8
توڪلي پنهنجي ڏک کي هميشه پوشيده رکيو، هي روايتي بلوچ ئي رهجي وڃي ها، پر پوءِ هن اهڙي روشني ڏٺي جنهن مان ڪائنات جو جنم ٿيو، مخماڙ جي وادي کان ڪوهه سليمان جي پٿريلي ۽ مشڪل گذرگاهن، رستن ۽ پيچرن تي سمو جو حسن وکريل آهي، هي ان حسن ۾ وکري وڃڻ، گم ٿي وڃڻ چاهي ٿو، پر پوءِ پنهنجي ڀاءُ دَلنڙ جي موت کانپوءِ جيڪو مري بگٽي قبائلي جنگ جي دوران ماريو ويو ، بي نيازي واري زندگي کان نڪري آيو ۽ سرداري روايتن جي خلاف ٿي بيٺو، ته هڪدم هن ماڻهن جي توجهه حاصل ڪري ورتي ۽ هن جي گرد ڪيترا ئي محروم ۽ سردارن جا ستايل ماڻهو جمع ٿيندا ويا، ڪجهه اهڙا به جيڪي بلوچستان جي آزادي لاءِ وڙهي رهيا هئا،
مان جڏهن پنهنجي ٻالڪپڻ ۾ ماڻڪ بند جي ڳلين مان گذرندو هئس ته مسجد مان اذان جو آواز ٻڌي بيهي رهندو هئس، توڪلي، ڄام دُرڪ کي پنهنجي شروعاتي زندگي جو واقعو ٻڌائي ٿو.
منهنجي ننڍڙي جسم اندر ايڏي ته ڪشادي دل هئي جو مون کي ڪڏهن خيال ئي نه آيو ته هي اذان ڪنهن سُني جي يا ڪنهن شيعي جي آهي، مان پنهنجي روح جي اطمينان سان اذان ٻڌڻ لاءِ بيهي رهندو هئس، منهنجي اندر ڪو اهڙو سوال ئي ڪونه هو جيڪو مون کي ڪنهن مشڪل، نفرت ۽ اضطراب طرف موڙي. جڏهن مان ڪوئٽا پڙهڻ لاءِ ويس ۽ اردگرد جي ماڻهن سان تعلق ٿيندو ويو ته تڏهن مونکي محسوس ٿيو ته اسين سڀ ڪنهن نه ڪنهن طرح پنهنجي پنهنجي مذهب، نسل، رنگ ۽ پوءِ قبيلي کان سڃاتا وڃون ٿا. اسانجن چهرن ۾ تڏهن هزارين گهنج پئجي وڃن ٿا جڏهن ڪو ڪنهن جي نسل ۽ مذهب تي ڳالهائي ٿو.
پوءِ ڇا ٿيو پورو جو پورو ڪوئٽه سني ۽ شيعي جي باه ۾ ٻرڻ لڳو. منهنجي من جو اطمنان ختم ٿي ويو .
مون توسان پنهنجي ڳالهه ان ڪري ڪئي ته مون هميشه ائين سمجهيو آهي ته دنيا ۾ فساد. ويڙهه جو سبب انسان جو جنون آهي، مان شيعو ۽ سني نه هجڻ جي باوجود مذهب کان شديد طور تي متاثر ٿي رهيو آهيان، هڪ ڀيري ڪنهن دعوت ۾ ويٺا هئاسين ته ڳالهه حرام ۽ حلال جي نڪتي هڪ سُني مُلي چيو ته مان حلال کانسواءِ ڪجهه کاوان ئي ڪو نه ته ميزبان کي ان ڳالهه جو شديد ڏک ٿيو هن ڇا ڪيو جو ماني جو اڌ ٽوڙي ملي کي چيائين ان مان ايترو کاءُ جو حلال هجي.
مون پنهنجي تعليم جي دوران اها ڳالهه سکي ته حرام ۽ حلال جو اصول غربت سان ڪيئن ٿو لاڳو ٿي سگهي، جناح جي اسلام ۽ گانڌي جي روحانيت پويان زمين جو سوال نه هو ته ٻيو ڇا هو؟ اها دراصل ناقص قسم جي اڳڪٿي هئي ته مسلمانن کي پنهنجو جُدا وطن گهرجي. هندوستان جا ماڻهو ته هڪ هزار سالن کان هڪ ئي وطن ۾ گڏ رهندا ٿي آيا، مونکي اهو پڙهي حيرت ٿي ته جناح اهو ٻڌي حيرت ۾ پئجي ويو ته برطانيه سندس نئين ملڪ وارو مطالبو مڃي ورتو آهي، مون سوچيو جيڪڏهن اهو سچ آهي ته پوءِ ڇا سندس نئين ملڪ جو مطالبو رڳو سوديبازي ذريعي وڌيڪ مراعتون حاصل ڪرڻ هو، هندستان جي ماڻهن 47 کان پوءَ پنهنجو وطن وڃايو جنهن جي سزا اسين سڀ ڀوڳي رهيا آهيون.
