33
ڄام دُرڪ توکي خبر آهي ته مان جڏهن سارنگي وڄائڻ ويهندو آهيان ته ڄڻ سفيد روشني منهنجي جسم ۾ داخل ٿي ويندي آهي ۽ هر طرف کان سوين چنڊ روشن ٿي پوندا آهن، آسمان مان رنگن جي برسات شروع ٿي ويندي آهي ، مان ڄڻ ساغر جي لهرن مٿان جهومندو رهان ٿو، مان جڏهن پنهنجو رياض ختم ڪندو آهيان ته تڏهن مونکي معلوم ٿيندو آهي ته روح جو مطلب ۽ معني ڇا آهي؟
“اهو لمحو جنهن ۾ توهان خوبصورت موسيقي ڏئي رهيا آهيو يا ٻڌي رهيا آهيو” پيرڪ جوش ۽ اتساه مان ڳالهائيندو ٿي ويو
اهو جيڪو روح آهي مونکي معلوم ناهي ته ڇا آهي، پر مونکي اهو معلوم آهي ته سنگيت سان هي جاڳي ٿو، تخليق جي انت تائين مان پنهنجي پوري عمر سنگيت سان ڳالهايو آهي ۽ مان جنهن ڳالهه ڏانهن تنهنجو ڌيان ڇڪايان ٿو ۽ پوري يقين سان اها ڳالهه چوان ٿو ته هن سنگيت ۾ اهڙي طاقت آهي جو ويراني کي زندگي ۾ تبديل ڪري سگهي، جيئن گل جي مکڙي ٽڙي ٿي سج جي روشني جي ڪري، روشني ئي دراصل موسيقي ۽ روح جي طاقت آهي، جنهن جو آواز ڪنن تائين اچڻ سان خيال به جاڳن ٿا ته روح به، بارش جي رم جهم ظاهر آهي ته زمين ۾ ساه وجهي ٿي، پر جي تو ڪرشنا کي پڙهيو آهي ته توکي بانسري جي سُر جي طاقت سمجهه ۾ اچي ويندي . پکين جي پرن کي هوا اڏائي ٿي ۽ انهن جي روح جي آزادي انهن جي ڳائڻ سان لازم جڙيل رهي ٿي، هو ڪڏهن به اڏري نه سگهن جيڪڏهن ڳائڻ ڇڏي ڏين.
“ها! ته مون پيار ۽ هم آهنگي تي پئي ڳالهايو”
“ها! پر تو پيار کان وڌيڪ موسيقي تي ڳالهايو” باران بلوچ مسڪرائيندي چيو.
“پيار، خدا ۽ سنگيت مان ڪير توکي ڪنهن هڪ جي چونڊ ڪرڻ لاءِ چوي ته ڪنهن جي چونڊ ڪندين” ڄام دُرڪ پيرڪ کان پڇيو.
“سنگيت! ها! مان سنگيت جي چونڊ ڪندس” پيرڪ وراڻيو.
“ان ڪري جو تون پاڻ سنگيتڪار آهين” ڄام دُرڪ وراڻيو
“نه ! ان ڪري ته پيار خدا آهي، سنگيت ان ڏانهن سفر جو نالو آهي، اهو سفر ئي مونکي اوستائين پهچائيندو” پيرڪ وراڻيو
“منهنجا دوست ! تون انجي تشرح ڪر” ڄام دُرڪ چيو
“هي سڀ ڇا آهي جيڪو تنهنجي آڏو آهي؟” مان پيرڪ پوءِ آهيان . مان هوا، به آهيان ، پاڻي به آهيان ، ۽ مٽي به آهيان ان لحاظ کان ته مان ڪجهه به ناهيان. مٽي ، پاڻي ۽ هوا جوڙي تون ڪڏهن به انسان ته نه ٿو ٺاهي سگهين، محبت واري دل روح کي جيئڻ جو رستو ڏيکاري ٿي ۽ روح موسيقي سان بيدار ٿئي ٿو،هن کان ئي زندگي جون باقي شاخون نڪرن ٿيون.
پيار، جهڙي نازڪ موضوع تي مان توسان ڳالهائيندي ڌيرج جو مظاهرو ڪندس ، اها اعتبار ڪرڻ جهڙي ڳالهه آهي ته مون ان کي تمام گهڻو ويجهڙائي کان ڏٺو ۽ محسوس ڪيو آهي” ڄام دُرڪ اتساه مان وراڻيو، ڄام دُرڪ ماضي جي درد کان پاڻ کي بچائيندي چيو، وادي چملانگ جي نندين مان هڪ هستي منهنجي هٿن کي سنڀالي مونکي پاڻي اندر وٺي ويندي هئي، ته جيئن مان ڇهاءُ کي محسوس ڪري سگهان، انجي سنگيت ۽ ترنم کي ٻڌي سگهان، مون ندي جو سريلو سنگيت ائين ٿي محسوس ڪيو جيئن زمين جو پورو حسن ۽ گلن جو سمورو رس منهنجي اندر ۾ اوتجي ويو هجي، ، پر پوءِ هڪ ڀيانڪ حادثي سڀ ڪجهه برباد ڪري ڇڏيو،
آءَ جيڪر خوشنصيب هجان ها جيئن تون آهين، ڄام دُرڪ ڌيمي آواز سان پيرڪ کي چيو.
