26
هي جڏهن يونيورسٽي پهتا ته ڪاريڊور شاگردن جي قدمن ۽ ٽهڪن جي آواز سان گونجي رهيو هو ، يونيورسٽي جا شاگرد وئيڪيشن کانپوءِ واپس اچي ويا آهن. مختلف شبيهن ۽ رنگن وارا نوجوان جن جون عمريون 22 کان 25 سالن جي لڳ ڀڳ آهن، هنن جي سامهون پکين جي ولرن جيان بيخود آيا ۽ گذري ٿي ويا. هنن مان ته ڪيترا نوجوان ملڪ ۽ قوم جي خدمت جا خواب ڏسندا هوندا ته ڪن پنهنجون حياتيون به وڃايون هونديون.
هي ملڪ جو اهو ڪلاس آهي جيڪو تيز ۽ تلخي وارو بحث ڪري ٿو، ڳالهه ڳالهه تي وڙهڻ لاءِ تيار ٿي وڃي ٿو، هي پنهنجي پيدائش کان ڏک سک نفعو نقصان هار جيت گڏ کڻي هلي ٿو. هي خواب به تمام گهڻا ڏسڻ جو عادي آهي، سٺي نوڪري جا خواب ، پنهنجي ذاتي گهر جا خواب، گهڻي آسودي ٿيڻ جا خواب، يورپ وڃڻ جا خواب، قسمت ساٿ ڏنو ته ٻين کان پنهنجين محرومين کي چڪائڻ جا خواب، ڪڏهن ته پوري پوري رات جاڳي خوابن پويان ڊوڙندڙ هي نوجوان تلوار جي ڌار تي هلڻ لاءِ به تيار ٿي وڃي ٿو. پر وري جڏهن اوچتو ڪي خواب ٽٽي ڀورا ٿين ٿا. ته هي ائين چئي اٿي بيهي ٿو ته،
“ڇا ٿي پيو اڃان ته زندگي پئي آهي”
در اصل زندگي آهي به ائين، جيڪي حقيقتون سمجهي نه ٿيون سگهجن تن کي سمجهڻ ۾ جلدي ڪهڙي ۽ اهڙي مصنوعي فڪر جي ضرورت ڪهڙي جنهن کي ڏسڻ لاءِ اکيون عادي ئي ناهن، حاصل جو غم بي حد مشڪل ٿئي ٿو.
خديجه ۽ ساٿين پوري ڪاريڊور جو چڪر لڳايو ، هنن انهن قدمن کي سلام ڪيو، جيڪي هن ڪاريڊور کان ڪڏهن گذريا جن کي هاڻ شايد ڪير به ياد ڪرڻ وارو نه هجي. سج جي روشني جا ڪرڻا ڪاريڊور جي ڪنارن سان لڳل ڄارين مان اندر آيا ٿي ۽ فرش تي عجيب قسم جو طلسم ٿي پيدا ڪيائون، فرش ڪيترن ئي مسافر شاگردن جي قدمن ڪري گسجي ويو هو ۽ ڪٿي ڪٿي ته انجي اندر جون ننڍڙيون ننڍريون پٿريون ظاهر هيون، خديجه بي حد ڌيان سان ديوارن کي ڪن ڏئي ٻڌڻ جي ڪوشش ڪري ٿي جن منجهان آزادي ۽ انقلاب جا نعرا آيا ٿي ۽ وري ڪنهن اجنبي مسافر جيان گم ٿي ويا ٿي. هن کي يونيورسٽي جون زخمي ديوارون ڪجهه ٻيون حيرت ۾ وجهندڙ ۽ اسرارن سان ڀريل ڪهاڻيون ٻڌائڻ چاهن ٿيون ۽ پنهنجن ڏکن ۾ شامل ڪرڻ چاهين ٿيون پر خديجه اهڙي جرات ساري نه سگهي ، هي شايد نه ٻڌي سگهي ها اهو سڀ جيڪو هنن ديوارن ٻڌو ۽ ڏٺو. خديجه ڪاريڊور کان ٻاهر نڪري آئي. سامهون لان تي ويٺل ڪجهه نوجوانن کي سلام ڪندي ويهڻ ۽ گفتگو ڪرڻ جي اجازت گهري،
“توهان ڪهڙي سال جا شاگرد آهيو” خديجه هنن کان معلوم ڪيو.
”چوٿين سال جا“ شاگردن وراڻيو.
”توهان پنهنجو تعارف ڪرائيندو“ خديجه هنن کي چيو
ها! بلڪل “مان آهيان بجار هي منهنجي ڀر ۾ آهي زاهدبلوچ ۽ هنجي ڀر ۾ ويٺل آهي گهرام”
”توهان جون موڪلون ڪيئن گذريون “ خديجه ابتدا ۾ بجار کان سوال ڪيو.
“ڪي خاص نه” بجار پنهنجن دوستن ڏانهن نهاريندي وراڻيو.
“ڇو! انجو ڪو خاص سبب”
“ويئڪيشن جي ڏينهن ۾ اسين بابا جو هٿ ونڊائيندا آهيون” بجار وراڻي ڏني،
“هي ئي ته عُمر آهي توهانجي گهمڻ ڦرڻ جي” خديجه بجار کي چيو،
“اسان سڀ پنهنجن وڏڙن جي مرضي جا پابند آهيون.“ زاهد بلوچ وراڻيو.