“هاڻ تون ڳالهاءِ مان ڏسان ته تنهنجا ڪهڙا خيال آهن” توڪلي، ڄام دُرڪ ڏانهن نهاريندي چيو
ڄام دُرڪ اطمينان سان توڪلي کي ٻڌڻ کانپوءِ بيٺڪ جي ليپيل ديوار کي ٺيڪ ڏئي چيو، وادي چملانگ جي بلوچن جو ڪهڙو جرم هو جو انهن معصوم ماڻهن جي مٿان باروود اڇلايو ويو، زمين جو رشتو سمورن رشتن کان وڌيڪ عزيز ٿئي ٿو ۽ اهو قدرت پاران اصل رشتو آهي، هر ماڻهو ان رشتي سان نڀائي ٿو ڇاڪاڻ ته اهو قدرتي آهي، وادي چملانگ جا سمورا ماڻهو پنهنجي حصي جو اهڙو ڪم ضرور ڪندا هئا جيڪو ٻئي کي سک ڏئي، ميويدار وڻ لڳائڻ، رستن کي صاف رکڻ، وڏڙن لاءِ عزت، پنهنجن ٻارن کي اِهو سيکارڻ ته انسان سڀ کان اول آهي، پنهنجي شهر جي حفاطت ڪرڻ ۽ اهڙا ڪيترا ننڍا ننڍا ڪم ڪري هُنن پنهنجو رشتو زمين سان مضبوط ڪيو هو، هن رياست اسان کي ان احساس کان محروم ڪيو، مان هن رياست ۾ ته هڪ پَل به نه رهڻ چاهيندس، مان محراب خان جي ڪيترن ڳالهين سان متفق آهيان، هي جنگ هاڻ سردارن جي ناهي، هي آزادي جي جنگ آهي جنهن جو فيصلو هاڻ بلوچ نوجوانن کي ڪرڻو آهي،
يعني تون هڪ ٻي ديوار کڙي ڪرڻ چاهيندين، اهڙيون ننڍيون ننڍيون ديوارون بلوچستان ۾ اڳ ئي کوڙ آهن، تون هڪ ٻي جو به اضافو ڪرڻ چاهين ٿو“ توڪلي، ڄام دُرڪ سان مخاطب ٿيندي چيو،
”اها ديوار مون کڙي ناهي ڪئي“ ڄام دُرڪ کيس ادب مان وراڻيو،
هلو مڃون ٿا، ته ڪنهن پٺاڻ يا پنجابي کڙي ڪئي پر پوءِ تو ۾ ۽ هُن ۾ ڪهڙو فرق ٿيو؟ توڪلي وراڻيو،
فرق آهي، ڄام دُرڪ وراڻيو، مان فرد نه پر قوم آهيان ۽ هزارين سالن کان پنهنجي زمين جو مالڪ آهيان مونکي اهو حق آهي ته پنهنجي زمين بابت پاڻ فيصلا ڪريان. ڪنهن سان گڏ رهڻ يا نه رهڻ جو به حق رکان.
توکي معلوم آهي ته 1973 ۾ بلوچ سردارن اليڪشن ۾ حصو وٺي پاڪستان کي قبول ڪيو، توڪلي ڳالهايو، ۽ راڄ ڪرڻ جي خيال کان وزير ۽ مشير به ٿيا.
ها مونکي ياد آهي، ڄام دُرڪ وراڻيو.
ان ئي زماني ۾ ڄام غلام قادر جي قيادت ۾ بيله. خاران ۽ مڪران رياستن جا والي ، خان قلات جو پٽ ۽ اوسي پاسي جا سمورا خان، سردار اقتدار واري پيپلز پارٽي ۾ شريڪ ٿي ويا. هي سڀ دراصل پنهنجي سرداري نظام کي بچائڻ لاءِ ڪڏهن مسلم ليگ ته ڪڏهن پيپلز پارٽي ۾ شريڪ ٿيندا رهيا ته ڪڏهن قوم پرست ٿيڻ ۾ به دير نه ٿي ڪيائون .
