31
ڪوئٽا پريس ڪلب جي شاندار ۽ ڪشادي بلڊنگ اندر سگريٽن جي دونهين جي ڌپ ڦهليل آهي. پيرڪ ارشاد سان دوستن جو تعارف ڪرايو ارشاد مقامي اخبار جو صحافي آهي ۽ پيرڪ جي ڪامريڊ ساٿين مان آهي. ارشاد هنن سڀني سان هٿ ملايو، ۽ پنهنجو تعارف ڪرايو، هو نهايت ئي خوش شڪل قدآور ۽ مذاج ۾ تيز ٿي لڳو ۽ ڳالهه ڳالهه تي ٽهڪ ڏئي کليو ٿي ۽ وري ڪنهن سنجيده ڳالهه تي اها زنده دلي ايترو جلد ختم ٿي پئي وئي ڄڻ هن ڪڏهن ڪو ٽهڪ ڏنو ئي نه هو، ارشاد، پيرڪ جي اصل دوستن مان آهي ۽ ان جي مدد سان ئي پريس ڪانفرنس ترتيب ڏني وئي آهي.
خديجه، پنهنجو ۽ پنهنجي دوستن جو تعارف ڪرايو. هن ابتدا کان ئي ان ڳالهه کي واضع ڪيو ته هي ڪوئٽه ۾ پنهون جي گم ٿيڻ واري مسئلي کي منهن ڏيڻ لاءِ آيا آهن، توهانجي مهرباني جو توهان پنهون کي ڳولي لهڻ ۾ اسانجي ۽ پنهون جي فيملي جي اخلاقي مدد ڪري رهيا آهيو،انساني حقن وارو ادارو به اسان کي ان سلسلي ۾ قانوني مدد فراهم ڪري رهيو آهي ۽ سياسي پارٽيون به ان معاملي ۾ سنجيده آهن ته رياست بلوچ نوجوانن جو ڳلو گُهٽڻ بند ڪري.
اسين چار ڏينهن اڳ ڪورٽ جي ڪاروائي کي ڏسي آيا آهيون، ڪورٽ ۾ جيڪو ڪجهه وهيو واپريو انجي صحيح تشريح ته پنهون جو والد ۽ سندس ڀيڻ فَري ڪري سگهندا، پر ان ڪاروائي کانپوءِ اسان هڪ ڳالهه سکي آهي ته زمين ، ملڪيت ۽ طاقت جا مفاد رياستن کي ڪنهن قدر ظالم بنائين ٿا، ڦورو جو ڪوبه دين ، مذهب، قوم ، نسل ناهي هوندو، محمد بن قاسم به سنڌ ۾ ائين ڪيو ته انگريزن به بلوچستان سان ائين ڪيو.
“مان بلڪل پڪ سان چئي سگهان ٿي ته موجوده حڪمران بلوچن سان نسورو ڪوڙ ڳالهائي رهيا آهن” خديجه پنهنجي گفتگو کي جاري رکندي چيو. هي بلوچن جي وسيلي تي قبضو ڪرڻ لاءِ ڪوڙ ڳالهائي رهيا آهن، هي واضع ڪوڙ ڳالهائي رهيا آهن ته جيڪڏهن گوادر جو پورٽ ڪامياب ٿي ويو ته بلوچستان دنيا جي ترقي يافته خطن مان هڪ ٿي ويندو. اسين هنن کي ائين چوندي ڪافي عرصي کان ٻڌندا پيا اچون. هنن سنڌ لاءِ به ائين چيو ۽ پنجاب جي زراعت لاءِ به ائين چئي رهيا آهن. دراصل هي بنيادي حقيقت ماڻهن کان پوشيده رکڻ چاهين ٿا ته بلوچستان ۽ سنڌ جي قدرتي وسيلن تي قبضي لاءِ هي ڪنهن به ڪوڙ جي آخري حد تائين ۽ ڪنهن به ظلمت جي انتها تائين وڃي سگهن ٿا. ان مقصد خاطر هي هر ڏينهن پنهنجو بيان تبديل ڪندا رهن ٿا ۽ ڪوڙ مٿان ڪوڙ ڳالهائيندا وڃن ٿا ، باوجود جو هنن کي اڄڪلهه مقامي طور تي سخت مذاحمت سان منهن ڏيئڻو پئجي رهيو آهي. هنن جو ان ڳالهه سان ڪو تعلق ناهي ته وسيلن تي قبضي ڪرڻ لاءِ ڪيترن نوجوانن جو خون ڪيو وڃي ٿو. هي پيشه ور قاتل آهن، هنن لاءِ اها ڪا شرم جهڙي ڳالهه به ناهي، هي 71ع ۾ بنگالين سان ائين ڪري چڪا آهن. ۽ پوري دنيا ۾ ائين ڪرڻ جو ارادو رکن ٿا جيڪڏهن هنن کي ڊالرس جي آفر ٿئي.