“توهان کي خيال ايندو آهي ته پوري ملڪ جو سفر ڪجي يا ايڊونچرازم ڪجي؟” طلعت هنن کان سوال ڪيو.
“ها! پر اسين ايترا آسودا ناهيون، ائين ممڪن ناهي” بجار وراڻي ڏني،
“بلوچستان ڪيترو گهميا آهيو ۽ انجي ڪهڙي شي توهان کي متاثر ڪيو؟” رتنا، بجار کان سوال ڪيو.
بجار پنهنجن ڪلهن کي جهٽڪيو ۽ ڪجهه ياد ڪندي چيو ” مان ته سبي ، پنجگور ۽ اوسته تائين ويو آهيان ، سنڌ به ڏٺي آهي، توهان شايد بلوچستان کي انجي پهاڙ ن جي صورت ۾ ڏٺو هجي، پر مون ٻيون به ڪيتريون شيون ڏٺيون آهن، مثلن، بلوچستان جو ماڻهو تڏهن پنهنجو هوش وڃائي ويهندو آهي جڏهن کيس ڪو ڌڪارڻ چاهيندو آهي ۽ جيستائين منهنجو اندازو آهي ته هُو جنون جي حد تائين غصي، نفرت ۽ خوني رجحان رکندي، هڪ منٽ به پنهنجو بدلو چڪائڻ ۾ دير نه ڪندو، پهاڙن تي رهندڙ ماڻهن جي هڪ ٻي نفسيات به ٿئي ٿي ، اهي ٻئي ڪنهن تي ڀروسو ناهن ڪندا ۽ هميشه وهم پرستي ۾ مبتلا رهن ٿا ۽ ڪنهن به معمولي برادراڻي احساس ۽ سلوڪ جي هنن کي ڪڏهن پرواهه ئي ناهي رهي، هنن بابت ماڻهن جي راءِ بهتر نه هجڻ جي باوجود مون هنن ۾ هڪ اهڙي شي ڏٺي آهي جنهن مونکي سچ پچ متاثر ڪيو آهي، بلوچ قول . اقرار، دوستي ۽ دشمني کي چڱي طرح ڄاڻي ٿو، مونکي پنهنجو بابا چوندو آهي ته بجار، تون اها ڳالهه هميشه ياد رک ته خدا انسان جي دل ۾ ٻه شيون وڌيون آهن هڪ آهي انسان جو قول ۽ اقرار ۽ ٻيو آهي دوست، جنهن کي خدا توڏانهن موڪليو آهي ته جيئن تون پنهنجي دل کي نرم ڪري سگهين، جيڪا شيءَ تون پاڻ مرادو نه ٿو ڪري سگهين دوست جي هوندي ڪري سگهين ٿو، ڇاڪاڻ ته دوست ارادن کي مضبوط ڪري ٿو، اونداهي ۾ روشني ٿئي ٿو.”
“هاڻ توهان ٻڌايو ته ڪهڙين شين کان متاثر ٿيا” بجار، زاهد ۽ گهرام ڏانهن نهاريندي چيو ،
“بيشڪ مان پورو بلوچستان ته ناهيان گهميو، پر مون هتي هر طرف جوش ۽ جنون کي ڏٺو آهي” زاهد چيو.
بلوچستان جو ماڻهو هوش وڃائي ويهي ٿو ، اهو رڳو ڌڪار ڪارڻ ائين ناهي پر هن پاڻ کي ڪڏهن تلاش ڪرڻ جي به ڪوشش ناهي ڪئي، اهو ڪم به هن سردارن تي ڇڏي ڏنو آهي، جنون جا به قسم ٿين ٿا، مثلن، فرسوده رواجن جو جنون، اجائي خيالن ۾ رهڻ جو جنون ۽ عجيب قسم جي قبائلي فوقيت جو جنون، منهنجو خيال آهي ته بلوچستان جي ماڻهن جي گهڻائي ان جنون ۾ مبتلا آهي، مونکي بلوچستان جي ڪنهن به شيءَ متاثر ناهي ڪيو، هتي ڇا آهي جنهن کان متاثر ٿجي؟ ٺيڪ آهي پنهنجي زمين سان محبت جو احساس هئڻ گهرجي پر ادراڪ کانسواءِ اهو جنون هڪ ڏينهن هوا ٿي ويندو“ زاهد بلوچ پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي.
“مون بلوچستان جا اهم شهر ڏٺا آهن، بلوچستان جا پهاڙ خوبصورت آهن ۽ بلوچ ماڻهن جي ڪارين اکين جي روشني به مون ڏٺي آهي، مان انهن جي سونهن کان متاثر آهيان” گهرام پنهنجي راءِ ڏيندي چيو، بلوچستان هاڻ جوان ٿي ويو آهي، بلوچ نوجوان جيڪو ڪڏهن سردارن جي ملڪيت هو ، هاڻ خودمختيار آهي، توڙي جو هن رياست نوجوانن سان ڪراهت وارو رويو رکيو، انجي باوجود هن پنهنجو پاڻ کي ڏکين حالتن لاءِ تيار ڪيو، ۽ مضبوط خيالن سان قوم جي نمائندگي ڪئي آهي، هي اسان سڀني لاءِ نهايت فخر جي ڳالهه آهي.
