دور جو بلوچ قديم روايتن ۾ زنده آهي انجو وڏو سبب عام بلوچ غربت جي لڪير کان به هيٺ واري زندگي گذاري رهيو آهي. دراصل غربت ئي سمورن بيمارين جي پاڙ آهي. عام ماڻهو ته غربت جي هٿان اڳ ئي ذلت واري زندگي گذاري رهيو آهي، ان کي جاهل ۽ ڪٺور چئي وڌيڪ ذليل ڪجي ، مان پنهنجي زمين جي ماڻهو سان پيار ڪيان ٿو ، ان تي مان ڪيئن ٿو ملامت ڪري سگهان، پوءِ کڻي ڇو نه هو جهالت وارو رويو رکي.
“هائو! مان به ائين ٿي خيال ڪيان، پر اها ته دشمني چئبي جو ان جي ڪمزورين تي پردو رکجي، محض ان ڪري ته منهنجي زمين يا قوم جا آهن” مون پنهون کي وراڻيو.
“آپي تون پنهنجي دل کي مطمئن رک، مون وٺ اهڙي ڳالهه چوڻ جو پورو سبب آهي” پنهون چيو.
“چڱو ٻڌاءِ” مون هن کي چيو .
مون سمجهيو هو ته هن سوال تي هن کي ڪجهه حيرت ۽ مونجهارو ٿيندو پر هن جي چهري تي عجيب شفتگي ظاهر ٿي ۽ هي چوڻ لڳو،
“آپي، مان توسان انسان جي قدر قيمت جي باري ۾ ڳالهايان ته ان جا تو وٽ ڪهڙا دليل هوندا؟”
فَري پنهنجي ڀاءُ جي غير معمولي ڳالهين کي بيان ٿي ڪيو. هي ڀاءُ کي ياد ڪري ڏُکاري ٿي وئي، هن لاءِ وڌيڪ ڳالهائڻ ڏکيو ٿي پيو هو ، ڏک جي ڪيفيت جي ڪري هن جو آواز ڀرجي ٿي آيو.
اسين هميشه شاندار گفتگو ڪندا هئاسين، فَري پاڻ کي سنڀالي ڳالهائڻ شروع ڪيو.
“مون کيس چيو اهو به ڪو سوال آهي، انسان جي قدر قيمت کي ماپڻ جو پئمانو ته هر ڪنهن وٽ مختلف ٿئي ٿو.
“مان توکان ٻڌڻ چاهيان ٿو؟” پنهون چوڻ لڳو.
“انسان، ڇاڪاڻ ته رفتار، وقت، پسند ۽ ناپسند جي دائري ۾ رهي ٿو ان ڪري انجي سوچ به تبديل ٿيندي رهي ٿي ۽ هي انجو قيدي ٿيندو پيو وڃي.
ها!ائين ضرور آهي ته انسان پنهنجو پاڻ سان جيڪو ڪجهه ڪري رهيو آهي ان سان انجو ڪارج ڪنهن مشين جيترو ٿيندو پيو وڃي. اهو انسان جو وڏو الميو آهي، ان سان هي اڪيلو ٿيندو پنهنجو قدر مٽائيندو پيو وڃي، هي باقي مخلوق سان ڇا ڪري رهيو آهي انجو اندازو انجي وڌڻ جي رفتار مان لڳائي سگهين ٿو، هي پنهنجي فطري اهميت کان محروم ٿيندو پيو وڃي.
گلن، ٻوٽن، وڻن ۽ شاندار ندين ۽ جهرڻن جي ڀيٽ ۾ انساني سوچ پنهنجي ئي ڦهلايل گندگي کان متاثر ٿي رهي آهي،هر طرف لوهه ۽ ڪنڪريٽ جو جنگل کڙو ٿيندو پيو وڃي. انسان جي ڪهاڻي جي شروعات انجي جنم کان نه پر شروع ٿئي ٿي انجي ڪلچر، رهڻي ڪهڻي جي معيارن ۽ مروج قدرن کان، انسان کي زمين تي جيڪو ڪجهه سيکاريو وڃي ٿو اهو ئي ان جو سرمايو هوندو آهي، هزارين انسانن جو هر ڏينهن موت ٿئي ٿو ۽ هر ڏينهن ڪيترن انسانن جو جنم ٿئي ٿو، ڪنهن وٽ به انجو ڪو حساب ڪونهي،مون کي حساب ناهن ايندا، ورنه مان توکي حساب لڳائي ٻڌايان ها شايد اهو به مناسب نه آهي جو مونکي انسان جي تاريخ ۽ ارتقا جو پورو علم ناهي، پر مان اها ڳالهه ڄاڻان ٿي ته زمين ئي انسان جو آفاقي درجو مقرر ڪري ٿي.
