29
شاه حسين مري کي سڀئي ڌيان وچان ٻڌي رهيا آهن، جنهنجو چهرو سفيد پٺاڻن جهڙو آهي ، پر هي پٺاڻ نه، بلوچ آهي،
شاه حسين مري کي پوڙهو ٿيڻ ۾ ڪا جلدي ڪانهي، سندس اکين ۾ سپنا جرڪن ٿا پر انهن جي حاصلات لاءِ به هن کي ڪا جلدي ڪانهي، هي جيترو ڌيان ڏئي ٻڌي ٿو اوترو ڌيان سان ڳالهائي ناهي سگهندو، ڊگهيون ڳالهيون نه سهي پر گهڻي اختصار مان به ڪم ناهي وٺندو، هن ڪڏهن به اکرن جو سودو ناهي ڪيو ۽ چڱي شيءَ کي عزت ڏني، ڪيترن کي لڳندو آهي ته هي چاليهه ورهين جو آهي پر دراصل هن جي عمر پنجهاه ورهين کان به مٿي آهي، هن پاڻ کي هميشه خوش رکيو پوءِ کڻي ڪهڙا به حالات هجن، سڀئي هن جي عزت ڪن ٿا ڇاڪاڻ ته ڪوئٽه جي هي انهن پراڻن ڪامريڊن مان آهي ، جيڪي اڄان تائين به بلوچستان جي حالتن جو گهرو سياسي، سماجي ۽ تاريخي ادراڪ رکن ٿا.
“اهي سڀئي ڪنهن نه ڪنهن طرح سان مليل آهن، عام ماڻهو وري به انصاف لاءِ ڪورٽن ڏانهن واجهائي ٿو. پر انهن کي درست حقيقت جي خبر ڪانهي ته اصل ۾ هي مختلف چهرا ئي هن نظام جا رکوالا آهن.” شاه حسين مري جي زبان مان نڪرڻ وارا لفظ واضع ۽ چٽا هئا. هن ڪجهه ٻيون ڳالهيون به ٻڌايون.
“ها ! ائين ممڪن آهي پر ڪهڙي ريت؟ توهان ائين ڪيئن ٿا چئي سگهو ته رڳو بنياد پرست تنظيمون ئي ان سازش جو حصو آهن” رتنا، شاه حسين مري کان سوال ڪيو.
“پاڪستان جي فوج ۽ ايجنسيز جو بنياد پرست مذهبي جماعتن ۽ تنظيمن کانسواءِ ڪنهن تي به اعتبار ناهي، توکي اعتبار ڪرڻ گهرجي، مان سچ چوان ٿو ته هي بلوچستان کي باهه ڏيڻ لاءِ بنياد پرست جماعتن کي منظم ڪري رهيا آهن، مظلوم قومون، هاڻي هي ڳالهه سوچين ٿيون ته اسان پنهنجو گهر ڪيئن بچايون، مون ڏانهن خير بخش ماڻهو موڪليو هو ته بلوچستان جي صوبائي خودمختياري جي معاملي تي صلاح ڏي ، هنجي بقول ته بنگلاديش وڃائڻ کانپوءِ پاڪستان جي ملٽري ۽ سويلين سرڪار سخت دٻاءُ ۾ آهي، هي بلوچن سان ڪجهه صوبائي خود مختياري جا معاملا طئي ڪرڻ چاهين ٿا، هن ائين سمجهيو ٿي ته هي اسان لاءِ سٺو موقعو آهي ته بلوچستان جا صوبائي حق طئي ڪجن ۽ انهن جو فيصلو ڪرڻ گهرجي، مون کيس چيو ته اهي ڳالهيون اڳ ۾ به ٻڌايون ويون آهن ۽ ڪيترا ڀيرا وڌيڪ ٻڌايون وينديون،
“جيڪڏهن مان ڪمزور آهيان ته طاقتور مونکي ڇو حق ڏيندو،”
خودمختياري ته وڏي ڳالهه آهي، هي ته بلوچن جا بنيادي حق به نه ڏيڻ چاهيندا ۽ اسين به ته صبح جو هڪڙي ڳالهه ڪيون ٿا ته شام جو ٻي، اسان به ته اهڙو ڪو فصل ڪونهي پوکيو جنهن جو ميوو وٺون، هڪ سردار لاءِ ماڻهو جي اهميت ڪهڙي آهي؟ خودمختياري ماڻهو جو مسئلو آهي ئي ڪونه ، ڪيترن ماڻهن کي انهي ڳالهه جي خبر ئي ڪانهي، ان ڪري خودمختياري جي معاملي ۾ ملٽري سرڪار هڪڙن سردارن کي انگيج رکڻ ٿي چاهي ته ٻين کي بندوق سان مارڻ ٿي چاهي.