سڀ کان مکيه ڳالهه هي آهي ته بلوچستان جون اهم پارٽيون رياستي ادارن جي ڀيٽ ۾ ڪمزورآهن. ۽ خود بلوچ سردار به نه ٿو چاهي ته عام ماڻهو سياسي طور سگهارو ٿئي . اهو ئي سبب آهي ته بلوچستان جون سياسي پارٽيون بورجوا ۽ فيوڊل رجحان کان شديد متاثر آهن، هارين ۽ مزدورن لاءِ طبقاتي تحريڪ جو پليٽ فارم واقعي به بلوچن جي قومي تحريڪ جي آڏو سوال آهي جنهن تي هي ڪڏهن به سنجيده ناهن ٿيا، مثلن، پٽ فيڊر جي هاري تحريڪ مان اسان وڏي تحريڪ پيدا ڪري ٿي سگهياسين پر ائين ٿي نه سگهيو. نعب ۽ ڀاشاني وارو سوشلزم به بلوچستان ۾ دم ٽوڙي ويو. حالانڪ عوامي ليگ جي نسبت بلوچ تحريڪ ڪافي پراڻي هئي ۽ وڏيون ڪاميابيون ماڻي پئي سگهي، پر ائين نه ٿيو ، جنهن جو سبب ڪٿي اِهو ئي ته ناهي عوامي ليگ جي اڳواڻن جي نسبت بلوچ تحريڪ جا اڳواڻ سردار ۽ نواب هئا ۽ اڃان به آهن.
خديجه، پنهون جي حوالي سان به ڳالهايو، هن ان ڳالهه کي واضع ڪيو ته پنهون جي گم ٿيڻ جا واضع اشارا ملڪ جي ايجنسين ڏانهن وڃن ٿا. اوهان صحافي دوست هڪ طرح پنهون جي بازيابي ۾ اسانجي مدد ڪيو. هي واقعي به عام رواجي ڪيس ناهي هڪ اهڙي نوجوان جي زندگي جو سوال آهي جيڪو پنهنجي تعليم ۾ پنهنجي ڪردار ۾ ۽ پنهنجي فڪر ۾ هڪ بهترين آدرشي نوجوان آهي.خديجه پنهنجي گفتگو ختم ڪئي .
پنجاب جو انٽليڪچوئل ڪنهن طرح سان پنهنجي تعلقات جي آڌار، بلوچن سان يڪجهتي جو مذاق ڪندو رهي ٿو، مقامي اخبار جو صحافي سوال ڪرڻ لاءِ اٿي بيٺو، ته جيئن هو ميڊيا جي زينت بنيو رهي، مان اوهان کان پڇان ٿو ته بلوچستان جي بيمار ٻارن جي موت جو ذميوار ڪير آهي؟ جيڪي هر ڏينهن بلوچستان جي دور دراز علائقن ۾ ڪالرا ۽ مليريا ۾ مرن ٿا. پر ان کان به وڌيڪ تعداد انهن نوجوانن جو آهي جيڪي هن سرزمين جو اولاد هجڻ باوجود سڪيورٽي ايجنسيز جي هٿان ماريا وياآهن؟ ڪنهن هڪ واقعي تي به پنجاب جي دانشورن ٻه منٽن جو به احتجاج رڪارڊ ناهي ڪرايو. پنجاب جو دانشور، طبقات جي ڳالهه ڪندو آهي ، سوشلزم جي ڳالهه ڪندو آهي، سماجي تبديلي جي ڳالهه ڪندو آهي، پر قومي آزادي جي ڳالهه نه ڪندو ان سان وفاق خطري ۾ پئجي وڃي ٿو . هنن ڪڏهن به قومن جي حقن کي سنجيده ناهي ورتو، بلڪه ڪنهن نه ڪنهن طرح سان انهن جي مخالفت پئي ڪئي آهي، حبيب جالب ئي واحد ماڻهو هو جيڪو بي باڪي سان بيٺو رهيو باقي ڪي آهن ته اوهان ٻڌايو. صحافي پنهنجي ڳالهه ختم ڪري ويهي رهيو.