پاڪستان جي رياست جو بلوچ نوجوانن سان ڪراهت وارو رويو ڪيئن آهي؟ خديجه گهرام کان معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي
“اهو تمام مشڪل آهي.اسين ڪو خاص سبب ڄاڻائي نه ٿا سگهون، پر اسين ائين محسوس ڪيون ٿا”
“اُن مونجهاري مان نڪرڻ گهرجي ۽ رياست جو بلوچ ڏانهن ڪراهت جو سبب به تلاش ڪرڻ گهرجن، توهان ائين سمجهو ٿا؟” رتنا گهرام ڏانهن ڏسندي چيو.
“ها! اها ڳالهه سڀ کان مقدم آهي” ڪڏهن ڪڏهن اسين ڪو فيصلو ڪري نه سگهندا آهيون، سردارن جو زمانو گذري ويو پر تڏهن به اسين انهن کي ئي پنهنجن مسئلن جو ذميوار سمجهندا آيا آهيون، سردار خطرناڪ آهي پر ان کان وڌيڪ رياست خطرناڪ آهي اها ڳالهه اسان چاغي جي سڙڻ کانپوءِ سمجهي، سردار جي اٿارٽي هاڻ معمولي نوعيت جي مسئلن تائين محدود ٿي وئي آهي، بلوچستان جو مقدمو سردارن جي ڪري منجهيل ڪونهي پر رياست جي طبقاتي بيهڪ ۽ انجي بک ڪري آهي، رياست جو مطلب پنجاب آهي” حقيقت ۾ گهرام اهي ڳالهيون ٿي ڪيون جيڪي هن جيئن جو تيئن سمجهيون آهن.
“مان اها ڳالهه سمجهڻ کان قاصر آهيان ته بلوچستان حاڪم بلوچن جي مسئلن جا سنوان سڌا ذميوار ڪيئن ناهن؟ صوبائي حڪومتون ته مقامي بلوچن جون آهن” رتنا، گهرام کان پڇيو.
“مان ڪيترن واقعن جو شاهد آهيان ته سردار محض روايتي ڪلچر جو حصو وڃي رهيو آهي، بلوچستان جا ڪيترا ماڻهو ته ائين به سمجهن ٿا ته هاڻ رياست کي انهن سردارن جي به ضرورت ڪانهي فوج هاڻ سڀ ڪم ڪرڻ لاءِ تيار آهي، مان توهان کي ٿو ٻڌايان ته هنن پوڙهن سردارن جو هاڻي ڪهڙو ڪم رهيو آهي
سردار پنهنجي قبيلي جي غريب ماڻهن جا فيصلا ڪري ٿو، جنهن مان کيس چڱي آمدني ٿئي ٿي، فيصلي کانپوءِ بلند آواز ۾ دعا پڙهي ٿو، جنهن ۾ انسان لاءِ عذاب جا تفصيل ڄاڻايل هوندا آهن. جنهن ذريعي هو ثابت ڪرڻ چاهيندو آهي ته خدا ئي انسان لاءِ غذاب طئي ڪري ٿو ۽ ڪن ماڻهن کي نجات جو ذريعو ٺاهي ٿو ، جنهن جو مطلب اهو هوندو آهي ته سردار ئي توهانجي نجات جو ذريعو آهي. مان توهان کي پنهنجي دوست جو واقعو ٻڌايان ٿو . قبيلي جي ڪجهه ماڻهن منهنجي دوست عزيز احمد تي چوري جو الزام مڙهيو. دراصل ڳالهه اها هئي ته عزيز احمد پنهنجي بابا کي ششڪ ڏيڻ کان منع ڪيو هو جيڪو سرداري محصول آهي .