“تنهنجي انهي ڳالهه خير بخش تي ڪهڙو اثر ڪيو هو؟” خديجه، شاه حسين مري کان معلوم ڪيو.
“هو هميشه سٺيون شيون ڏسندو آهي ڇاڪاڻ ته هو دل جو سٺو آهي” شاه حسين وراڻيو، بلوچستان جو حقيقي سوال ڪهڙو آهي؟ ان متعلق هن جي ايپروچ به سطحي آهي، مون جڏهن کيس چيو ته ماڻهن کي پهرين سردارن کان آجو ڪجي ۽ ماڻهن کي حقيقي زندگي گذارڻ جو حق ڏجي، انهن ۾ ذات جي آزادي جو احساس پيدا ڪجي، پنهنجن نوجوانن کي بيزار ڪندڙ تدريسي طريقن مان ڪڍي نئين دنيا کان روشناس ڪرائجي، ڪيترا ئي اهڙا نوجوان آهن جيڪي چئي رهيا آهن ته بلوچ سماج پنهنجن پراڻن رشتن تي هليو ته ختم ٿي ويندو، اسان کين نون رشتن کي تلاش ڪرڻ جو موقعو ڏيون، ڳُوٺاڻي سطح تائين ننڍڙي پئماني جي صنعتي ترقي سان نون رشتن کي اڳتي وڌڻ جو موقعو ملندو، جنهن سان ماڻهو خوشي ۽ خوشحالي واريون شيون ڏسي سگهندا.
“ائين ڪوبه سرادر نه ٿو چاهي” شاه حسين اُداس ٿيندي چيو، خير بخش به نه، هنن لاءِ مقدس اهي چند رعايتون ۽ خطاب آهن جيڪي موجوده سرڪار رائلٽي جي صورت ۾ هنن کي ڏئي ٿي. رياست به بدلاءُ نه ٿي چاهي، چون ٿا ته سردار بلوچستان جي ترقي آڏو رڪاوٽ آهن، پر جي ڏسجي ته ڪيترا ئي اهڙا علائقا آهن جتي مضبوط قسم جو سرداري نظام نه هجڻ جي باوجود ترقي جو نالو نشان ڪونهي، جيئن مڪران، گوادر تربت آواران سبي، ڪڇي جا علائقا.
هي پنهنجن ماڻهن کي آزاد ۽ خوشحال ڏسڻ نه ٿا چاهين، ڇاڪاڻ ته هي ماڻهو ئي هنن جي طاقت آهن، توکي خبر آهي ته هنن ماڻهن کي ڪيئن نه ذات پات ۽ قبيلن ۾ تقسيم ڪري رکيو آهي، بلڪه هي قبائليت جي نالي تي عام ماڻهن کان خطرناڪ ڪم ڪرائن ٿا، ته جيئن سرداري هڪ نظام جي روپ ۾ قائم رهي.
توهان سوچيندا هوندا ته هي مان سڀ ڪجهه سردارن جي خلاف ڳالهائي پنهنجي اندر جي اوٻر ڪڍڻ ٿو چاهيان!
“ائين ناهي، مان سردارن جي خلاف آهيان، ڇاڪاڻ ته زندگي ۾ڪابه شي مقدس ناهي هوندي” شاه حسين سنجيده ٿيندي وراڻيو، هن ملڪ انهن سردارن کي مقدس ڪري رکيو آهي، هي ته بيماري آهي، ته سردار جي چوڻ تي بُگٽي مري کي ۽ مري بُگٽي کي قتل ڪرڻ لاءِ تيار آهي، هر ماڻهو لاءِ ڪي اهڙيون گهڙيون به ٿينديون آهن جيڪي ان کي نئين طرح سان سوچڻ تي مجبور ڪنديون آهن، نفرت دائمي طرح ماڻهو جي اندر رهي ئي ڪانه ٿي سگهي، پر مونکي ڪنهن گهڙي ائين محسوس ٿيندو آهي ته هنن سردارن ماڻهن جي دلين جا دروازا ائين بند ڪري ڇڏيا آهن جو هي ماڻهو اهڙي هجڻ تي فخر ڪن ٿا.