خديجه لاءِ صحافي جو رويو حيرت ۾ وجهندڙ نه هو، خديجه کي اهڙي اميد هئي، بلڪه هن کي اهڙي صورتحال کان آگاه ڪيو ويو هو ، هن کي ائين ٻڌايو ويو هو ته جڏهن تون تاريخي حقيقتن تي ڳالهائيندينءَ ته ممڪن آهي ان جي موٽ ۾ توکي نفرت آميز روين سان منهن ڏيئڻو پوي ۽ بلوچ ڪاز لاءِ وڙهندڙ ماڻهو تنهنجي ڳالهين کي نسلي بنياد تي رد ڪن ۽ شايد توکي گهٽ وڌ به ڳالهائين، پر هن کي حيرت ٿي ته صحافي جي ڳالهه ختم ٿيڻ کانپوءِ ڪمري ۾ خاموشي ڇانئجي وئي، سڀني جون نطرون خديجه ڏانهن هيون، سڀئي حيرت مان ڏسي رهيا هئا، خديجه کي لڳو ته ڪنهن ٻي ڪنڊ کان ٻيو ڪو صحافي اٿي بيهندو ۽ ان کان به سخت لهجي سان مخاطب ٿيندو، پر هن کي حيرت ٿي ته جيڪي نگاهون ان صحافي جي چهري تي ڄمي بيٺيون هيون هاڻ کيس حيرت سان نهارڻ لڳيون، خديجه جي چهري جو رنگ ڪڻڪائي مان ڦري ڳاڙهو ٿي ويو، هن کي ڄڻ پورو پورو موقعو ڏنو ويو هو ته پنهنجي فڪر جو دفاءُ ڪري ۽ سندس دل ۾ جيڪو ڪجهه آهي ڪڍي ٻاهر رکي، هن کي ان ڳالهه جو به احساس هو ته بلوچن جي اهڙي هلت واجب آهي، انهن جو تلخ هجڻ درست آهي. هنن کي پنهنجن ئي زخم ڏنا آهن، اهڙي حالت ۾ هنن جي نفرت ۽ تلخي رياست جي ظلم جي نسبت ڪا وڏي ڳالهه ناهي، هنن جي غرور ۽ خودداري کي پاڪستان جي سو ڪالڊ انٽريسٽ مٿان قربان ڪيو ويو آهي.
ٺيڪ آهي منهنجي موجودگي هنن لاءِ عجيب ۽ ناگوار به کڻي هجي پر انجي باوجود مونکي هتي هجڻ گهرجي، مان بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس ته هن رياست ڏانهن اسان سمورن جا حساب رهن ٿا، جيڪي اسان سڀ کي چڪائڻا آهن، خديجه پاڻ سان ڳالهائيندي وئي ۽ پوءِ هڪ دم پنهنجن پيرن تي زور ڏئي اُٿي بيٺي.
“چئني صوبن جي ماڻهن جي زندگي هڪ ئي لڪير تي هلندي رهي ٿي ناآشنائي واري لڪير” خديجه اعتماد سان ڳالهائڻ شروع ڪيو، ناآشنائي، جنهن جا اسين سڀ شڪار آهيون. جنهن اسانجي ارد گرد ڪيترن المين ۽ اذيتن کي جنم ڏنو آهي. پنهنجن ماڻهن کان ناآشنائي پوري حياتي جي جدوجهد مٿان پاڻي ڦيري ٿي ڇڏي، بلڪه انسان اندر حيواني عادتن کي جنم ڏئي ٿي جيڪا پوءِ بدگمان ۽ ظالم جنريشن کي پيدا ڪري ٿي، مان جڏهن پنڊي کان ڪوئٽه جي سفر لاءِ ٿي نڪتس ته ڪنهن پنجابي نوجوان کان بلوچستان جي ڪن چئن شهرن جا نالا پڇيا ته هُو نه ٻڌائي سگهيو ۽ اهڙو ئي تجربو مون ڪوئٽا اسٽيشن تي ڪيو ته اُتي به بلڪل اهڙي ئي نا آشنائي معلوم ٿي، مونکي اها ڳالهه چوڻ ڏيو ته اوهانکي مون کان نفرت آهي، پر ساڳي عقيدت ۽ محبت بابا فريد، بلي شاه، فيض احمد فيض ۽ حبيب جالب سان رکو ٿا؟ انجو سبب آهي ته بلوچ هنن کان آشنا آهن، هنن سان پيار ڪن ٿا، هي هڪٻئي سان آشنائي واري سڳي سان ٻڌل آهن ، هي هڪٻئي جي دردن کي ائين بيان ڪن ٿا ۽ هڪٻئي سان ائين شيئر ڪن ٿا ڄڻ اهي هڪ ئي وقت ٻنهي جا آهن. هنن جو ماڻهو سان رابطو هو، هنن ناآشنائي کي شناسائي ڏني، اسين پاڻ کي ناآشنائي ۾ محفوظ ٿا سمجهون، اهو ئي فرق آهي جنهن کي سمجهڻ جي ضرورت آهي، بلوچستان جا ماڻهو هنن سان ائين پيار ڪن ٿا جيئن هو گل خان نصير سان ڪن ٿا، بلڪه ڪن موقعن تي ان کان به وڌيڪ، مان شرطيه چوان ٿي ته هتي جيڪي صحافي ويٺل آهن انهن مان اڪثر کي گل خان نصير کان وڌيڪ فيض ۽حبيب جالب ياد هوندا يا وري فريد يا بلي شاه ياد هوندا، پنجاب جيڪڏهن توهان کي ان طرح سان ياد آهي ته انجو سبب تاريخي آهي ۽ ساڳئي وقت سماجي ۽ سياسي به، پنجاب ۽ سنڌ جا وارياسا ۽ زرخيز ميداني علائقا هميشه تهذيب ۽ تمدن جا مرڪز رهيا آهن، جنهن ڪري به هنن ٻنهي قومن جي وچ ۾ ثقافتي هڪجهڙائي، احساسن جي فراواني ۽ شاعري ۽ تصوف ذريعي روحن جو هڪٻئي سان ڳنڊجي وڃڻ جو شاندار لقاءُ رهيو آهي، اها ٻي ڳالهه آهي ته رياست هنن کي هڪٻئي جي مخالف صفن ۾ بيهاري ڇڏيو آهي، ساڳئي وقت بلوچن ۽ پٺاڻن جي ثقافت ۾ موجود مهم جوئي پڻ سندن رستي روڪ ڪئي آهي، انجا تاريخي سبب به آهن جنهن جي تفصيل ۾ وڃڻ جي آءُ ضرورت محسوس نه ٿي ڪيان. جنهن سان نه صرف ناآشنايون پيدا ٿيون پر ڪافي حد تائين سياسي توڙي سماجي وڇوٽيون به پيدا ٿيون آهن.
اسين خوش آهيون ته اسان آزاد آهيون ، خاص طور تي ان وقت اسانجي آزادي ڏسڻ وٽان هوندي آهي، جڏهن اسان سڀني مسئلي جي جڙ يعنيٰ استحصالي نظام کي بدلائڻ جي ڳالهه ڪيون ٿاته رياست ڪنهن اڇوت جيان زندگي کان ئي محروم ڪري ڇڏي ٿي.
سچ پچ اسين سڀ سخت مونجهاري جو شڪار آهيون، ڇاڪاڻ ته اسين محبت کان، ڏاهپ ۽ دانائي کان ڊنل آهيون. اسان ان حقيقت کي بنگلاديش جي تحريڪ دوران ڏسنداسين تڏهن به اسان کي ائين نظر آيو ۽ اڄ تائين به اسان کي ائين نظر اچي ٿو. عام ماڻهو هر ڏينهن هڪ ٻئي کان ٽٽندو پيو وڃي پوءِ هو گهر ۾ هجي گهر کان ٻاهر يا پنهنجي ذات ۾ ٽٽندو پيو وڃي . مان ائين به چوان ٿي ته هن ملڪ جو عام ماڻهو پنهنجي ذات ۾ ٻئي لاءِ ايترو اوپرو ٿي ويو آهي جو کيس ٻئي نسل ۽ ذات جو ماڻهو ڪا چڱي راءِ يا مشورو به ڏيندو ته هي شڪ پيو ڪندو ته ڪٿي منهنجي نقصان جي ڳالهه ته نه پيو ڪري . خوف جي هڪ بلند ديوار اسانجي چوڌاري کڙي ڪئي وئي آهي. هي هڪ عام نفسيات آهي جيڪا اسانجي سماج جي روح تائين لهي وئي آهي. ان کان وڌيڪ بڇڙي ڳالهه ڪهڙي ٿيندي ته خيال ۽ نظريا جيڪي دنيا کي بدلائن ٿا انهن لاءِ به پنهنجا رستا روڪيا ويا آهن. اهڙي حالت ۾ ڪيئن مطمئن ٿي ويهي رهون ته اسين محفوظ آهيون . مان توهان کي ٻڌايان ٿي ته پنجاب اندر گذريل ڪيترن سالن کان مذهبي جماعتن کي پاليو نپايو ويو آهي، محض ان ڪري ته هي صوبو ڪٿي جمهوريت پسند نه ٿي پوي،
“مان تاريخ تي سوچيندي آهيان ته مون کي ائين لڳندو آهي ته تاريخ ڪوڙ تي ٻڌل ڪهاڻي کانسواءِ ڪجهه به ناهي”
مغل دور کي ايشيا جي تاريخي جو شاندار دور چيو وڃي ٿو، پر ان ئي دور ۾ بابر جي گهوڙن سک پنجابين جي ٻارن کي ائين لتاريو جيئن ڪي هو انسان نه پر ڪک ڪانا هجن. انجي باوجود پنجاب جي معاشري انهن جو ڪيئن مقابلو ڪيو اها ڳالهه اڃان بيان ڪرڻ کان رهيل آهي.