سردار جي ماڻهن کي جڏهن خبر پئي ته عزيز احمد ششڪ جي خلاف ڳالهائيندو ٿو رهي ۽ والد کي به منع ڪيو اٿس ته هنن عزيز احمد مٿان چوري جو الزام مڙهي ڇڏيو، هن جي والد کي چيائون ته باه جي ساک وٺنداسين، باه جي ساک جو مطلب باه جي ٽانڊن مٿان گذرڻ عزيز احمد سان جڏهن هنجي والد ذڪر ڪيو ته هن چيو ته اهو ڪيئن ممڪن آهي! ان سان سردار جي اٿارٽي قائم ٿي ويندي، مان ته ائين نه ڪندس پوءِ کڻي ڪجهه به ٿي پوي، هن نه ٿي چاهيو ته اهڙي رسم جو حصو ٿئي جنهن جو بنياد ئي جهالت ۽ وحشت تي ٻڌل آهي. توهانکي مان ٻڌايان ته سردارن جا ڇوڪرا بيڪار ، آواره ۽ پهرين درجي جا بدمعاش آهن پر ڪڏهن به ڪنهن کان باه جي ساک نه ورتي وئي آهي، اها باه صرف عام ماڻهو جي ٻارن لاءَ دکائي وئي آهي ته جيئن سردار جي طاقت جو اثر رهي. عام ماڻهو اهڙين تڪليفن کي برداشت ڪرڻ جو عادي ٿي ويو آهي، عزيز احمد جي بابا کي خبر هئي ته هن سان خطرناڪ راند کيڏي پئي وڃي، هن جي دل جي تڪليف ان احساس ڪري وڌندي پئي وڃي ته جي هي عزيز احمد کي ڪنهن به طرح راضي ڪري وٺي، تڏهن به ميڙ ۾ گهڻائي سردار جي ماڻهن جي هوندي، جيڪي ڪنهن به ريت عزيز احمد کي سزا ڏيارڻ چاهيندا، ڇاڪاڻ ته عزيز احمد سردار جي خاص آمدني يعني ششڪ ڏيڻ جي مخالفت ڪئي آهي، افسوس ته هي روايت اڄان به جاري آهي پر جيئن مون چيو ته سردار کي اهڙي ننڍڙي ڪم جي اجازت مليل آهي ته هو پنهنجن ماڻهن سان ائين ڪري سگهي ٿو، مون سان جڏهن عزيز احمد ذڪر ڪيو ته، اسين مقامي انتظاميه سان ملياسين جنهن سنئون سڌو اسان کي چيو ته جي توهان بي ڏوهي آهيو ته ان فيصلي کي قبول ڪيو،
اسان چيو ته سردار کي ئي فيصلو ڪرڻو آهي ته پوءِ توهان هي ادارا ڇو کوليو ويٺا آهيو؟ توهان اسان کي ۽ انهي ڌر کي تفتيش ۾ شامل ڪيو جنهن جي چوري ٿي آهي، هن چيو ته هتي اسان کان وڌيڪ سردار طاقتور آهي، هن ڳالهه تي اعتبار ڪندا ته عزيز احمد جي بابا پنهنجي ملڪيت وڪڻي سردار جو ڏنڊ ڀريو، هن کي خبر هئي ته اوائلي دور کان قائم سرداري نطام خلاف هي بيهي نه سگهندو.ڇاڪاڻ ته رياست عام ماڻهو جي بجاءِ سردار جي پويان بيٺل آهي، گهرام ڪجهه گهڙيون خاموش ٿي ويو، هن وري ڳالهائڻ شروع ڪيو.
رياست اجها هي آهي، جنهن سردار کي هڪ سائيز ۾ آڻڻ لاءِ ان کي ڪجهه رعايتون ڏنيون ته ڪجهه معاملن ۾ ان کان ڪجهه حق کسيا آهن. مثلن، پراپرٽي جو حق، زمين جيڪا ڪنهن وقت سردار جي ملڪيت سمجهي ويندي هئي هاڻ رياست جي آهي، مقامي راهدار جو حق به ائين آهي ته ٻيا ڪجهه معاملا به هاڻ سردارن وٽ ناهن رهيا.
“چڱو، هاڻ مان اهو پُڇي سگهان ٿي ته، جديد دور جي تقاضا ۽ حقيقت ڪهڙي آهي ۽ توهان ان کان ڪيترا باخبر آهيو؟” رتنا هنن ڏانهن نهاريندي پڇيو.
بجار ۽ سندس دوست اهڙي سوال لاءِ تيار نه هئا، بجار پنهنجي آواز کي جائيتو ڪيو ۽ ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي.
“اسان لاءِ هي سوال نهايت دلچسپ آهي” بجار وراڻيو، بجار هنن سڀني کان عمر ۾ ننڍو هو پر انجي باوجود هجڻ جي باوجود سڀني هن ڏانهن ٿي ڏٺو ، هن جي مختصر جواب جي ڪري سڀئي ڏانهس نهارڻ لڳا جنهن جو ظاهري طور تي مطلب اهو ئي هو ته سوال جو جواب به بجار ئي ڏئي.
“ٿي سگهي ٿو ته منهنجيون ڳالهيون توهانجي سوال جي فقط ڪجهه پاسن کي ئي واضع ڪري سگهن، ڇاڪاڻ ته ان سوال لاءِ اسان ڪڏهن به سنجيدگي سان سوچيو ئي ڪونهي” بجار جي گفتگو، سنجيده هئي ۽ ان ۾ هلڪي مسڪراهٽ به شامل ٿي وئي هئي، ، جنهن سبب انجو چهرو وڌيڪ دلڪش ٿي پيو هو، جيتوڻيڪ اهو سوال معمولي نوعيت جو هو پر هنن کي ڄڻ ڪنهن ڳجهارت جيان ٿي محسوس ٿيو، جنهن هنن کي وڌيڪ سوچڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو هو.