“شاه حسين، ڇا هي سچ آهي ته هڪ قبيلو پاڻ کي ٻئي قبيلي کان برتر سمجهي ٿو؟” رتنا کاوءنس پڇيو،
“مون وٽ ان بابت ڪتاب آهن، جن ۾ لکيل آهي ته سڀئي قبيلا ۽ وري سب ٽرائيب جن جون پنهنجون پنهنجون شاخون آهن هر شاخ پاڻ کي ٻئي شاخ کان برتر سمجهي ٿو، انهن جا علائقا به ورهايل آهن، مونکي ئي کڻي ڏس مان پڙهيو لکيو آهيان، قبائلي برتري ۽ روايتن جو قائل ناهيان انجي باوجود بگٽين جي علائقي ۾ داخل ٿيڻ وقت خوف ۽ وسوسن ۾ گهيرجي وڃان ٿو انهن جي نظر ۾ منهنجو پڙهيو لکيو هجڻ بزدلي جي ڳالهه آهي.
“تنهنجي اکين مان باهه وسڻ گهرجي ۽ هٿ ۾ بندوق هجڻ گهرجي” هو مونکان ائين پڇندا آهن،
“چڱو هاڻي اسان کي صلاح ڏي ته پنهون کي ڪيئن بازياب ڪرائي سگهجي ٿو؟” توڪلي کانئس پڇيو.
مونکي هن باري ۾ خبر پئي ته مون پنهنجي ليکي به معلومات وٺڻ چاهي ته ان دوران ڪيس ڪورٽ هليو ويو، هي ڪينگرو ڪورٽون ڪيتري قدر آزاد آهن انهن جي ته توکي خبر آهي، پر ماڻهو چون ٿا ته جج چاهي ٿو ته وڪيل جي بجاءِ سڌو مونسان رابطو ڪيو، پئسه ڏئي پنهنجو ماڻهو ڇڏائي وڃو نه ته بيشڪ جيل ۾ سڙندا رهو.هي ملڪ اهڙي حالت ۾ پهچي ويو آهي، جتي پاڳل جي تشخيص بجاءِ ان کي مارڻ جو مشورو ڏنو ويندو آهي.
مون پنهنجن دوستن جي مجلس ۾ به پنهون جو ذڪر ڪيو هو، هنن مونکي خطرناڪ مشورو ڏنو، هنن اها ڳالهه واضع طور تي چئي ته پنهون همت وارو ۽ بهادر نوجوان آهي، هي ڪو پاڳل شخص ڪونهي جو ڪنهن کي ڪجهه به ٻڌائي ملڪ کان ٻاهر هليو ويو هجي يا ڪنهن جڳهه تي وڃي لُڪو هجي، اهو ممڪن ئي ناهي، پر مان توکي ڪجهه اهڙا اشارا ٻڌائيندس، جنهن مان خبر پوي ٿي ته پنهون ڪٿي آهي.
مان توکي ٻڌائڻ گهران ٿو، هڪ ڀيري ميجر عمر مون وٽ ان ڪري آيو هو جو کيس خبر پئي ته مان ڪيپٽن سرور بلوچ جو مامو آهيان، هن مون مان اها اميد ٿي رکي ته کيس پهاڙي گَڊ هٿ ڪري ڏيان، پوءِ هو اڪثر مون وٽ ايندو هو ڪڏهن اڪيلو ته ڪڏهن سرور سان هڪ ڀيري هو تازو سبي کان واپس ٿيو هو، مون کيس پنهون جي متعلق پڇيو هن ڪجهه اشارا ڏنا. تون اعتبار ڪندين، هن جڏهن پنهون جون وصفون ٻڌائيندي چيو ان جهڙو هڪ نوجوان ماڻڪ بند جي اوسي پاسي جي علائقي مان کنڀيو ويو آهي ته مان ڪيهون ڪري روئڻ لڳس، مان سرور کي نياپو ڏياري موڪليو ته ميجر عمر کي چوي ته منهنجي گهر نه اچي؟ ڇاڪاڻ ته هنجي موجودگي ڪري مان ائين سمجهان ٿو ته ڃڻ هن ئي اهو ڪم ڪيو آهي ۽ جي منهنجو تحمل جواب ڏئي ويٺو ته مان هن جو خون ڪري وجهندس، ان ڪري هن کي روڪ ته مون وٽ نه اچي.
“پوءِ تو ڇا ڪيو؟” توڪلي بي چيني مان کيس ڏسندي پڇيو.
“مون پنهنجي دوستن آڏو هي ڳالهه رکي” شاه حسين وراڻيو.