اها بنيادي ڳالهه آهي ته قديم ٻولي ۽ قديم ثقافت جي باوجود اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ رائج تعليمي سرشتو ڌاريو ۽ مقامي ڏاهپ جي ابتڙ آهي، ائين کڻي چئجي ته ڪالونيل دور جي تعليم ۽ اهڙي قسم جي نفسيات کي نئين نسل ۾ اُڀاريو پيو وڃي، هي رياست ۽ خانگي تعليمي ادارا سڀ انهي ڪم سان لڳل آهن. قديم قوم جي قديم ٻولي، ثقافت، سياسي، سماجي ۽ روحاني ترقي روڪي ان کي وڌيڪ بي سمجهه بنائي ڇڏجي. ڪالونيل دور جي ملڪن سان اهو ئي ته ڪيو پيو وڃي، اسين تعليم مان ڏاهپ ڪڍي ان ۾ ڪاروبار کي شامل ڪري ڇڏيو آهي، وقت کي پنهنجي سمي ۽ پنهنجي رفتار ۾ هلڻ جي بجاءِ هڪ پريشان ڪن تيزي ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي، ٻار جي معصوميت کسي ان ۾ اهڙي طرح جو حسد ۽ مقابلي لاءِ ڊوڙ جو جنون ڀري ڇڏيو آهي جو هن جي معصوم دل باقي زمين جي حيات لاءِ ڪو قدر، احترام ۽ معني رکي ئي نه، مونکي بلوچستان يونيورسٽي مان پروفيسرن کي ماري ڌمڪائي ڪڍڻ مان اها ئي ڳالهه سمجهه ۾ اچي ٿي . جيڪڏهن اسانجي ادارن جي نسلي بنياد تي تقسيم ٿيندي ته اسين پنهنجي قديم ٻولي ۽ قديم قوم کي نين حالتن سان مقابلو ڪرڻ لاءِ ڪيئن تيار ڪري سگهنداسين. پنهنجي ٻولي، ادب ۽ ڏاهپ کي ڪيئن بچائي سگهنداسين؟
مان يقين سان چوان ٿي ته پنجاب ماضي جي سياسي ۽ جمهوري تحريڪن ۾ سڀ کان اڳيان بيٺو هو. ضياء جي آمريت ۾ هن صوبي شاندار ڪردار ادا ڪيو ، اسين هتي پنجاب جو ڪيس وڙهڻ ناهيون آيا پر ماضي کي ان ڪري اٿلايان پئي ته جيئن معلوم ٿئي ته هن رياست ۽ سامراجيت جي پردي پويان هتان جي مهذب قومن کي ڪيئن نه تباهه ۽ برباد ڪيو آهي.
هنن ته انتهائي خطرناڪ ڪم ڪيا جنهن جي ته ڪا انڪوائري به ڪانهي ۽ نه ڪنهن کي شرمندگي.
ها! هاڻي مونکي ڪيڏو نه ڏک ۽ افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته پنجاب جو دانشور رعايت يافته ٿيندو پيو وڃي ۽ پنهنجي فرض کان لاتعلق ٿيندو پيو وڃي. هو ائين سمجهي پيو ته سڀ ڪجهه پاڻهي ئي ٺيڪ ٿي ويندو ، هنن کي عوام سان بيهڻ گهرجي، جيئن بابا فريد، فيض ۽ جالب بيٺل هئا، پر هي ڪٿي به ناهن بيٺا، ان سان سماج اندر خطرناڪ رجحان پيدا ٿي رهيا آهن.