“مون توهانجي اچڻ کان ٿورو اڳ پنهنجن دوستن سان به ان نقطي تي ڳالهايو هو، ايتري قدر جو اسين بلوچستان جي عجيب حالتن ۽ نوجوانن جي زندگي ۽ ملازمت جي معاملن تي به گفتگو ڪئي، اسين ان ڳالهه تي وڌيڪ سوچيو ته بلوچستان هميشه اهڙي حالت ۾ ته نه ٿو رهي سگهي، اسين پنهنجي مستقبل جي خوفائتي ڏينهن کي ڪنهن به طرح ختم ڪرڻ ٿا چاهيون، اهڙي قسم جي گفتگو، مان ڪلاس ۾ به ڪندو آهيان، توهان کي اعتبار ايندو ته انهن دوستن مان ڪجهه شاگرد جن کي عمده لباس پهريل هوندا آهن، منهنجن ڳالهين تي کلندا آهن ۽ ڪجهه ته وري پنهنجو ڌيان موبائل جي اسڪرين کان هٽائيندا ئي ناهن ۽ منهنجي گفتگو کي ڪنهن کاتي ۾ ئي نه آڻيندا آهن، انهن مان ڪجهه اهڙا به نوجوان آهن، جن جي دل کڻي سٺي هجي پر دماغ کان هو ان ڳالهه کي سمجهي ئي نه ٿي سگهيا ته مان ڇا پيو ڳالهايان ۽ ڪهڙي موضوع تي پيو ڳالهايان، مان پنهنجي ارد گرد جي دنيا ۾ هڪ طرف مذهب کي ته ٻئي طرف بيگانگي کي وڌندي ڏسي رهيو آهيان. بلوچستان جي نوجوان جي زندگي خطرناڪ حد تائين جهادي ۽ جوشيلي طرز واري ٿيندي پئي وڃي.
هن ڪجهه سوچيندي چيو ته بلوچستان جديد دور جي تقاضائن ۽ حقيقتن کان گهڻو ڏور بيٺل آهي، اڃان ته بلوچستان جو ماڻهو پاڻي ، صحت، خوراڪ ۽ سرداري نظام جهڙن مسئلن کان ئي ٻاهر نڪري ناهي سگهيو، بيشڪ موجوده نسل کي ان نقطي تي سنجيده ٿيڻ گهرجي ۽ موجوده حالتن مطابق پاڻ کي تيار ڪرڻ گهرجي، مان ائين سمجهان ٿو ته اسان کي پنهنجي شين جو خيال رکڻ گهرجي، بلوچستان جي ادب، ٻولي، ۽ ڏاهپ ۾ نوان خيال آڻڻ گهرجن ۽ سياسي تحريڪن کي ماڻهن جو محافظ ٿيڻ گهرجي، بجار پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي.
“يونيورسٽي جي شاگردن لاءِ هڪ عام تاثر اهو آهي ته هنن جو پڙهڻ ڏانهن گهٽ ۽ بائيڪاٽ تي زور گهڻو آهي، شاگرد ڪلاسن ۾ وڃن ئي ڪونه ۽ نه وري تعليم سان انهن جي ڪا دلچسپي ڇا ائين آهي؟” خديجه هنن کان سوال ڪيو.
ها! ڪجهه ائين به آهي پر اسين اڄ تائين اها ڳالهه سمجهي نه سگهيا آهيون ته انهن ئي شاگرد کي انتظاميه ۽ استاد پنهنجن آفيسن ۾ گهرائي ڪيڪ بسڪٽ کارائن ٿا، انهن جي چاپلوسي ڪن ٿا انهن جون غير ضروري ۽ غير قانوني ضرورتون پوريون ڪن ٿا . انهن کي سيٽون ڏين ٿا هاسٽلن جا ڪمرا ڏين ٿا، بلڪه پوري هاسٽل انهن جي حوالي ڪن ٿا ته پنهنجي مرضي جا شاگرد رهائن، يونيورسٽي انتظاميه شاگردن سان گڏجي ڇا ڇا ڪري ٿي، انجي ته اڃان اسانکي خبر ئي ڪانهي، اسين هتي عام شاگرد کي ٿا ڏسون ته اهو سخت تڪليف ۾ آهي، هي تعليمي خرچ جي بوجهه کان به پريشان آهي ته وري انتظامي نااهلي جو به شڪار آهي”
“توهانجو تعلق ڪنهن اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن سان آهي” رتنا، معلوم ڪيو
“جي ها”
“ان مان توهان ڇا سکيا آهيو؟” رتنا ٻيهر سوال ڪيو.
“مون ان مان ائين سکيو آهي ته سياست ذهني قابليت جو به نالو آهي“ بجار وراڻيو
رتنا گهرام ڏانهن نهاريندي ان کان پڇيو؟
“شاگرد سياست مان مون اهو سکيو ته، مان قوم جي عظيم سماجي توڙي سياسي مقصد لاءِ ڪارائتو ٿي سگهان ٿو ۽ مونکي اها جديد دنيا جي تقاضائن کان واقف رکي ٿي ۽ تعليمي حقن ڏانهن سنجيده ڪري ٿي” گهرام وراڻي ڏني،
“ڪيترا ماڻهو شاگرد سياست کي خراب سمجهن ٿا، پنهنجن ٻارن کي روڪين ٿا، حڪمران به اهڙن خيالن جا آهن، توهان ڇا چوندو؟“ خديجه بجار کان سوال ڪيو.