مان چاهيان ٿو ته ان موضوع تي اڃان به ڳالهايون ته جيئن اسان جا ڏک گهٽجي وڃن ، مان ائين به چاهيان ٿو انهن سمورن ريتن رسمن ، مذهبن ۽ رياستن کي باه ڏئي ساڙي ڇڏيان جيڪي پنهنجي مڪاري سان سرشار ٿي پيار لاءِ مشڪل پيدا ڪن ٿا،
“هائو! اسين شايد ائين ڪري سگهون” منهنجا عزيز دوست، پيرڪ، ڄام دُرڪ ڏانهن نهاريندي چيو،
ڄام دُرڪ پنهنجن بي ترتيب خيالن کي ترتيب ۾ آڻيندي پيرڪ سان ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو،
“پيرڪ ڇا ٿيندو؟ جڏهن مون وانگر ڪير پنهنجي ذات لاءِ پيار جي چونڊ ڪرڻ کان انڪار ڪري ۽ محبت ۾ گرفتار ٿيڻ بجاءِ سڀ لاءِ پيار جهڙي دنيا ڏسڻ جو حامي هجي؟
“مان ڄاڻان ٿو ته توکي ڳالهائڻ جي جلدي آهي پر مان اڃان هڪ سوال ٻيو به رکڻ چاهيندس، انسان فطرت جي هن عظيم فرض پيار ۽ سنگيت کان پاڻ کي محروم ڪيئن ٿو رکي، ڄام دُرڪ ڪجهه گهڙين لاءِ اکيون بند ڪري ديوار سان ٺيڪ ڏئي ويهي رهيو.
مونکي تنهنجي خيالن لاءِ عزت آهي، منهنجا دوست، پيرڪ وراڻيو، مون کي خبر آهي ته تنهنجي ڳالهين ۾ اعتبار ۽ سچائي آهي، تون اهي سوال ڪنهن به خوف ۽ پڇتاءُ کانسواءِ پاڻ کان به ڪري سگهين ٿو، مونکي يقين آهي ته توکي انجا شاندار جواب ملندا.
يونان جو سقراط ان متعلق جڏهن گفتگو ڪندو هو ته پورو شهر کيس ٻن پيرن تي بيهي ٻڌندو هو، هن پيار کي پنهنجو مقصد ٺاهيو، بلڪه جنون جي حد تائين ان جي تشريح ڪندو هو. انجي تشريح ۾ واه جو شيريني هئي. ان ڪري ئي انجو اهم ڪم پيار متعلق گفتگو ڄاڻائي سگهجي ٿو، منهنجي راءِ اها آهي جنهن کي آءُ ڪڏهن نه بدلائيندس ته پيار ۽ سنگيت انسان کي مڪمل ڪن ٿا ، پر اهو ائين تڏهن ٿي سگهي ٿو جڏهن پيار جي حقيقت کي گفتگو ۽ جنون کان وڌيڪ هڪ سمجهه ۽ هڪ حقيقت طور پيش ڪجي ۽ ڏسجي، ڪير ائين به چئي سگهي ٿو ته پيار ۽ حقيقت ٻه الڳ ڪنارا آهن ته مان ان ڏانهن عجب مان نهارڻ کانسواءِ ڪجهه به نه ٿو ڪري سگهان،
هن سچ کي قبول ڪرڻ گهرجي ته “پيار انسان جي سڄي حقيقت کي ظاهر ڪري ٿو پر جيڪڏهن ڪو ان کي ڌيان ڏئي ٻڌڻ، سمجهڻ، محسوس ڪرڻ، ۽ انجي گڻ، اوگڻ کي بي سمجهي سان هٿ ۾ کڻندو ته هو پيار سان نڀائي نه سگهندو، ان ڪري مان ائين چوندس ته پيار جي موضوع کي اسڪولن ۾ رائج ڪيو وڃي اهو پڙهايو ۽ سمجهايو وڃي ۽ ان کي سمجهه ڪري کنيو وڃي، باران بلوچ پيار ۽ سنگيت جي حقيقت تي ڳالهائڻ لڳو،
پيار کي حقيقت ڪري کڻڻ سان ڇا ٿيندو؟ اهو ئي اهم نقطو آهي اسانجي گفتگو جو
پيار، حقيقت به آهي ته سمجهه به، انجو مقصد انجي اهميت کي گهٽائڻ نه پر اهڙي سچائي کي بيان ڪرڻ آهي، جنهن مان اسين ڪنهن نه ڪنهن طرح گذريا آهيون، مان خود به، باران بلوچ رواني سان ڳالهائيندو ويو، جڏهن مان لاهور جي ڪاليج آف آرٽس ۾ داخل ٿيس، ته ان دوران بلوچ نيشنلزم سان سرشار هئس، بلوچستان جن حالتن مان گذري رهيو هو، ڪجهه انجي تقاضا هئي ته ڪجهه منهنجي سمجهڻ جو ادراڪ به پورو سورو هو ، مون پنهنجي ذهن ۾ ڪافي عرصي کان ان