“آپي! توهان جي ڳالهه درست آهي پر نفسيات، انساني قدر، منطق جا اصول ۽ انهن جون حقيقتون ڄاڻڻ لاءِ انسان کي حقيقت پسند ٿيڻو پوندو، انسان جي سماجي حيثيت کي سمجهڻ لاءِ رياست جي مروج قانونن کي به ته سمجهڻ جي ضرورت آهي” پنهون ڳالهائيندي چيو.
آپي، مونکي ٻڌاءِ ته بلوچ ادب ۾ جديد شاعري ۽ پاڪستان جي اسڪولن ۾ هر صبح ڳايو ويندڙ ترانو جنهن ۾ استقلال ، غيرت، محبت سخاوت، مهمانوازي، قول، اقرار، قوم، ملڪ،عزم، قوت اخوت ۽ مرڪز تي يقين جهڙا پاٺ روز دهرايا وڃن ٿا. ان سان ماڻهن جي زندگي ۾ ڪهڙو بدلاءُ آيو؟ پر منهنجو سوال هي آهي ته اهڙن ئي بيڪار خيالن ۾ هن قوم کي جڪڙي رکڻ جو خيال در اصل رياست ڏانهن ماڻهو جي غلامانه طرز زندگي کي قائم رکڻ آهي ۽ هر روز ساڳيا سبق دهرائڻ جي باوجود هن فرسوده سماج ۾ انهن جي ڪا هڪ ڳالهه به نظر ڪانه ٿي اچي. ڪجهه به ڪونهي جنهن جو ذڪر اسين قومي تراني ۾ ٻڌون ٿا. انسان جون راهون ته بند ڪيون پيون وڃن.
“چڳو ! تون پاڻ ان سوال جي تشريح ڪر” مون کيس چيو.
“آپي!؟ توکي ياد آهي ته مان توسان اڪثر پنهنجي سائنس جي استادن جي باري ۾ ذڪر ڪندو آهيان” پنهون ان ڳالهه جو جواب ڪجهه ان انداز ۾ ڏيڻ لڳو. جيڪي پنهنجي سبجيڪٽ ۾ مهارت رکڻ جي باوجود ارتقا جي اصولن کي سائنسي انداز ۾ پيش ڪرڻ جي بجاءِ معلوم ۽ نامعلوم جي وچ ۾ رهن ٿا، جيتوڻيڪ هنن کي سائنس جي علم تي ڀروسو آهي پر تڏهن به هو انجو اظهار کليل طرح سان ناهن ڪري سگهندا. ڪڏهن بي ربط ڳالهيون ڪنداآهن ۽ ڪڏهن ته غير واضع.
ڪيترا ڊاڪٽر معائني ڪرڻ ۽ علاج ٻڌائڻ کانپوءِ پنهنجن سرگوشين ۾ پنهنجي اهليت ۽ قابليت تي شڪ ڪندا آهن، دعائون پيا دهرائيندا آهن. اسين ڪنهن نه ڪنهن طرح عقيدي جي معاملي ۾ ڏاڍا حساس ٿيون ٿا. اهو ئي احساس دراصل نسل در نسل منتقل ٿيندو رهي ٿو. دنيا ۾ تمام ٿورا انسان هوندا آهن جيڪي ڪجهه طئي ڪري سگهندا آهن ۽ ان تي بيهندا آهن، هي ڪائنات ۽ انجو علم هڪڙي قسم جي ڳجهارت جيان آهي ڪڏهن ڪڏهن ته پوري حياتي ان کي سمجهڻ ۽ پروڙڻ وارن کي ڪجهه به حاصل نه ٿيندو آهي پر نهايت معمولي قسم جا ماڻهو، اهي شيون ڏسندا۽ سمجهندا آهن، مون اها ڳالهه عام انسانن کان سمجهي جيڪي مونسان گڏيا، پراڻين کٽارا بسن جي سفر دوران، پهاڙن ۾ تومن* کوڙي ويٺل معمولي ساڌن انسانن کان جن کي ڪڏهن انسان سمجهيو ئي نه ويو آهي،سچ پچ بهترين خيال جيڪي اڳي ڪڏهن منهنجي دماغ ۾ نه آيا مونکي انهن کان مليا.جيڪي بلڪل سادا ۽ واضع هئا، هڪ ڀيري زرغون پهاڙ جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ويٺل هڪ سگهڙ سان منهنجي اهڙي گفتگو ٿي، جنهن مونکي سادي ۽ معني سان ڀرپور، انسان جي قدر و قيمت جي تشريح ڪري ٻڌائي.