”شاگرد سياست جو پروگرام اصلاحي نوعيت جو ٿئي ٿو” بجار وراڻيو، پر پاڪستان جهڙن ٻين ڪيترن ملڪن ۾ هن جو ڪردار ان ڪري سياسي ٿي وڃي ٿو ته رياست نوجوانن کي تعليم جهڙي بنيادي حق کان محروم رکي ٿي، نوجوان جي جدوجهد سياسي نوعيت جي ٿي وڃي ٿي، اسٽوڊنٽس فيڊريشن پوءِ ان ذريعي ثابت ڪرڻ چاهيندي آهي ته رياست ڪهڙي طبقي جي نمائنده آهي.
آخر ڪهڙي سبب جي ڪري، هڪ رياست ماڻهن کي ذهني جسماني غلام رکي ٿي، مون ان سوال کي تڏهن سمجهيو جڏهن مان شاگرد سياست جو حصو ٿيس، هڪ شاگرد جا ڪهڙا حق آهن، ان سوال کي سمجهڻ لاءِ شاگرد سياست ڪرڻي پوي ٿي، مثلن، بلوچستان جي سياست ۾ هڪ رجحان اهو آهي ته فيڊريشن بلوچن جي دشمن آهي، مان ان سوال کي جيترو سمجهڻ جي ڪوشش ڪيان ٿو اوترو مون آڏو اها ڳالهه کُلي نروار ٿيندي وڃي ٿي ته، ڪالونيل دور جا پيدا ڪيل نظام پنهنجي متضاد صورت مان گذرن ٿا، انهي دور جا نظام ۽ رياستون عوام جي حقن کي تحفظ ڏيڻ بجاءِ طبقن ۽ خاندانن کي تحفظ ڏين ٿيون. مان ائين سمجهان ٿو ته ڪالونيل دور جو خرابيون وڌيڪ چٽيون ٿينديون ۽ اسان کي جدوجهد ڪرڻ لاءِ درست رستي جي چونڊ ڪرڻ ۾ مدد ملندي.
“بلوچ نوجوان پنهنجي ماحول کان نڪرڻ جي ڪوشش نه پيو ڪري ڇا ائين آهي؟ رتنا، بجار کان سوال ڪيو.
ها! اهو فقط ڪنهن حد تائين، اجتمائي احساس، طبقاتي شعور اسان کي ٻين ڪيترن ئي پهلوئن تي سوچڻ لاءِ مجبور ڪري ٿو. پر جيئن ته ماڻهو پنهنجي ماحول مان ئي سکي ٿو، ان ڪري اهو صحيح آهي ته اسين پنهنجي ماحول کان متاثر آهيون، ڇاڪاڻ ته بلوچستان جي پوري تاريخ ويڙهه تي مشتمل آهي، بلوچستان جي ماڻهن جي محب وطني هن زمين سان وابسطه آهي توڙي جو هو ڪنهن فلاسافي کان واقف ناهي پر هن کي پنهنجن پهاڙن سان عشق آهي، هن پنهنجي زندگي جي ابتدا انهن جي درميان رهندي ڪئي آهي، ان ڪري مون هن ۾ بي رحمي به ڏٺي آهي ته رحمدلي به.”
“يونيورسٽي اندر ڪيتريون شاگرد تنظيمون ڪم ڪن ٿيون؟” رتنا معلوم ڪيو.
“ 8 کان 10” بجار وراڻي ڏني.
“انهن جو هڪٻئي سان رويو ڪيئن آهي؟” رتنا معلوم ڪيو.
“موقعي پرستي وارو، بلڪه هنن پاڻ کي ائين رکيو آهي،” بجار وراڻيو.
“مطلب” رتنا وراڻيو.
“شاگرد تنظيمون پنهنجي پروگرام کي ڪابه اهميت نه ٿيون ڏين هي انتظاميه کان رعايتون وٺن ٿيون ۽ ان بنياد تي شاگردن کي پاڻ ڏانهن متوجهه ڪن ٿيون”
”ادب، ڪتاب رسالا وغيره پڙهو ٿا“ رتنا معلوم ڪيو.
”ڪجهه سال اڳ بلوچستان يونيورسٽي اندر پروگريسو اسٽوڊنٽس سياست جو چڱو خاصو اثر هو، جيڪو هاڻ تمام گهڻو گهٽجي ويو آهي، افغانستان جي حالتن هن علا ئقي جي جاگرافيائي سياست تبديل ڪري ڇڏي آهي . مائيگريشن جيئن ته بنياد پرستي ۽ مذهبي جنونيت کي وڌائي ٿي، هتي به ائين ٿيو آهي، افغان مهاجرن جي اچڻ سان پرگريسو سياست جي جڳهه تي ڪٽر پڻو مضبوط ٿيو آهي.”
“انجا ڪهڙا نقصان ٿيا آهن” خديجه پڇيو
“تمام وڏا نقصان ٿيا آهن” بجار وراڻيو.
“اسانکي هي حقيقت پوءِ سمجهه ۾ آئي ته ترقي پسند فڪر جي نسبت، قومپرستن کي مذهب پرستي ڇو ٿي ڀلي لڳي. بلوچستان ۾ ته اسين ائين ٿيندي ڏسي رهيا آهيون، قومپرستن پوءِ هتي نسلي بنياد تي ڪجهه استادن کي يونيورسٽي ڇڏڻ تي مجبور ڪيو، هنن ائين ڪري ڄڻ بلوچستان لاءَ علم ۽ فهم جا دروازا بند ڪيا ۽ مذهبي جنونيت لاءِ دروزا کوليا، پوءِ ته جماعتين کي به موقعو مليو ته يونيورسٽي ۾ پنهنجا پير ڄمائين”
“بلوچستان يونيورسٽي کي ڪيئن هئڻ گهرجي، ان لاءِ توهانجو ڪو ڪردار آهي” توڪلي شاگرد کان سوال ڪيو.