ڳالهه کي پختو ڪري ڇڏيو هو ته بلوچستان جي سرزمين دنيا جي عظيم ۽ زبردست ماڻهن جي سرزمين آهي، جنهن جي تاريخ ۾ جرات ۽ بهادري جا سمورا داستان موجود آهن. هي سرزمين سون ۽ ڪوئلي جي کاڻين ، مضبوط پهاڙي سلسلن ۽ سامونڊي ڪناري واري سرزمين آهي ، هن جي عظمت تي سوچي مان پنهنجي ذات ۾ فخر محسوس ڪرڻ لڳس، مونکي ائين لڳندو هو ته مان بلوچ دل کڻي پيدا ٿيو آهيان، جيڪا منهنجي اندر اهڙي انسان کي گهڙيءِ ٺاهي رهي آهي جيڪو بلوچستان جي آزادي کانسواءَ ڪنهن ٻي ڳالهه تي يقين ڪرڻ لاءِ تيار ئي ناهي. منهنجي دوستي دشمني جا معيار به ان آڌار جڙڻ ۽ ٽٽڻ لڳا، مان ان بدبودار سردار تي ڳالهائڻ لاءِ تيار ئي نه هئس جيڪو وڏي عرصي تائين بلوچ هئڻ جي ناتي بلوچستان جي غمزده ماڻهن تي راڄ ڪري رهيو آهي، مان ان ڳالهه کي سمجهڻ جي ڪوشش ئي ڪانه ٿي ڪئي ته هڪ ڏهاڪي تائين سردارن، جنرلن ۽ حڪمران بلوچستان جي وسيلن ۽ معصوم ماڻهن کي گڏجي ٿي لٽيو ڦريو، پر پوءِ اوچتو بلوچ سردارن کي ڇاٿيو جو هو محب وطن ٿي ويا.
مان هتي خديجه جوذڪر ڪرڻ چاهيندس، جنهن منهنجو ڌيان ڪجهه ٻين نڪتن ڏانهن ڇڪايو. مان جوش مان هن کي چئي رهيو هوس ته بلوچستان جي ماڻهن جي سياسي سماجي ۽ اقتصادي بدحالي جو ذميوار پنجابي ئي آهي . مان پنهنجي گفتگو جي سطح کان هيٺ لهڻ جي ڪوشش ئي ڪانه پئي ڪئي. مان ڪنهن به ڳالهه جي پرواه ڪرڻ کانسواءِ ڳالهائي رهيو هوس، باوجود انجي ته خديجه منهنجي ڪيترن ئي ڳالهين سان سهمت هئي ، ۽ بار بار منهنجي حوصله افزائي ڪري رهي هئي، پر مان ئي هئس جو انجي ڪنهن هڪ ڳالهه کي به سمجهڻ جي ڪوشش ئي نه پئي ڪئي، هنجي معصوم دل منهنجي تلخ لهجن کي قبول ڪندي هئي پر مان انجي باوجود ساڻس ائين ڳالهائيندو هوس ڄڻ هن منهنجي ملڪيت ڦٻائي هجي هن مونکي سمجهائڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي ته توانائي ندي جي وهندڙ پاڻي ۾ هوندي آهي، هي ملڪ بيٺل پاڻي جيان بدبو پيدا ڪري رهيو آهي، هتي ماڻهو جي غربت ۽ ذات پات طبقن جي فرق ڪري آهي . عام ماڻهو ۾ ذات پات جو فرق وڌيڪ هجڻ جو سبب هي رياست ۽ انجا قانون آهن. خدا جي قانون ۾ انسان سڀ برابر آهن، ملان ۽ پادري به ائين چوندي نظر ايندا، پر هڪ عرصي تائين ته يورپ جي اندر ڪليسائن ماڻهن کي غلام رکيو ۽ ڪارن باندي بڻايل غلامن کان نه صرف جبري پورهيو ورتو پر ساڳئي وقت غلام عورتن کي پنهنجي حوس جو نشانو بنايو. هي ڳالهه ته حڪمرانن جي من وٽان آهي ته ڪو بلوچ هجي ته ڪو پنجابي ڪو شيعو هجي ته ڪو سني، اهو ئي ته هنن جي لاءِ ڀروسي مند هٿيار آهي، پوري دنيا ۾ هڪ صدي تائين ان هٿيار جو استعمال ٿيندو رهيو. مونکي پنهنجي پنجابي هجڻ تي ڪو فخر ڪونهي مان پنهنجي ذات ۾ مڪمل انسان آهيان، منهنجي لاءِ ٻيو ڪو ڪيئن ٿوطئي ڪري سگهي ته مونکي ڪيئن هجڻ گهرجي، مان پنهنجي زندگي کي ڪنهن جي به خيالن جي پابند ڇو ڪيان، ڪو به خيال سٺو ۽ خراب ٿي سگهي ٿو ان کي قبول ڪرڻ نه ڪرڻ ۾ هر انسان آزاد آهي، مان روايت پسند عورت ڇو ٿيان ۽ توکي به روايت پسند ڇو ٿيڻ گهرجي، ذات جي بيداري ۾ زنده رهڻ وڏي ڳالهه آهي، جنهن کان خوف کائڻ نه گهرجي. اسين سڀ هڪٻئي لاءِ اجنبي به آهيون ته هڪٻئي جا سهارا به آهيون هڪ ٻئي لاءَ مطلق به آهيون ته غير مطلق به ، قدرت جو نظام ان آڌار هلي ٿو،