“هنن چيو، هنجو خون ٿي ويندو”
”پر ائين ڇو ٿيندو؟“ هن جي عمر ئي ڪيتري آهي، خديجه ڏکاري لهجي ۾ چيو .
“هائو! منهنجي سٻاجهي ڀيڻ اسين سڀ ان درد جي ڪيفيت ۾ مبتلا آهيون، جنهن کي تون شدت سان محسوس ٿي ڪرين، ڪير نه ٿو ڄاڻي ته آخر هي ملڪ اسان سان ان حد جي دشمني ڇو پيو ڪري، هنن ڪيترن نوجوانن جو خون ڪري ڪيترن خاندانن کي درد ۽ ڏک جي اذيت ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو آهي، بلڪه انهن کي ذهني طور تي بيمار ڪري ڇڏيو آهي”
“آخر تون ڪو رستو به ٻڌائيندين؟” توڪلي رڙ ڪري هن کان معلوم ڪيو.
شاه حسين مري اوچتو توڪلي جي رڙ ڪري ڳالهائڻ تي ڇرڪي پيو،
“مان ڪوبه فيصلو ڪري نه سگهيس، منهنجي دل زور سان دڙڪڻ لڳي، جڏهن منهنجن دوستن، چيو ته ان کانسواءِ ٻيو ڪوبه رستو ڪونهي” شاه حسين ڏاڍيان ڳالهائيندي چيو،
“تون ڪنهن جي ٿو ڳالهه ڪرين؟” توڪلي، شاه حسين کان معلوم ڪيو.
“هي، مظاهر بلوچ، نهايت دلڪش، بهادر ۽ بيخوف انسان آهي، هو جڏهن خاص حالتن ٿي ڳالهائيندو آهي ته ان جي نتيجن تي ناهي سوچيندو”
هن جڏهن پنهون جو ذڪر ڪيو ته صاف لفظن ۾ چيائين ته اهو ايجنسين جو ئي ڪم آهي، اسين ڪورٽ جي آسري پنهنجو نوجوان وڃائي وهنداسين، پنهون جي حياتي کي بچائڻو آهي ته اسان کي اهو فيصلو ڪرڻ گهرجي. پوءِ هن اها تجويز رکي، هن چيو ته پنهون کي بچائڻ جو واحد رستو اهو آهي ته اسان حڪومت جي ڪنهن خاص ڪارندي کي اغوا ڪيون ۽ انجي بدلي ۾ پنهون جي گُهر ڪيون،
“تو وٽ ڪا ڪم جي ڳالهه آهي يا هميشه هوا ۾ لٺيون هڻندو آهين؟” مون کيس چيو.
“تون جي منهنجي جڳهه تي هجين هان ته اڃان به آساني سان ڳالهه کي سمجهي سگهين ها” مظاهر مونکي چيو، پر تون ته هميشه ائين چوندو رهندو آهين ته حقيقي حياتي هڪ خواب جيان آهي، جنهن جي ڪا تعبير ڪانهي، موت کانپوءِ ٻي جهان کي مان ڇاڪندس مونکي ته حال ۾ جيئڻ گهرجي، اهو به شان سان، توکي جي هن زندگي ۾ شان سان جيئڻو آهي ته پوءِ منهنجي اکين ڏانهن نهار انهن جي سوالن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪر ۽ جي اڃان به ڪجهه سمجهه ۾ نه اچي ته فَري جي چهري ڏانهن نهار جيڪو ڪيترن ڏينهن جي اوجاڳي ڪري ڪومائجي ويو آهي، جي اڄان به توکي پڪ ڪرڻي هجي ته پنهون جي امڙ جي سوالن جو مقابلو ڪر ته توکي حقيقي زندگي جي معني سمجهه ۾ اچي ويندي ته ڪن رشتن لاءِ ماڻهو ڪيڏا اهم هوندا آهن، تون ان خواب مان ٻاهر نڪر، خواب بي جان شين لاءِ ناهن ڏسبا، پنهون هڪ اهڙي جان آهي جيڪا هاڻ اسان سڀ لاءِ اهم آهي، توکي اها ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته ان رستي کانسواءِ پنهون کي بچائڻ جو ٻيو ڪو به طريقو ڪونهي، ان کان اڳتي مان ڪا به گفتگو نه ٿو ڪرڻ چاهيان.
“تون چاهين ٿو ته سڀ ڪجهه تباه ٿي وڃي؟ توکي انجي نتيجن جي خبر آهي” مون مظاهر بلوچ کي چيو،
“ها مونکي خبرآهي” هن وراڻيو.