“ها! مونکي ڏک ٿئي ٿو، جڏهن مان پنهنجي ڪردار تي سوچيان ٿو” گهرام چوڻ لڳو، حقيقت هي آهي ته اسانجو ڪردار گهڻو مثبت ڪونهي،
پر مونکي اڃان ڪجهه ٻيو لڳي ٿو ، هي ذهني قابليت جو ته مسئلو ناهي، هي پهريون دفعو ناهي، هر دفعي ڪنهن عظيم مقصد لاءِ مان پاڻ کي ڪارائتو سمجهان ئي ڪونه ٿو، انجو مطلب اهو آهي ته منهنجي ذهني قابليت به سطحي آهي، مان شايد گهڻي وقت تائين ان حقيقت کان انڪار ڪندو رهيس، پر هاڻ شايد ان حقيقت کي مڃڻو پوندو ته بلوچستان جا ماڻهو اجتمائي احساس وارا ماڻهو ناهن، هنن ڪڏهن به پاڻ کي اهڙو ثابت ناهي ڪيو، هن فقط پنهنجي راڄ ڀاڳ مال ملڪيت جو ئي سوچيو آهي، سڀ ائين ئي سوچين ٿا، ان ڪري عجيب قسم جي خود فريبي ۾ مبتلا آهن، هي وزير اعلي عجيب مسخرو آهي، جنهن کي پنهنجي قبيلي جي تاريخ کان علاوه ٻي ڪنهن شي جي خبر ئي ڪانهي، هن کي ماڻهن کان نفرت آهي ۽ ماڻهو هن کي پنهنجو سردار سمجهي فخر ڪن ٿا، هي ماڻهن جي بيعزتي ڪندو رهي ٿو، انجي باوجود هنن کي ڪير چوڻ وارو ڪونهي، هي سڀ شيون ظاهر ڪن ٿيون ته اسانجي قابليت به سطحي آهي، گهرام جوش مان ڳالهائيندي ٿي ويو، هي چون ٿا ته آزادي جا رستا پهاڙن مان نڪرن ٿا. پرپاڻ گوادر جي زمين ڌارين کي وڪڻي ڏين ٿا، يونيورسٽيز ڪٿان نئون انسان پيدا ڪنديون، هي پاڻ بيمار ماڻهن جي سهاري تي هلن ٿيون، هي وائيس چانسلر فوجين جو گماشتو ، انهن جي نوڪري ڪرڻ لاءِ ويٺو آهي، هي چوڪيدار جن کي ته ڪير بلوچستان جي کاڻين ۾ مترڪي سان پٿر ڪٽڻ لاءِ به نه رکي، هي عليٰ تعليمي ادارن جا چانسلر آهن، هنن ۽ اهڙن ڪيترن ماڻهن بلوچستان کي داغ دار ڪري ڇڏيو آهي. هنن جي ڪارڻ ڪيترا نوجوان تعليم جي حق کان محروم رهن ٿا.
بيشڪ اسان ئي بلوچستان جي سڀاڻي جا ذميوار سمجهيا وينداسين، اسان وٽ ڪو جواب نه هوندو جڏهن نوجوان اسان کان پڇندا ته توهان ان وقت ڇا پئي ڪيو جڏهن بلوچستان مصيبت ۾ هو.گهرام روح جي گهرائي مان ڳالهائي رهيو هو.
“علحدگي ئي انهن مصيبتن جو حل آهي، عام ماڻهو ائين سمجهي ٿو؟” رتنا گهرام کان سوال ڪيو.
“عام ماڻهو جو سوال مختلف آهي” گهرام وراڻيو، علحدگي جو سوال سردارن جي دل وٽان آهي يا مڊل ڪلاس جي رومانوي انداز واري سياست ڪرڻ وارن جو هي محبوب مشغلو آهي، عام ماڻهو جي زندگي ۾ جهاتي پائيندوء ته هو هر طرف کان ٽٽل ڦٽل، محروم ۽ انتهائي بد تر حالت ۾ آهي، ان کي معاشي طور سردار، ششڪ جي صورت به لٽي رهيو آهي ته حڪمران ٽيڪس جي صورت ۾ ، پري پري تائين نه انهن جي ٻارن لاءِ اسڪول آهن نه اسپتال نه پيئڻ لاءِ صاف پاڻي، تاريخ جو استاد پنهنجي ليڪچر جي شروعات ئي اُتان ڪري ٿو ته پهاڙن جو پاڻي ۽ خانه بدوشي بلوچن جي ثقافت آهي، هي انسان جي انتهائي غمزده حياتي تي ڳالهائڻ لاءِ تيار ئي ناهي، هي ڄاڻي واڻي نوجوانن کي معاشي سوال ۽ بيداري جي سوال کان ڏور رکن ٿا. هي اهڙيون ڳالهيون ڪري نوجوانن کي ذهني طور غريب رکڻ چاهين ٿا، مزي جي ڳالهه ته اهو سڀ اهي ماڻهو چئي رهيا آهن، جيڪي هاڻ شهرن ۾ سيٽل ٿي چڪا آهن ۽ ڪنهن طرح سرڪاري خزاني مان مناسب حصو وٺن ٿا. سيرينا هوٽل جي ايئرڪنديشن هال ۾ ثقافت تي ڀاشڻ ڏين ٿا ۽ اين جي اوز جي کاتي مان پئسه وصول ڪن ٿا.