منهنجا دوست! مونکي خديجه جا ڪيترا شاندار لفظ ياد آهن ته ڪيترا مونکي هن وقت ياد ناهن، جيڪي خديجه مونکي انسان جي بيداري ، آفاقي خيالن جي گهرائي ۽ ذات جي سرفرازي جي متعلق چيا. مون خديجه کي هڪ پنجاپڻ جي روپ ۾ ڏٺو پر انجو ادراڪ مونکي پوءِ ٿيو ته انجي جسم جي مٽي پوري زمين مان کڻي ڳوهي وئي آهي.
هن ئي مونکي بيداري جي اصل معني ۽ مفهوم سيکاريو، باران جو انداز گفتگو ٻڌڻ وٽان ٿي ويو هو، هن وڌيڪ چيو ، خديجه پهاڙن مان وهندڙ جهرڻي جيان پرشور ۽ شفاف آهي.خديجه جي معصومانه انداز واري گفتگو ۽ دوستاڻي رويي ڪري مان کيس هميشه هڪ مهربان استاد ۽ قابل اعتماد دوست سمجهيو.
“ڇا تنهنجي ان سان محبت ٿي وئي آهي ؟“ پيرڪ، باران بلوچ ڏانهن مسڪرائيندي پڇيو .
“هائو، مان ڪيئن چوان ته منهنجي ان سان محبت ناهي .باران پنهنجي پيشاني کي آسمان ڏانهن مٿي ڪندي چيو .
پر منهنجي محبت جو سڳو سمجهه، عزت ۽ احترام واري رشتي سان جڙيل آهي،
مان توهانکي ٻڌايان ٿو، اها هڪ خوشقسمت صبح هئي، سڄو آسمان ڪڪرن سان ڀريل هو باران بلوچ پنهنجي ڳالهه جاري رکندي ڪنهن واقعي کي ياد ڪندي چيو. ٿڌي هوا ميرانجهڙي شهرن جي ڳلين مان گيت ڳائيندي رقص ڪندي ائين گذري رهي هئي ڄڻ هن کي سالن جي تنهائي مان نجات ملي آهي . بارش جو سمان ٺهي آيو. مٽي جي خوشبو بوندن جي انتظار ۾ سوڪهڙي جا ڪشٽ برداشت ڪرڻ کانپوءِ پنهنجو پاسو بدلايو ته پوري ڪائنات مهڪي اُٿي ۽ هڪ دنيا آباد ڪرڻ لاءِ پنهنجي اندر ستل ٻجن کي جاڳائڻ لڳي، ته جيئن صدين جي سلسلي کي جاري رکي سگهجي ، پکين ۾ عجيب چر پر اچي وئي هئي . آسمان ڏانهن اڏري وري زمين ڏانهن ائين ٿي موٽيا ڄڻ زمين ۾ ٽٻي هڻي زمين جي هيٺان قدرت جا رنگ کڻي ايندا. اهڙي ئي وڻندڙ صبح جو مان ڪاليج جي ڪاريڊور تي ويٺو آسمان زمين ۽ پکين جي بدلجندڙ رنگن کي ڏسي رهيو هئس ته رتنا ۽ خديجه منهنجي ڀر ۾ اچي بيٺيون، رتنا مونسان خديجه جو تعارف ڪرايو، اسين ٽئي ڪافي دير تائين ويٺا رهياسين، اسانجي اها پهرين گفتگو هئي جنهن ۾ اسين هڪ لمحي ۾ هڪٻئي جا دوست ٿي وياسين، مان جيئن چيو ته خديجه ڪيترن موقعن تي مونکي هجوم جو حصو ٿيڻ کان بچايو، منهنجن ڪمزورين کي نظر انداز ڪيو ۽ هڪ سچي ۽ مخلص دوست جيان منهنجو ساٿ ڏنو، هو بلوچستان جي انسرجنسي جي سخت خلاف هئي، هي حڪمرانن کي نه پنجابي سمجهندي هئي ۽ نه وري بلوچ هنن کي انگريزن جو نوڪر سمجهندي هئي، هو هڪ ڪميونسٽ آهي، پر مارڪس کان وڌيڪ هن کي بابا فريد ياد آهي، هن ڪميونسٽن جي سخت ڊسپلن کي ٽوڙي تصوف جي راه ورتي هئي، هن تصوف ۾ پاڻ کي تلاش ڪيو جنهن سان هن کي دل جو سڪون ملندو هو.