تو ڪڏهن غور ڪيو آهي ته آزادي جي راه ڪيئن ٿيندي آهي؟ ۽ انجي ڪهڙي معني آهي؟ توڪلي اهم نقطي تي ڳالهائڻ لڳو
” مان توکان سمجهڻ چاهيندس“ ڄام دُرڪ وراڻيو.
”چڱو ائين آهي ته قومپرستي ، اهو شاندار جذبو آهي ، هن ملڪ ۾ اهو ئي رستو سڀ جي اڳيان کليل آهي،
ائين آهي؟
ها ائين آهي! ڄام دُرڪ وراڻيو،
سياست ۾ سردارن لاءِ قومپرستي جو سوال، بلوچستان جي سرزمين ۽ ماڻهن مٿان مضبوط عملداري کان اڳتي ڪا معني رکي ٿو. تون ان باري ۾ ڇا چوندين، توڪلي، ڄام دُرڪ کان سوال ڪيو،
”ائين برابر آهي“ ڄام دُرڪ وراڻيو.
“منهنجي خيال ۾ سردارن لاءِ اهو زمانو گذري ويو، جڏهن هر بلوچ جي قسمت جو فيصلو سردار ڪندو هو” ڄام دُرڪ ٻيهر وراڻيو.
جيتوڻيڪ اهو تنهنجو خيال آهي پر هي رياست انهن ماڻهن ۽ ان ڪلاس لاءِ تخليق ڪئي وئي آهي، اهو ڪلاس هن رياست کي آساني سان توهانجي حوالي ڪري، اهو ڪيئن ممڪن آهي، مون ڪيترن پاسن کان ان ڳالهه تي ويچاريو آهي ته، گهڻي دير تائين پهاڙ ن جي سهاري اسين هي جنگ نه ٿا کٽي سگهون، بلوچستان جي نوجوان لاءِ هي سوال ضروري آهي ته موجوده تبديل ٿيندڙ حالتن ۾ پنهنجو پاڻ کي سياسي ۽ تنظيمي طور بهتر ڪري ۽ پاڻ کي مستقبل جي چئلنج لاءِ تيار ڪري .
“بلوچستان جو نوجوان ائين سوچي ٿو.؟” ڄام دُرڪ توڪلي کان پڇيو.
“بلڪل ائين سوچي ٿو، بلوچستان جو نوجوان ان خيال کان پاڻ کي تيار ڪري رهيو آهي” توڪلي وراڻيو.
ماڻڪ بند ۾ ڪيترا نوجوان مونسان ملڻ ۽ ڳالهائڻ ايندا آهن، هنن جي دنيا جي تبديل ٿيندڙ حالتن تي نظر آهي، هنن کي سردارن جي قومپرستن مان ڪو اتساه ڪو نه ٿو ملي ، هي بلوچستان جي سياسي، معاشي خودمختياري تي يقين رکن ٿا ۽ اليڪشن جي ذريعي فرسوده نظام کي تبديل ڪرڻ چاهن ٿا، هنن جي نظر ۾ ان سان ئي بلوچستان کي بچائي سگهجي ٿو، جنگ جي پراڻن طريقن مان نڪرڻ جي ضرورت آهي، قومپرستي جي اصطلاح کي علاقائي ۽ جاگرافيائي تبديلي واري معني ۾ ئي ڇو ڏسڻ گهرجي.
تڏهن مان هنن کان پڇندو آهيان ته، “بلوچستان آزاد ٿي وڃڻ کانپوءَ اسين اهڙو نظريو ڪٿان آڻينداسين، جيڪو ڪمزورن کي سگهه ۽ توانائي ڏئي سگهي”
“ڄام دُرڪ خبر اٿئي ته نوجوان ڪهڙو جواب ڏيندا آهن.”
“هو چوندا آهن ته بلوچ پوڙهن کي کڻي اها سمجهه ۾ نه اچي پر اها سگهه ۽ توانائي دنيا جي قومن ۽ فردن جي وچ ۾ عزت ۽ احترام سان ئي ممڪن آهي”
هاڻ رات ڪافي ٿي چڪي آهي تون آرام ڪر توڪلي موڪلائڻ لاءِ اٿيو، پر مان چاهيان ٿو ته تون مونسان ڪوئٽه هل ، تون نون ماڻهن سان ملندين ته توکي بلوچستان جي تحريڪ کي سمجهڻ جو موقعو ملندو،
ان کانپوءِ پاڻ چملانگ به هلنداسين، ڄام دُرڪ پنهنجي دوست کان انڪار ڪري نه سگهيو.