“توکي ڪا خبر ڪانهي” مون کيس وراڻي ڏني، توکي جي انهيءَ ڳالهه جو احساس هجي ها ته اها صلاح نه ڏين ها! تون وسارين ٿو ته هن سان بلوچ سياسي تحريڪون ختم ٿي وينديون، هي ائين ئي ته چاهين ٿا ته اسين ان حد تائين وڃون ته جيئن هو اسان کي دهشتگرد ڊڪليئر ڪن ۽ نوجوانن کي مارڻ آسان ٿي پوي.
“تون انهن مان ڪهڙي اميد ٿو رکين” مظاهر وراڻيو، هو ته هاڻي به ماري رهيا آهن، مونکي سياسي تحريڪن کان وڌيڪ پنهون جي زندگي جو فڪر آهي، مان ان کي بچائڻ چاهيندس.
“مان توکي سياسي تحريڪن جي اهميت ۽ حقيقت بابت پنهون جا دليل ٻڌايان ٿو” مون کيس چيو، پنهون چاهيندو هو ته، بلوچستان جي آزادي هڪ سياسي تحريڪ سان ممڪن آهن، اجتماعيت ۾ طاقت هجي ٿي، ماڻهو جڏهن مجموئي طور تي تحريڪ جو حصو ٿيندا ته صحي فيصلا ڪري سگهندا،
“تون مونسان سوشلزم جي ڳالهه نه ڪر ۽ نه وري ان زنجير ۾ ڦاسائڻ جي ڪوشش ڪر! مان جيڪو چوان ٿو ان کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪر” مظاهر منهنجي دليل کي رد ڪندي چيو، مظاهر ۽ منهنجي وچ ۾ هاڻ ڄڻ بحث ڇڙي پيو، هن وڌيڪ چيو ته هي ڪنهن نظريي جي جنگ ناهي پر پنهون کي زنده سلامت ڪڍي اچڻو آهي ۽ ان کي بچائڻ جو ٻيو ڪوبه طريقو ڪونهي، اسان جيڪڏهن ويهي سياسي تحريڪن ۽ نتيجن جي پرواه ڪنداسين ته دير ٿي ويندي، اها ايذاءُ ڏيندڙ ڳالهه ٿيندي ته ڪيترن نوجوانن جيان پنهون به اسان کي مسخ شده حالت ۾ ملي، مظاهر ڳالهائيندو ٿي ويو.
“مان ان صلاح کي رد ڪيان ٿو ۽ اهڙي ڪنهن به اُٻهرائي جي اجازت نه ڏيندس” مون کين پنهنجو فيصلو ٻڌايو، مظاهر جون اکيون ڀرجي آيون، هن مونسان ڪجهه به نه ڳالهايو، هو پنهنجي ليکي ڪجهه به نه ٿي ڪري سگهيو، جي هن جي وس ۾ هجي ها ته هي شايد ائين ڪري به ويهي ها.
“ پنهون کي وڃائڻ جو مونکي سدائين ڏک رهندو، مان کين چوندس ته مان ذليل ۽ بزدل ناهيان جنهن پنهون کي بچائڻ لاءِ ڪجهه نه ڪيو، مون کان جڏهن منهنجي تاريخ ۽ منهنجي آئيندي جو نسل پڇندو ته مان کيس واضع چوندس ته سياسي تحريڪ ان ڳالهه جي اجازت نه ڏني.” مظاهر ديوار سان ٺيڪ ڏئي پاڻ سان ڳالهائيندو رهيو.
مون هن جي اکين مان لڙڪ وهندي ڏٺا، هن کان اڳ جو هي پنهون لاءِ روئي رڙي مان کيس وڃي ڀاڪرن ۾ ڀريو ، هي ڄڻ اندر کان ڦسي پيو ۽ ڪيتري دير تائين سڏڪا ڀري روئندو رهيو، هي جڏهن ڪجهه سامت ۾ آيو ته مون کيس چيو.
“ٿورو غور ڪر! پنهون کي اسين سڀ ڏسڻ گهرون ٿا هو اسان جي دل ۽ دماغ جو حصو آهي” مون کيس چيو، هن جي آدرش، جدوجهد ۽ قرباني کي سمجهڻ لاءِ تحمل، برداشت ۽ گهري ادراڪ جي ضرورت پوي ٿي، پنهون جو عڪس اسان ۾ سدائين لاءِ رهڻو آهي، ڇاڪاڻ ته پنهون هڪ عمل جو نالو آهي.