سماج اسان کي سڀئي ڳالهيون سيکاري ٿو ائين ناهي ته پيار جي ڪيفيت کي ڪو جنم کان کنيو اچي، باران اڃان ڳالهائي رهيو هو، هن جو بحث پنهنجي عروج تي پهتل هو، ڪو به ماڻهو پنهنجي ليکي ڪجهه به ناهي ڪندو، هو قدرت جي ڏيڻ ۽ وٺڻ جي قانون سان ٻڌل آهي پر ان حقيقت کان انسان کي ڏور اڇلايو ويو آهي. مان ان ڳالهه جو قائل آهيان ته هي ڪائنات ۽ انجو انتظام ان ڳالهه سان ٻڌل آهي ته پيار ۽ سنگيت جي گُل کي پنهنجي ٽاري تي رهڻ ڏيو ۽ پنهنجو پاڻ کي انسان ثابت ڪيو. وڌيڪ جي گهرج ۽ هٻڇ ڪيترن ئي سماجي بيمارين کي پيدا ڪري، انسان کي سندس اعلا گڻن کان محروم ڪري ٿي .
پيار ۽ سنگيت هر انسان کي آٿت ڏئي ٿو.پر ساڳي وقت اهو به سمجهڻ گهرجي ته هن احساس کي رياست ۽ ويندي مذهب تائين جي ٺيڪيدارن ڪجهه اهڙو رخ ڏنو آهي، جو اهو آگاهي، ڏاهپ ۽ ڪمزور دلين جو هٿيار ٿيڻ بجاءِ شاهوڪار، طاقتور ۽ استحصالي طبقن کان ڌيان هٽائڻ ۽ تحفظ ڏيڻ وارو ٿي بيٺو آهي. پيار جو والهانه استقبال ڪرڻ وارا ڪيترا دانشور پيار جي نالي تي، تابعداري، تصوف، جرم ، گناه ۽ سزا جهڙن غير رواجي موضوعن تي ڪيترا ڪلاڪ ڳالهائين ٿا، پر هڪ لفظ به انسان جي محرومين ۽ مجبورين تي ڳالهائڻ لاءِ تيار ناهن، منهنجو پنهنجو خيال آهي ته رياست ماڻهن کي انڌي قسم جي تقليد تي هيرائڻ لاءِ پنهنجا قانون، قاعدا ، پنهنجو تعليمي نصاب، قومن ڏانهن رويا ۽ معاشي ناهمواري کي اهڙي طرح قائم ڪندي آهي. جو ماڻهو پنهنجن بنيادي حقن کان بي سمجهه ئي رهن ، پيار کي به هو بي سمجهه ئي رهڻ ڏيندا آهن، ايستائين جو يونيورسٽي جي استادن جي به اهڙي ئي چونڊ ڪندا آهن جيڪي سائنسي علوم جو مٿيون درجو پي ايڇ ڊي هئڻ جي باوجود سائنس ۽ مذهب کي گڏ کڻي هلڻ جي ڳالهه ڪندا آهن. اهڙي تعليم سان ته انسان ڪڏهن به آزاد ٿي نه سگهندو ۽ نه پيار جي شاندار فلسفي کي سمجهي سگهندو پيار ۽ هم آهنگي ان وقت حقارت آميز بنجي وڃي ٿي جڏهن اُن جي نالي ۾ ڪنهن جي پورهئي جو استحصال ڪجي ۽ ان کي ائين چئجي ته هميشه پيار ڪندو رهه. ان ۾ ئي نجات آهي.
باران بلوچ، ڄام دُرڪ ۽ پيرڪ ڏانهن نهاريو ۽ خاموشي سان انجي ڳالهائڻ جو انتظار ڪرڻ لڳو.