“تو ڪڏهن غور ڪيو آهي ته تنهنجو وجود خواب نه پر هڪ حقيقت آهي، توکي انجو ادراڪ آهي؟” هن جو سوال عجيب هو.
“مونکي انجي گهڻي خبر ڪانهي،” مون کيس چيو، مان ائين چئي هنجي ڀر ۾ ويهي رهيس. هن چيو تو ڪڏهن ائين محسوس ڪيوآهي ته جنهن زمين تي تون هينئر ويٺو آهين تنهنجي روحاني ۽ جسماني حرارت جو ذريعو آهي، ۽ تنهنجي حقيقي زندگي اها آهي”
مون حيرت مان چيو ، “ائين ڪڏهن به ناهي سوچيو” ۽ تو ڪڏهن ائين به ناهي سوچيو ته آسمان جي بلندي ۽ پکين جي آواز جي موسيقي تنهنجي حقيقي زبان ۽ طئي ٿيل ذهانت آهي، تون انهن جي روپ مان هڪ آهين” هُن چيو ،
هن ڳالهه کي سمجهه ته سج جا ڪرڻا زمين جي روح کي گرمائن ٿا ۽ زمين انسان جي روح کي حرارت ڏئي ٿي، انسان رڳو گوشت پوست جو جسم ناهي هي اهڙي حقيقت آهي جنهن جي اهميت انجي فنا ۾ پوشيده آهي، فنا جو مفاصلو ائين آهي جو ان کي پنڌ ڪري پورو ڪري نه ٿو سگهجي، هي هنڌ زمين سان جڙڻ ۽ ان سان پيار ڪرڻ سان حاصل ٿئي ٿو،
*خيمي جو قسم
خيال توکي ڊوڙڻ تي مجبور ڪندا آهن زمين توکي سانت ڏئي ٿي، آسمان جا بادل ۽ پوءِ بارش تنهنجي رڳن جي خون کي رواني ڏين ٿا ۽ پکين جي موسيقي تنهنجي سمجهه، ڏاهپ ۽ مروت جا در کولي ٿي، توکي خبر آهي ته پهاڙ صبح جو ڪيئن جاڳندا آهن، هي ڳائيندا آهن، رقص ڪندا آهن، سمورا خوف ۽ خطري کان آزاد هوائن ۾ اڏرندا آهن، هنن ئي مونکي اڏرڻ سيکاريو، اُڀرڻ ۽ اُلهڻ جي معني سيکاري.
“ها! مون کي ياد ٿو اچي هن وجود جي ڳالهه پئي ڪئي” پنهون وراڻيو.
“ها! هي هڪ قسم جي صداقت آهي جنهن کي ڪير پروڙڻ جي ڪوشش ئي ڪونه ٿو ڪري” هُن پهاڙي سُگهڙ مون ڏانهن ڏسندي وراڻيو.
“مان ڏسان ٿو ته ڪيترا ماڻهو انساني وجود کي گناه سان تشبيهه ڏين ٿا” هن مون ڏانهن نهاريندي چيو.
“ڪيترا ان کي زمين تي بار سمجهن ٿا، جي حساب لڳائيندين ته گهٽ ۾ گهٽ ڪوبه هن کي حقيقت مڃڻ لاءِ تيار ئي ناهي، هي ڄڻ فنا ٿي ويندڙ وجود ۽ خواب کان اڳتي ڪجهه به ناهي، هي ڪنهن اهڙي سُگهڙ جي ڳالهه ٻڌڻ لاءِ تيار ئي ناهن جنهن زندگي کي ۽ انجي وجود جي اهميت کي ڪنهن منمبر جي واعظ کان ناهي سکيو، هي اهڙي انسان کي ٻڌڻ لاءِ تيار ئي ناهن جنهن جي سماجي درجه بندي ۾ ڪا حيثيت ناهي، شايد ان ڪري مذهبي دعويدار پنهنجي سماجي رتبي ۽ حيثيت ڪري ماڻهن سان جيئن چاهن تيئن ڪن ۽ پنهنجن خيالن کي خدائي ڪتابن سان ڀيٽي پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪن ٿا جن جي ڪا اهميت ئي ڪانهي. خدا مونکي هنن کان محفوظ رکي، مان پنهنجي موسيقي سان ڳايو ويندڙ شخص آهيان. مونکي چيو ويندو آهي ته اهڙي ترتيب واري زندگي گذار جيڪا هي سڀني ماڻهن لاءِ طئي ڪن ٿا، ائين نه ڪرڻ تي مون مٿان بهتان هڻن ٿا.