منهنجا عزيز! ائين ناهي ته مون وٽ فڪر آهي روح ناهي ، مان پنهنجي روح کان پنهون کي ياد ڪري روئان ٿو ۽ پنهنجي فڪر کان ان کي هڪ حقيقت سمجهان ٿو جيڪا سدائين رهڻي آهي، مون جنهن ڳالهه جي تشريح ڪرڻ ٿي چاهي اها طريقيڪار متعلق آهي، قرباني عظيم شيءَ آهي پر ان کان به وڌيڪ سچائي هڪ ٻي آهي، توکي ڪائنات جي اُصولي عمل جو درس ڏيڻ نه چاهيندس جو تون خود ان کان چڱي طرح واقف آهين، پر ان کان به اڳتي جي مان ائين چوان ته بيداري، ڪنهن هڪ شخص کي بچائڻ کان وڌيڪ اهم ٿئي ٿي ته شايد منهنجي اها ڳالهه توکي موقعي پرستي ۽ بزدلي وانگر به لڳي، ۽ شايد تون ائين به چوين ته ان سان ڇا ٿيندو؟ پنهون ته نه موٽندو!؟
پر جي تو روس جي انقلاب جي تاريخ پڙهي آهي ۽ ان کان به اڳ بلوچ قبيلن جي تاريخ پڙهي آهي ته اتي ڪجهه اهڙا واقعا به توکي نظر ايندا جيڪي هڪ عام ماڻهو لاءِ ناپسنديده ۽ موقعي پرستي جي دائري ۾ اچن پر دراصل ان پٺيان هڪ گهري بيداري ۽ دانائي به پوشيد هوندي آهي، مثلن، چاڪر رند جو پنهنجي ڀاءُ گهرام سان گڏجڻ جنهن چاڪر کي سردار مڃڻ کان انڪار ڪيو هو.
گهرام هميشه پنهنجي لاشار هجڻ تي فخر ڪندو هو، هن کي اهو ادراڪ نه هو ته انسان جي قيمتي زندگي لاءِ ڪهڙيون شيون اهم آهن، هن کي هميشهه پنهنجي 40 هزار لاشار تي غرور رهندو هو ، پر اهو 40 هزار لاشار گنداواه جي سرحدن تي جڏهن اڪيلو ۽ تنها ٿي ويو ۽ شڪست سامهون نظر ٿي آيس تڏهن چاڪر رند اهڙو فيصلو ڪيو جنهن سڀ کي حيران ڪري ڇڏيو ، چاڪر خان لشڪر وٺي گهرام سان گڏ وڃي بيٺو ۽ گهرام جي شڪست جي انديشن کي ختم ڪري ڇڏيو.
تاريخ جي اهڙن واقعن کي تون ڪهڙو نالو ڏيندين، پر جي مان ائين ڪرڻ جي توکي اجازت ڏيان جيئن تون چاهين ٿو ته پوءِ انسانيت جو ڇا ٿيندو؟ جيڪا مجموعي طور تي هن سماج جي اذيت کي ڀوڳي رهي آهي، هر ماڻهو پنهنجي پياري لاءِ ان حد تائين وڃي ته پوءِ مجموعي سياسي ۽ سماجي قدر ته تباه ٿي ويندا، هي ظالم معاشرو به اهڙن نتيجن لاءِ ان عمل کي همٿائيندو، ته پوءِ سڀئي شيون غير اهم ٿي وينديون ۽ جنهن کي جيئن سمجهه ۾ ايندو ڪندو وتندو، هڪ انسان کي بچائڻ جي جيستائين ڳالهه آهي، اهو نقطو سڀ کان اهم آهي پر دانائي جي تقاضا ڪهڙي آهي، اسانجو ڪم اتي ته ختم ٿيڻ نه گهرجي، اڳتي جي سفر جو ڇا ٿيندو؟ جڏهن تون ان سفر کان ئي پاڻ کي ٻاهر ڪري ڇڏيندين ته هنن ظالمن کي ته وڌيڪ راڄ ڪرڻ جو موقعو ملي ويندو. مونکي ٻڌاءِ! تون ائين ڪرڻ چاهيندين؟ منهنجو ڀاءُ قتل ٿي وڃي ٿو ته منهنجي دانائي مونکان ڪهڙي ڳالهه جي تقاضا ڪندي، مونکي روايتي طرح جو انسان نه ٿيڻ گهرجي، مونکي ويڙهه جي رستي جي پوري ڄاڻ هئڻ گهرجي، ۽ اهو لازمي به آهي ته ڪهڙي ويڙهه جا ڪهڙا نتيجا نڪرندا، مان بلوچ سردارن وانگر آزادي جي نعري کي مفاد جي حد تائين ڏسڻ نه چاهيندس هي هڪ سنجيده ويڙه آهي جيڪا سياسي تحريڪ ذريعي وڙهي ويندي، ڇاتون چاهيندين ته مان ڪنهن سردار جهڙو ٿيان! تون ائين ڪڏهن به نه چاهيندين، بلڪه تون ائين چاهيندين ته مان ظلمت جي خلاف ماڻهن کي ائين جوڙيان جو دشمن تنها ٿي وڃي، مان ائين نه چاهيندس ته دشمن مونکي اڪيلو ڪري ماري.