جيتوڻيڪ مان ٿورو اڳي ان ڳالهه تي سوچڻ شروع ڪيو هو ته پاڪستان جي فوج تيزي سان هڪ ڪلاس جو روپ اختيار ڪري رهي آهي، هنن پوري پاڪستان ۾ اهڙي طرح سيڙپ ڪئي آهي، جو نظر اچڻ جي باوجود محفوظ ۽ ٽيڪس فري آهي، چاغي ۽ ڪوه سليمان جا پهاڙ بلوچ ڪٽنب جي رهڻ لاءِ بهترين مقام ٿي سگهن ٿا، پر هي ائين نه ٿا سوچين، فوج ان مان معدنيات جي دولت حاصل ڪرڻ لاءِ قبضو ڪيو. هنن کان ڪير پڇي ٿو ته ائين ڇو ٿا ڪيو ته پهرين هي ڪرڙي نگاهن سان ڏسن ٿا پوءِ گولي هڻي ماريندي به دير نه ٿا ڪن. هنن ائين ڪري ڏيکاريو آهي، هنن کي هاڻ پئسو گهرجي، هي پنجابي پوءِ آهن، هنن پنهنجون برايون، سولين ليڊرشپ ذريعي ظاهر ڪري قومن جي وچ وارا رستا بند ڪري ڇڏيا آهن، هي اها ڳالهه سڀني کان چوائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا ته بلوچن جي حقن جي لڙائي پنجابي ۽ سنڌي ڇو وڙهي؟ يا پنجابين جو پورهيت به سامراج آهي، ان کي مارڻ سان قومي حق ادا ٿي ويندو.
هي حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته مقبول اخبارن جا سمورا صحافي روزانه جي تحريرن ۾ اهڙيون ڳالهيون ڪندا رهن ٿا، توهان کي يقين نه اچي ته ڪالهه واري جنگ جو صفحو کڻي ڏسو ته مقبول جان، عباسي ۽ شمسي ڪيئن نه دليري سان فوجي راڄن جي حمايت ڪندي نڪ جي پڪائي سان ائين چون ٿا ته فوج جا سربراهه قدم وڌاءِ قوم توسان گڏ آهي. هي خبر ناهي ڪهڙي قوم جي ڳالهه ڪن ٿا.
مان پنجاب جي دانشورن جي حق ۾ ناهيان پر بلوچستان يونيورسٽي ۾ پروفيسرن ۽ لائق استادن سان جيڪو ٿي رهيو آهي ان سان به سهمت ناهيان. هي مون سميت سڀني شعور رکندڙ ماڻهن لاءِ خوفناڪ واقعا آهن، تاريخ. ادب، ٻولي ۽ سائنس جي پروفيسرن کي محض نسل جي بنياد تي يونيورسٽي ڇڏڻ لاءِ مجبور ڪيو ٿو وڃي بلڪه خوفزده ڪري مارڻ جون ڌمڪيون ڏنيون پيون وڃن ۽ ماريا به ويا آهن، اها ساڳي پريڪٽس سنڌ ۾ به ڪئي وئي، جنهن جو نقصان موجوده نسل ڀوڳي رهيو آهي. پروفيسرس ۽ استادن جي صورت ۾ هي اُهي ڪُلها آهن جيڪي قومن جو سهارو آهن، اسان ئي عظيم قوم جا دعويدار انهن سهارن کان پاڻ کي محروم ڪندا پيا وڃون.