“گوادر جي ترقي متعلق توهان نوجوانن جي ڪهڙي راءِ آهي” رتنا شاگردن کان سوال پڇيو
“ها ! ترقي ٿيڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته گهڻي وقت تائين ترقي کي روڪي نه ٿو سگهجي، پر بلوچن جي خدشن کي دور ڪرڻ کانسواءِ ائين ٿيو ته انجا نتيجا خراب نڪرندا” بجار وراڻيو.
“ڪهڙا خدشا ؟” خديجه پڇيو.
“هي رڳو معاشي ترقي جو سوال ناهي، پر ساڳي وقت انساني حقن ۽ مقامي وسيلن جي حفاظت جو سوال به آهي” بجار گرمجوشي مان وراڻيو،
انهي حقيقت کان ڪيئن ٿو انڪار ڪري سگهجي ته بلوچستان جي زمين ۽ آسمان جي وچ ۾ جيڪو ڪجهه آهي بلوچن جو آهي، ڪير ائين سوچي ٿو ته بلوچن کي ماري انهن جي وسيلن تي قبضو ڪري سگهجي ٿو ته اهو ناممڪن آهي، خدا هر ماڻهو جي قدمن هيٺان انجي زندگي جي گذر سفر جا به ذريعا رکيا آهن، ۽ ان کي ان کان باخبر به رکيو آهي، جنهن لاءِ هو سدائين وڙهيو آهي ۽ اڳتي به وڙهندو، جيڪڏهن ڪنهن ان کي انجي ان حق کان محروم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ته انجا خطرناڪ نتيجا نڪري سگهن ٿا، اسان بلوچ زير زمين ڏنل خزانن تي هميشه خدا جا شڪرگذار رهيا آهيون، هُن ڪنهن جي مُحتاجي کانسواءِ اسان لاءِ چشمن جي پاڻي جو بندوبست ڪيو، فصل لاءِ زرخيز زمين ڏني ، پهاڙن جو قيمتي پٿر ڏنو ، انهن کي بيشمار معدنيات سان ڀري ڇڏيو . خدا جا فيصلا هر ماڻهو لاءِ شاندار معني رکن ٿا. انهن سڀني تي حق به مقامي ماڻهن جو آهي، ان مان هنن کي ڪير به بيدخل نه ٿو ڪري سگهي.”
”علم ڇا آهي؟” معاف ڪجو مان توهان کان سمجهڻ چاهيان ٿو،ڄام دُرڪ سڀني ڏانهن نهاريندي سوال ڪيو.
“علم ، ضرورتن مان هڪ ضرورت آهي” گهرام جو خيال هو.
“علم ،آگاهي آهي” منهنجي خيال ۾، بجار وراڻيو.
“علم ، انسان جي اندر جي طوفان کي گهٽائي ٿو ۽ زنده رهڻ ۾ مدد ڪري ٿو” زاهد بلوچ جو تبصرو هو .
“توهان پنهنجي راءِ ڏيو” بجار، ڄام دُرڪ ڏانهن نهاريندي چيو.
مونکي عجب ٿو لڳي ته مان علم تي پنهنجي راءِ ڏيان، مون ته توهان کان سکڻ ٿي چاهيو، توهان علم ۽ علمي ماڻهن جي درميان رهو ٿا، مون لاءِ توهانجي راءِ اهم آهي پر تڏهن به مان ائين سمجهان ٿو ته علم ڪڏهن مڪمل ٿئي ئي ڪونه ٿو“ مونکي مٿس ڪڏهن به اعتبار ناهي رهيو، منهنجي سامهون انجو هڪ روپ هوندو آهي ته ٻئي لمحي انجي حقيقت ڪجهه ٻي هوندي آهي. هي تبديل ٿيندڙ حالتن سان تبديل ٿئي ٿو، علم جي حقيقت اها آهي ته هو نه ڪڏهن ختم ٿئي ٿو نه وري توهان کي سڪون سان رهڻ ڏئي ٿو. ائين ممڪن ئي ڪونهي ته مان هن کانسواءِ ڪٿي به رهي سگهان، هن کي ڏيڻ لاءِ گهڻو ڪجهه آهي، هن جون مهربانيون شاندار آهن، تيز دماغ هن ذريعي راڄ ڪن ٿا ته معصوم دليون هنجي هٿان مارجن ٿيون.
“خدا توهان کي سلامت رکندو، توهان سان شاندار گفتگو رهي” خديجه ۽ سندس ساٿي ائين چئي اُٿي بيٺا
خديجه ۽ سندس دوست فيڪلٽي آف آرٽس ڏانهن روانا ٿي ويا.