مون مظاهر بلوچ جي چهري کي ڏٺو جيڪو هاڻي ڪافي سڪون ۾ اچي ويو هو، مون هن کي وڌيڪ چيو ته، اسين اهي سمورا محاذ استعمال ڪنداسين جن سان اسانجو سڌو عوام سان تعلق جڙندو، اسين ڪورٽ جي هر حاضري تي پيش ٿينداسين، باوجود انجي جو اسان ان مان ڪا وڏي اميد ڪونه ٿا رکون. شاه حسين مري پنهنجو هٿ پنهنجي چهري مٿان گهمايو ، هن ڄڻ پاڻ کي وڃائڻ کان بچائي ورتو هو .
مون وٽ اهو ئي آهي، جيڪو هاڻ توهان آڏو بيان ڪيو ، شاه حسين مري ڪجهه گهڙين لاءِ خاموش ٿي ويو.
شاه حسين جي ڳالهين سڀني جي دل تي چڱو اثر ڇڏيو، ان مان هنجي ذهني قابليت ٿي نظر آئي،
“آفرين! منهنجا دوست!” توڪلي، شاه حسين سان مخاطب ٿيندي چيو.
“مظاهر بلوچ ان ڳالهه لاءِ راضي ٿي ويو هوندو” توڪلي، شاه حسين کان معلوم ڪيو،
“هو خاموش ويهڻ وارن مان ناهي! پر هن ڳالهه تي هو خاموش ٿي ويو، ان مان لڳو ته آسمان صاف ٿي ويو.
“هي حقيقت پنهنجي جاءِ تي! پر ڪالونيل دور کي ته اسانجو نسل پوئتي ڇڏي آيو آهي، موجوده دور ۾ اسين ڪٿي بيٺا آهيون؟” رتنا، شاه حسين مري کان سوال ڪندي چيو.
“منهنجي لاءِ ڪابه هڪ شي انسانيت سان پيار ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي” شاه حسين مري جواب ۾ چيو، ڇاڪاڻ ته مان هڪ عام انسان آهيان، مون لاءِ منهنجي سادگي ئي سڀ ڪجهه آهي، زندگي جي فلسفي تي ته مان تڏهن سوچان ٿو جڏهن ڪو مصنوعي عمل منهنجي سادگي سان ٽڪرائي ٿو، جنهن کي پيدا ڪرڻ وارو عام انسان نه پر ڪلاس آهي. گوشت جو اگهه عام ماڻهو نه پر رياست مقرر ڪري ٿي . اٽي کان ويندي ماني جي اگهه تائين هر طرف رياست ويٺي آهي، پر مونکي تعجب ٿئي ٿو ته بلوچ نوجوان رياست خلاف جيڪي شڪايتون رکي ٿو ان کان وڌيڪ جذباتي حد تائين نسلي بنياد تي تقسيم ٿيل آهي، منهنجو تعلق مري قبيلي سان آهي، ان ڳالهه جي حوالي سان مان اوهان کي پنهنجي حقيقت ٻڌايان ٿو ، هتي جڏهن سردار وڙهندا آهن ته پوري جو پورو قبيلو وڙهي ٿو، هتي قبيلن جي ويڙهه ٿيندي آهي، ورهاست ٿيندي آهي ۽ انهي بنياد تي ماڻهو ماريا ويندا آهن، مان اڃان پنهنجي سادگي ۾ رهندي قبيلن ريتن، رواجن تي پورو يقين رکندو هئس. مري سردار جي بگٽي سردار سان ويڙهه هلندڙ هئي، ان ويڙهه ۾ شامل ٿيڻ لاءِ مونکي به موڪليو ويو، تڏهن اها روايت هئي ته نوجوانن کي به شامل رکو ته جيئن قبائلي ريتن رسمن کان واقف ٿي سگهن مون ڏٺو پئي هر عام مري جنهن جي پوري زندگي خانه بدوشي ۾ گذري، جن جي ٻارن جي جسم تي پائڻ لاءِ پورو ڪپڙو به نه هو . پنهنجن روايتن کان به وڌيڪ سردار جي حفاطت ۽ انجي مفاد جي حصول لاءِ ان قدر جذباتي ۽ جوش ۾ هو، جو مون ائين ٿي سمجهيو هنن جي سامهون خدا هجي ته هي خدا کي ڇڏي سردار جي پويان لڳي پوندا. هنن پنهنجو پاڻ کي ان ڳالهه لاءِ تيار ڪري ورتو هو ته جيڪو ڪجهه آهي اهو ئي آهي، ان کانسواءِ هو هڪ لمحو به زنده رهي نه ٿا سگهن.