هي ڇا آهي؟ خديجه حيرت مان پڇيو. جيڪڏهن ڪو ماڻهو ائين چوي ته علم ۽ ڏاهپ پنجابي آهي يا انگريزي، ان ڪري ان کي حاصل ڪري نه ٿو سگهجي ۽ ان کي سزا طور بي دخل ڪري ڇڏجي، ته توهانجو ڪهڙو ردعمل هئڻ گهرجي؟ ذهن کان بيمار ماڻهو ئي ائين سوچي سگهن ٿا، بلوچ سوسائٽي ان عمل خلاف ڪا وڏي مذاهمت ناهي ڪئي ان جا ڪهڙا سبب آهن توهان مونکي ٻڌائيندا؟ ۽ هڪڙو اهڙو ماڻهو جيڪو بلوچ آهي ۽ تاريخ کي مسخ ڪري پڙهائي رهيو آهي ته انجي نقصان جو توهان کي اندازو آهي؟
مونکي اها ڳالهه چوڻ ڏيو ته دنيا جي ڪابه ويڙهه محض جسماني طاقت ڪري نه ٿي کٽي سگهجي، ان لاءِ سياسي، سماجي ۽ سائنسي علم لازم ٿئي ٿو، خديجه جي ڳالهائڻ ۾ رواني اچي وئي هئي. خديجه جو آواز ڪجهه دير لاءِ رڪيو ۽ ڪجهه هلڪو ڏکارو به ٿيو، هن پاڻ کي سنڀالي پنهنجي ڳالهه چئي ته ڪنهن استاد ۽ پروفيسر کي مارڻ جو مطلب عقل ۽ ڏاهپ جو خون ڪرڻ آهي، ، هن ملڪ جا حڪمران ته اهڙن ڏاهن استادن کي مارڻ جو ڪم ڪيتري عرصي کان بخوبي ڪري رهيا آهن پر اهو ڪم بلوچستان ۾ ڪڏهن کان شروع ٿيو آهي اهو مونکي اوهان ٻڌائيندا؟
“مان پنهنجي پوري ڀروسي سان ائين چوندس ته اهو ڪم ڪو بلوچ نه ٿو ڪري سگهي” خديجه يقين سان اها ڳالهه چئي.
هن تحريڪ ماضي جي ڀيٽ ۾ پاڻ کي وڌيڪ ذميوار ، روشن خيال ۽ وڌيڪ انقلابي مذاحمتڪار جي طور تي ثابت ڪيو آهي. هن تحريڪ نوجوانن جي اهڙي تربيت ڪڏهن ناهي ڪئي، توڪلي، باران، ڄام دُرڪ، پيرڪ انجو مثال آهي، هي ان تحريڪ جو حصو رهيا آهن، هنن ائين ڪڏهن به ناهي سوچيو.
خديجه ڪنهن ڏاهي جيان ڳالهائيندي وئي، هن آخري جملا ڪنهن هڪ آدرشي دوست جيان چيا، مان هتي توهان جي درميان آهيان ته پنهنجي شعور ڪري آهيان، مون ۾ اهو احساس پنهنجي شعور ڏنو ته سامراجيت خلاف ويڙه قومن ۽ طبقن جي ويڙه هوندي آهي. جيڪا مونکي بلوچستان جي زمين تي وڃي وڙهڻ گهرجي ۽ پنهنجو حصو شامل ڪرڻ گهرجي. سامراجيت تقسيم در تقسيم تي يقين رکي ٿي ۽ شعور جوڙڻ لاءِ رستا هموار ڪندو آهي. جڏهن قوميت جي ڳالهه ٿئي ٿي ته انجو سادو مطلب اهو آهي ته قوم، ٻولي ۽ آزادي جو حق.
ان ڪري دراصل زندگي ڪنهن طرح اڳتي وڌي ٿي، جيڪا ماڻهن جي گهڻائي کي جيئڻ لاءِ اتساه ڏئي ٿي.
پر عالمي تاريخ جو مطالعو انسان جي ڪاميابين کي مختلف طريقي سان ڏيکاري ٿو، توڙي جو ٻيا کڻي ائين ڇو نه چون ته قديم قوم، ٻولي ۽ ثقافت اِهي لفظ جنون کان مٿي ڪجهه به ناهن پر منهنجي اڳيان هن جي اهميت اهڙي ريت آهي جنهن کانسواءِ هڪ قدم به اڳتي نه ٿو وڌي سگهجي، ڇاڪاڻ ته اسين سڀ عادتن ۾ هڪٻئي کان مختلف هجڻ جي باوجود ڪيترين ئي ڳالهين ۾ هڪجهڙا آهيون، هڪ ٻئي جي چهرن جون وصفون آساني سان سمجهي سگهجن ٿيون، ۽ روحاني طرح سنهي ، مضبوظ ۽ عمدي ڌاڳي سان جڙيل آهيون، اسانجي شاعري ، ادب ، موسيقي، ۽ آرٽ هڪٻئي سان محبت واري جذبي سان سرشار آهن، جيتوڻيڪ رياست جا قانون ۽ حڪمران ۽ انهن جا پريشان ڪندڙ مفاد، پاڪستان جي قديم قومن جي وچ ۾ نفرت، بغض، حسد، قومي جبر ۽ سخت رنجيده حالتن کي پيدا ڪن ٿا، پر ڇا اسين ايترا ئي ڪمزور آهيون جو ظلمت جي اونداهي رات کي ڪاري چادر سمجهي سدائين لاءِ اوڙهي ڇڏيون؟ ظاهر آهي ته اسان ائين نه ٿا ڪري سگهون، اسانکي پنهنجون دليون ڪشاديون ڪندي نهايت چاه مان هڪٻئي جو سهارو بنجڻ گهرجي ۽ حڪمرانن سان پنهنجا حساب برابر ڪجن.