“تو ائين ڪيئن سمجهيو ته پيار ۽ انقلاب ٻه الڳ شيون آهن” منهنجا عزيز دوست، پيرڪ، باران بلوچ سان مخاطب ٿيندي چيو،
شاندار دليون ته هنن ٻنهي جي پرورش ڪن ٿيون، ان هوندي به مان ائين ڪونه چوندس ته تنهنجي خيالن مان مونکي ڪٿان به ڪا ڪمزوري نظر آئي، تو شاندار طريقي سان ڳالهايو، تنهنجي جذبات جو تت پيار ۽ پورهيي جي آزادي سان لاڳاپيل هو، تو خديجه کي عزت ڏني ۽ انجي پيار کي مان ڏنو، سمجهه ڏني، مان ائين چوندو آهيان ته اسانجي ارادن کي خلقڻهار کانسواءِ ٻيو ڪير به سمجهي نه ٿو سگهي، اسان مان هر ڪو زباني ڳالهين تي هڪٻئي کان ناراض ٿئي ٿو، ڪيترا ڀيرا اسانجا سوال اسان کي ڪو جواب نه ڏئي سگهندا آهن، اسانجو دماغ ائين ڪري ئي نه ٿو سگهي جو انهن سوالن جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري سگهي ۽ ڪي نتيجه اخذ ڪري سگهي
جيتوڻيڪ پيار جي گهڻائي باقي ماڻهن جي نسبت اسان جهڙن جذبات سان ڀريل ماڻهن ۾ وڌيڪ ٿئي ٿي، اسين مسلسل سوالن جي گهيري ۾ رهون ٿا، توکي ياد آهي ته توڪلي جڏهن پنهنجو نظم پڙهي پورو ڪيو هو ته ڪيئن سڀ روئڻ شروع ٿي وياهئا خديجه ٻاهر اڱڻ تي وڃي سڏڪي هئي، تون مونکي ٻڌاءِ اسين ڪيترا ڀيرا ائين ڪندا آهيون، صحيح اندازو ڪونهي پر مان ڏينهن ۾ ڪيترا ڀيرا ائين ڪندو آهيان، هي حقيقت آهي ته اسين قدرت پاران ائين ٺاهيا ويا آهيون، مون پنهنجي حياتي ۾ مطلب کان وڌيڪ طلب کي سڀني شين کان وڌيڪ اُتم ۽ دل جي نزديڪ رکيو آهي، مون پنهنجي بابا کي به ائين چيو هو، جڏهن هو مري قبائل پاران پنهنجي سردار جي سڏ تي بُگٽي قبائل خلاف جنگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ نڪتو هو ۽ مونکي ساڻ کڻي ويوهو ته جيئن جنگ جي تجربن مان گذران ۽ پنهنجي دل ۽ دماغ کي ڪجهه اهڙو ٺاهيان جو مري قبائل کي انجي عظمت ۽ طاقت کانسواءِ ٻيو ڪجهه به نظر نه اچي،
منهنجا دوست مون ڏانهن نهار! منهنجن اکين ۾ جن ۾ وحشت ڀرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، قدرت ان ۾ پهاڙي گيت ڀريا ۽ سارنگي جو سنگيت ڀريو، مون جيئن توسان اهو ذڪر ڪيو ته قدرت ڪجهه ماڻهن کي ٻين کان الڳ طرح جو ٺاهي ٿي، انهن کان اهڙو ڪم وٺي به ٿي، جيڪو ڪم ڄام دُرڪ ۽ باران بلوچ ڪن ٿا اهو سردار نه ٿو ڪري سگهي، ڄام دُرڪ ۽ باران پهاڙن تي راڄ ڪن ٿا ۽ سردار ماڻهن تي راڄ ڪرڻ جو سوچين ٿا، قدرت اهڙو فرق رکي ٿي، حالانڪ منهنجي بابا جي اهڙي ڪا خواهش ۽ نه ئي ڪو اهڙو منصوبو هو، هو ان جنگ ۾ قبائلي روايتن جي آڌار شريڪ هو، هن نه ٿي چاهيو ته هو ڪنهن به اهڙي ماڻهو تي گولي هلائي جنهن انجو ڪو ڏوهه ئي ناهي ڪيو ۽ نه ئي انجي ذهنيت ڏوهارين جهڙي هئي، هو ائين محسوس ڪندو هو پر انجو اظهار نه ڪندو هو ڇاڪاڻ ته اها ڳالهه بلوچ روايت جي خلاف ٿئي ها، هي اخلاقي طور تي انهن ڳالهين جو پابند هو، هن سان منهنجي گفتگو ائين ٿيندي هئي جو مان پنهنجي دل هن اڳيان کولي رکندو هوس ڪنهن معصوم ۽ سادي ٻار جيان ۽ هي منهنجو ڳالهيون ٻڌي بندوق تي پنهنجي پڪڙ مضبوط ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو ته متان منهنجن ڳالهين تي هن جي هٿن جي پڪڙ ڪمزور نه ٿي وڃي، هن منهنجي هر ڳالهه کي سمجهيو ٿي پر ان سان سهمت هجڻ جي هن ۾ همت نه رهي هئي، هن پنهنجو پاڻ کي سردار ۽ قبائل کان وڌيڪ ڪجهه به نه ٿي سمجهيو، هن وٽ ڀلا ٻي ڳالهه رهي به ڪهڙي هئي.