ماڻهن کي اهڙي حالت ۾ رکڻ سان ئي سردار زنده رهي سگهي ٿو. مون پهريون ڀيرو ان ڳالهه تي سوچيو ته جنهن بگٽي کي نه ڪڏهن مون ڏٺو نه وري ان کي سڃاڻان، ان کي مارڻ ، خون ڪرڻ جو مونکي ڪهڙو حق ، مان شايد ان سوال تي ڪڏهن به نه سوچيان ها جيڪڏهن مان اسڪول وڃڻ جو ضد نه ڪيان ها.
بلوچستان يونيورسٽي ۾ ٽن پروفيسرن جو خون ٿيو ته ڪنهن به سردار انجي مذمت نه ڪئي. شاه حسين مري ڳالهائيندو ويو، پر ان کي ري ايڪشن سان تعبير ڪندي بلوچ مذاحمت کي نسلي رنگ ۾ رنڱيو ويو، مون ان عمل جي مخالفت ڪئي، پر ان کان به وڌيڪ اسلام جي نالي تي شيعه سني تفريق وڌي ۽ ٻين ڪيترن ئي هنڌن تي مذهبي جماعتن پاران ٻارن مٿان انگريزي پڙهڻ تي پابندي لاڳو ڪئي وئي.
“هي ته نهايت خطرناڪ ڳالهه آهي، بلوچستان جو روح ته ٿڌي مٺي چشمي جيان آهي“ خديجه وراڻيو،
“ڪيترا ئي اهڙا ماڻهو هوندا آهن، جيڪي محب وطني جي خالي کوکلي احساس سان، پنهنجن ماڻهن سان دشمني ڪري وهندا آهن” شاه حسين مري وراڻيو، هو ائين سمجهندا آهن ته هو دوستي جو فرض ادا ڪري رهيا آهن، شاه حسين پنهنجي گفتگو کي توازن ۾ رکڻ جي باوجود جذباتي ٿي ويو هو، هن چيو ته پروفيسر ڪي سزايافته ، خوني نه هئا جو انهن سان ائين ڪيو ويو. هو ته ڪيتري وقت کان نوجوانن کي تاريخ . ادب ، فلسفو پڙهائي رهيا هئا . علم ۽ علم واري انسان کي نسلن ، فرقن ۽ذات پات ۾ نه ٿو ورهائي سگهجي. هي محب وطني جي ڳالهه ناهي، هي پنهنجي نسل سان دشمني جي برابر آهي، هنن کي مارڻ سان ڇا ٿيو ، مصنوعي فڪر جاءِ والاري.
ادب ۽ فلسفي کانسواءِ انسانيت سان ڪيئن ٿو پيار ڪري سگهجي، ماڻهو جي کائڻ، پيئڻ ۽ مري وڃڻ جو ئي ته سوال ڪونهي، ان کي ڪيئن زنده رهڻ گهرجي، ۽ هڪ ڳالهه سڀنيءَ لاءِ ڪيئن ساڳي ٿي سگهي ٿي ۽ انساني سماج جي سياسي، معاشي حقن لاءِ ڪهڙي طرح دنيا جون قومون يڪجا ٿي سگهن ٿيون، ادب ۽ فلسفي جي زبان سان ئي ته ائين ممڪن آهي، هنن کي ڄاڻي واڻي ماريو ويو ته بلوچستان جي نوجوانن کي ان زبان ۽ خيال کان محروم رکجي.
“توهان کي بلوچستان جي شيعه ۽ سني علائقن ۾ به وڃڻ گهرجي جيڪي توهان کي ياد ڏياريندا ته نسل پرستي ڪيتري نه خطرناڪ ٿئي ٿي ” شاه حسين مري، توڪلي ۽ ٻين دوستن سان مخاطب ٿيندي چيو.