منهنجا دوست! زندگي فقظ هڪ لڪير تي هلڻ جو نالو نه آهي ۽ نه وري ذهانت ۽ نه وري طئي ٿيل ترتيب جو نتيجو آهي، مون زمين سان پيار ڪيو آهي ۽ انجي حرارت مان پرايو آهي. پهرين ته مون اهو سکيو ته حياتي اهم آهي، اسان مان جڏهن ڪو چڱو ۽ نياءُ وارو ڪم ڪري ٿو ته حياتي ڪيڏي سٺي لڳي ٿي.
هن وڌيڪ چيو ته “مان دنيا لاءِ نه خلقيو ويو آهيان ۽ نه دنيا رڳو منهنجي خاطر آهي، مان ۽ تون پوري ڪائنات جو پاڇو آهيون، انجي حقيقت جي ڪنهن کي ڪا خبر ڪانهي، سمورا انسان ۽ مذهب نامعلوم جي پويان ڊوڙي رهيا آهن.هڪ ٻئي جي پويان مندر ۽ مسجد تعمير ڪندا نامعلوم جو درس ڏيندا وڃن ٿا.
مذهب، انسان جي نفي آهي، خدا جي تشريح لاءِ پيار ۽ عشق ٿو گهرجي،
مان وري ورجايان ٿو ۽ پنهنجي گفتگو هتي ختم ڪيان ٿو ته زمين کان مٿي جو ڪجهه آهي اها مڃيل ذهانت آهي جڏهن ته زمين جي حرارت اسان کي مروت ۽ ٻاجهه ڀريو ٺاهي ٿي ۽ عزت ڀري زندگي جي معني سيکاري ٿي، زمين جي حرارت اسانجي اندر پوشيده ڪيترن ئي حقيقتن کي نروار ڪري ٿي، هي شيون رڳو انسان اندر ئي ناهن پر پوري ڪائنات ۾ آهن، ندين ۽ پهاڙن جي آبشار جو پاڻي جڏهن وهي هلي ٿو ته ڪيترن پوشيده رازن مٿان پردو هٽائيندو وڃي ٿو، اهو تعلق ڪنهن طئي ٿيل ذهانت جو نتيجو نه آهي.” سگهڙ ايترو ڳالهائي اُٿي بيٺو ۽ پهاڙن جي پيچرن ۾ گُم ٿي ويو. پنهون پنهنجي گفتگو ختم ڪئي،
“هو مونکان گهڻو بهتر آهي” فَري، مختصر خاموشي کانپوءِ چيو، مان اڪثر هنجي خيالن لاءِ منتظر رهندي هئس جيڪي گهڻو ڪري خودپسندي کان هٽي ڪري نهايت عقل ۽ ڏاهپ وارا هوندا هئا. منهنجي تعريف ڪرڻ تي هو شرمائيندي چوندو هو،
“آپي، مان به ٻين وانگر ئي آهيان ۽ ٻين وانگر ئي سوچان ٿو”
“هائو ڀلي ٻيا کڻي ائين ڇو نه هجن پر تون فقط پنهنجي ساز ۽ سلوڪ ۾ رهجان” مان کيس چوندي هيس
“ آپي! ائين ڪيئن ممڪن آهي، مان عام ماڻهن جيان سوچيان ٿو انهن جي اندر جيڪو ڪجهه آهي منهنجي اندر انهن کان وڌيڪ ڪجهه به ڪونهي مان فقط قدرت جي شين مان اتساه وٺان ٿو”
“تون مختلف آهين اهو ئي سچ آهي ۽ تنهنجو مختلف هجڻ ئي تنهنجي وجود ۽ تنهنجي خيالن جي رواني لاءِ ضروري آهي” مون کيس چيو.
“مان انهن مان نه هوندس ته منهنجا خيال ڪير ٻڌندو ۽ پوءِ اهي خيال ڪهڙي ڪم جا، انسان کي سمجهڻ لاءِ اهم آهي ته انهن جهڙو ٿجي يا انهن جو حصو ٿجي.” هن اتساه مان وراڻيو.
“اهو عجيب ناهي ته تون پنهنجن خيالن لاءِ ٻين جو محتاج ٿين” اها ڳالهه تسلي جي حد تائين ته صحيح آهي پر حقيقت ۾ تنهجي خيالن کي تڏهن ٻڌو ويندو جڏهن تون سڀني کان مختلف هجين ۽ پاڻ بابت ڪنهن مونجهاري جو شڪار نه هجين، اسين جڏهن ڪو فيصلو نه ڪري سگهندا آهيون ته ٻين ڏانهن رجوع ڪندا آهيون” مان ساڻس ڳالهائيندي ويس.