مان توکي ٻڌايان ٿو، سياري جي اها سرد شام هئي، پيرڪ جنگ ڏانهن سفر واري واقعي کي بيان ڪري ٿو، پهاڙن جي وچان ڪيترا ئي رستا ٿي نڪتا ۽ قريب قريب سمورا بابا جي قدمن کان واقف هئا، پهاڙن جو هڪ طويل سلسلو هو جيڪي ڪڏهن جهڪيا ٿي ته ڪڏهن اڀا ٿيو بيٺا هئا، مان پنهنجي اندر کان خوف زده ۽ ڊنل هئس پر بابا سڪون سان وڃي رهيو هو، بابا جي عمر پنڌ جي حساب سان وڌي هئي، هو پٿرن مان ائين تيزي سان ٿي هليو جو مونکي ان سان قدم ملائي هلڻ ۾ سخت تڪليف ٿي پهتي، مون کيس بار بار آهستي هلڻ جو چيو ، پر هو چئي رهيو هو ڊگها ڊگها قدم کڻ ۽ تڪڙو هل. مونکي پهاڙن جي پٿريلي رستن مان گذرندي ڏکيائي ٿي رهي هئي ڇاڪاڻ ته ننڍڙا ننڍڙا پٿر منهنجي پيرن هيٺان سِرڪيا ٿي جنهن ڪري منهنجا قدم زمين تي ڦٻي نه ٿي بيٺا ، مون کي خبر هئي ته پهاڙن جو سفر ائين ٿئي ٿو پر مسلسل پهاڙ ن جو سفر نه ڪرڻ جي ڪري منهنجا قدم سڌي لٽاسي زمين تي هلڻ جا عادي ٿي ويا هئا، مونکي علم هو ته بابا اونده ٿيڻ کان اڳ ڪوهه سليمان جي پهاڙن کي پار ڪرڻ چاهي ٿو، ڇاڪاڻ ته پهاڙ رات جو دوست ۽ دشمن ۾ فرق ڪري ناهن سگهندا، پر هن کي منهنجي تڪليف جو به احساس هو، بابا پوءِ مون سان ڳالهائڻ شروع ڪيو، ته جيئن منهنجو ڌيان سفر جي تڪليف کان هٽي وڃي، هن مونکان پڇيو، “تو ڪڏهن پهاڙن سان گفتگو ڪئي آهي” مون چيو بابا مون ته نه ڪئي آهي، هي ته بي جان آهن، هنن سان ڪيئن ٿي گفتگو ڪري سگهجي.
“تو بارش کانپوءِ پيدا ٿيندڙ گل ۽ خوشبودار پهاڙي ٻوٽيون ڏٺيون آهن” مون وراڻيو ها بابا،
“انهن کي ڏسي تون ڪيئن محسوس ڪندو آهي” بابا پڇيو،
“خوشي ۽ جوش ۾ ڀرجي ويندو آهيان ۽ ڪيترا ڪلاڪ حيرانيءَ وچان کين ڏسندو رهندو آهيان.” مون کيس وراڻيو.
“ان کان علاوه هتي تون ٻيو ڇا ڏسندو آهين” بابا پڇيو،
“مان خاموش پهاڙن ۾ پکين جو سريلو آواز ٻڌندو آهيان ته جوش ۾ ڀرجي ويندو آهيان، هتي ڪيترا ته پکي آهن ۽ انهن جو آواز بلڪل هڪٻئي کان مختلف، ننڍڙن پکين جي ڳلي مان اهڙا سُر نڪرندا آهن جو مان حيرت ۾ پئجي ويندو آهيان، مان ڳالهائيندو ۽ پنڌ ڪندو ٿي ويس، هاڻ منهنجو سفر آسان ٿيندو پيو وڃي، بابا جي ڳالهين ۾ دلچسپي به وڌندي پئي وئي.