خديجه پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي هن تفصيل سان ڳالهايو، پنهنجي زبان کي مٺاس جي رس سان ڀرڻ جي ڪوشش ڪئي، هن ڪنهن جي پرواهه ڪرڻ کانسواءِ جيڪو سندس اندر ۾ هئو اُهو ڪڍي ٻاهر رکيو .
گوادر ۾ وڏي سيڙپ پنجاب جو سرمائيدار ڪري رهيو آهي، توهان ان جي وڪالت ڪرڻ آيا آهيو ڇا؟ حاضرين مان ڪنهن سوال ڪيو.
خديجه، لاءِ هي سوال اعصابي تڪليف ڏيڻ لاءِ ڪافي هو پر هي هڪ تلخ حقيقت به آهي جنهن لاءِ کاونس وضاحت گهري وئي آهي،
“هي پنجاب جي سرمائيدار جي وس جي ڳالهه ئي ناهي” خديجه اوچتو فيصلي واري انداز ۾ چيو، سڀاڻي آخر ڇا ٿيندو ؟جڏهن چين يا ٻيو ڪو ملڪ راهداري جي نالي تي پاڪستان جي حڪمرانن کان نوڪرن وارو ڪم وٺندو، مقامي ماڻهن جي لڏپلاڻ لاءِ هٿيار ۽ پئسو ڏيندو ۽ بلوچ سردار اهو ڪم بخوبي ڪندا، اها ڳالهه مونکي پريشان ڪري رهي آهي! مان سڀني ڏانهن خاص ڪري بلوچن ۽ سنڌين ڏانهن نهاريان ٿي، پر ڪو به هن ڳالهه ڏانهن توجهه ڪونه ٿو ڏئي، اسان کي ائين محسوس نه ٿو ٿئي ته دنيا ۾ سرمائي جا مفاد سرحدون اورانگهي چڪا آهن، سامراجيت بيمار ۽ لاچار رياستن کي هضم ڪري انهن کان چوڪيداري ۽ نوڪرن وارو ڪم وٺندي، ان ۾ پنجاب جو سرمائيدار به سامراجيت لاءِ نوڪرن وارو ڪم ڪندو.
مان ان جي نتيجن ۽ فائدن تي ڪونه ڳالهائيندس ڇاڪاڻ ته ان معاملي ۾ منهنجي معلومات جا ذريعا محدودو آهن، پر مونکي ان ڳالهه جو تجربو آهي، ته ترقي پنهنجي جوهر ۾ مقامي ماڻهن کي اقليت ۾ رکي ٿي ، مقامي ماڻهن جي روزگار جي حقن تي ڌاريا ماڻهو قابض ٿي وڃن ٿا، جيڪي مقامي ماڻهن سان بيحد خراب هلت هلن ٿا، انهن کان جيئڻ جو حق به کسي وٺن ٿا، گوادر جي مقامي ماڻهن سان به ائين ٿي سگهي ٿو ائين جيئن سنڌ جي ماڻهن سان ٿيو، هي ملڪ پراپرٽي رکڻ، خريد ڪرڻ جو حق هر ماڻهو کي ڏئي ٿو، ته غريب پنهنجي پراپرٽي وڪڻندا ۽ امير خريد ڪندا، بلوچستان جي قومي تحريڪ کي سامراج دشمن تحريڪ ۾ تبديل ٿيڻ جي ضرورت آهي، هنن کي ترقي جي خلاف وڃڻ بجاءِ زمين، ۽ ماڻهن جي روزگار، صحت ۽ تعليم جي حق لاءِ به وڙهڻ گهرجي.
خديجه پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي . هن نهايت سادگي سان جواب ڏنا. هن جي گفتگو لاتعلقي ۽ ناآشنائي وارن حالتن ۾ ضرور تبديلي آڻيندي، سمورا دوست خديجه جي گفتگو مان خوش ٿي اٿيا.