“ آپي تو ئي ته سيکاريو آهي ته زندگي ۾ اسان جيڪو ڪجهه سکون ٿا اهو هڪ ٻئي جو ڏنل آهي، تنهنجي حياتي مون لاءِ ڪنهن نعمت ۽ برڪت کان گهٽ ڪونهي مان ڪو پيغمبر ناهيان جو ٻين کان پاڻ کي مختلف رکان مان هڪ عام انسان آهيان، اسان ڪيترن ڳالهين ۾ هڪ جهڙا آهيون اسانجون هڪجهڙايون ئي اسانجي غمن جو علاج آهن.
پنهون واقع به رواجي انسان ناهي باوجود انجي جو هو اها ڳالهه مڃڻ لاءِ تيار ئي نه هو.
“ان سُگهڙ جي ڳالهه به هڪ طرح سان ڄڻ ڳوٺاڻي ڪهاڻي جيان آهي” مون کيس چيو،
“ها! ائين لڳي ٿو، پر آپي هي ڳالهه ڪنهن کي متاثر ڪرڻ ۽ ڪنهن کي فتح ڪرڻ جي خيال کان ته ڪانهي” پنهون وراڻيو،
“انسان جي هستي ۽ انجو وجود ۽ هزارين اهڙي قسم جون ڳالهيون سچ پچ زندگي لاءِ نهايت ئي اهم آهن” پنهون وراڻيو.
“سرمائيدارانه ترقي ته انسان کي لاتعداد خواهشن ۾ جڪڙي رکيو آهي” مون کيس چيو،
“انسان کي ڪيئن ٿو جانچي سگهجي، اهڙو ته ڪو به اوزار ڪونهي، ۽ انسان جي تور تڪ ڪرڻ سان به ته حقيقتون سامهون نه ٿيون اچن، جن کي اسين مقدس سمجهون ٿا سڀاڻي اهي ڪجهه ٻي حقيقت طور سامهون اچن ٿيون، دراصل انسان جي خواهشن کي قابو ۾ آڻڻ جي ضرورت آهي، قدرت انسان کي ساڌن طريقن سان هلائڻ چاهي ٿي جڏهن ته سرمائيدارانه ترقي ان کي هڪ بازاري ۽ بيهوده شيطان جو روپ ڏيڻ چاهي ٿي، مون کيس چيو.
“آپي! تون ڄاڻين ٿي ته عام طور انسان ناخوش ۽ رنجيده حالت ۾ رهي ٿو” پنهون ڳالهائڻ لڳو، هي پنهنجي ڪردار ۽ وجود جي ڪٿ نه ڪري سگهيو آهي، جنهن جو ذڪر ان پهاڙي سُگهڙ ڪيو؟ پنهون جو جواب بيچين ڪندڙ هو.
”انسان جي ذهني حالت سندس وس ۾ ناهي، ان ڪري شايد پنهنجي ڪَٿ ڪري ناهي سگهيو” مون کيس چيو،
“انسان پنهنجي زندگي جا بهترين لمحا دولت کي ميڙڻ ۽ ماڻهن تي راڄ ڪرڻ جي چڪر ۾ وڃائي ٿو، پنهون ڳالهائڻ لڳو، انجي باوجود ڪيتريون خواهشون اڌوريون رهجي وڃن ٿيون، حرص، انجي سک ۽ چين کي تباه ڪري ٿو، هن وقت کي اهڙي رفتار ڏئي ڇڏي آهي جيڪو ڪنهن جي قابو ۾ ئي نه ٿو اچي، هن پنهنجو پاڻ کي بچائڻ لاءِ هزارين ٻين حياتين کي داءُ تي لڳائي ڇڏيو آهي ۽ ڪيترن ئي چهرن جي مسڪراهٽ کسي رکي آهي، تڏهن مونکي پهاڙي سُگهڙ جي هي ڳالهه درست لڳي ٿي ته، انڪار سان سراسر انسان پنهنجي سمي ۾ هلڻ کي ترجيح ڏيندو ۽ پنهنجي ذهانت کي خواهشن مٿان قربان نه ڪندو”
“توکي هاڻي ننڍ ٿي اچي وڃي سمهي رهه،” مان هن کي ويندي ڏسي رهي هيس، مون سمهڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي، رکي رکي هن جا سوال ۽ جواب منهنجي ننڍ کي اڏائي ٿي ويا.