“انجو مطلب ته پهاڙ توسان ڳالهائن ٿا، تون رڳو انهن جي آواز کي سمجهي نه ٿو سگهين، تون رڳو ٻڌين ٿو محسوس نه ٿو ڪرين” بابا ڳالهائي رهيو هو ۽ مان کيس ٻڌي رهيو هوس،
“ڇا تون پاڻ سان گل ۽ ڪنڊا ٻئي کنيو ڪونه ٿو هلين” بابا پڇيو،
“نه بابا مان ته ائين نه ٿو ڪيا“ مون وراڻيو،
“ظاهري طرح ائين نه هجي پر جي تو پنهنجي ذات تي هڪ ڀيرو غور ڪرين ته توکي ائين نظر ايندو” بابا وراڻيو.
“مان نه سمجهيم،” مون وراڻيو.
انسان تڪليف، خوشي ۽ غم جي حالت ۾ رهي ٿو ، ڇاڪاڻ ته قدرت اهو ڏسڻ چاهي ٿي ته انسان پنهنجو رشتو باقي دنيا جي حيات سان ڪيئن ٿو نڀائي، مونکي ائين چوڻ سان خوشي ٿئي ٿي ته اسين پهاڙن جا ماڻهو آزادي پسند به ان ڪري آهيون، ڇاڪاڻ ته پهاڙن جي زندگي ۾ آزادي آهي، جيڪا اسانجي مزاج ۾ رچيل آهي، اسان کي آزادي جو درس پهاڙن کان ملي ٿو، اسانجو باقي جيوت سان تعلق به ان بنياد تي جُڙي ٿو، هي ڳالهيون اسانجي راه کي هموار ۽ آسان بڻائينديون آهن.
“تون منهنجي ڳالهه سمجهي رهيو آهين،” بابا رکي رکي مون کان پڇيو ٿي،
“ڪجهه ڪجهه” مون وراڻيو.
“پهاڙن جي زندگي آهستي آهستي تو کي سڀ ڪجهه سيکاريندي ويندي” بابا چيو،
“مون پنهنجي گهر ۾ هميشه کان جنگ، قبائلي روايت، بندوق۽ عورت، ان کان اڳتي ته ڪا شيءَ نه مون ٻڌي نه ڏٺي، توهانجي اها زندگي آهي ڇا؟ بابا کان مون سوال ڪيو، بابا ڪجهه وقت لاءِ بيهي مون ڏانهن ڏسندو رهيو.
“تنهنجي عمر ئي ڪيتري آهي؟ انسان جون روايتون ڪو شوق ڪونهي” بابا وراڻيو، مون زندگي جون ڪيتريون راتيون اوجاڳا ڪندي گذاريون آهن، هي پهاڙ انجا شاهد آهن ته مون دشمن کي ڪڏهن به اهڙو موقعو نه ڏنو ته هو ڪنهن بگهڙ جيان حملو ڪري، هي پهاڙ دشمن ۽ دوست ۾ فرق ناهن ڪندا، هي ماڻهو کي پوشيده رکندا آهن ته ظاهر به، هن انگريزن کي به رستا ڏنا ته اسان کي به پوشيده رکيو، هنن کي ڪنهن سرڪش گهوڙي جيان قابو ۾ رکڻو هوندو آهي، هن پهاڙي ملڪ ۾ اهي سڀ شيون ٿين ٿيون جنهن جو تو ذڪر ڪيو، پر هي پهاڙ مونکي پهريون سبق اهو سيکارين ٿا ته ، پنهنجي سڃاڻپ، روايت ، ننگ ۽ دنگ جي حفاظت ڪرڻ هڪ بلوچ جو فرض ٿئي ٿو.
هي منهنجي زندگي جو پهريون موقعو هو جو مون بابا کان ڪي سوال ڪيا هئا، ڪجهه ئي گهڙين ۾ اسين مري قبائل جي علائقي ۾ پهچي ويا سين، اسان کي ڪچي گهر جي اندر ويهاريو ويو، جنهن جي ٻن ديوارن جي وچ ۾ کجي جي ٿڙ جي ڪاٺي لڳل هئي، گهڻو ڪري ماڻهن جي هٿن ۾ بندوقون هيون ۽ چهرا گهري وٽيل ڏاڙهي ڪري پوري طرح ظاهر نه هئا، جسم جا ڪپڙا ميرا ۽ پيرن جون جتيون گپ جي مٽي سان ڀريل هيون، هنن مان هڪ ڪمانڊر الله بخش سڀني کي هدايتون ڏئي رهيو هو، هنجي جسم تي گولين وارو پٽو ڪلهي ۽ پيٽ سان ٻڌل هو، ٿڌ ڪري سڀني کي شالون ويڙهيل هيون، اهي تقريبن نوجوان ۽ ننڍي عمر جا هئا۽ سڀئي ڪنڌ سان هاڪار ڪري رهيا هئا، مون انهن ماڻهن تي نظر وڌي هو ان ڳالهه ۽ جذبات سان سرشار هئا ته هو پنهنجي قبائلي روايات جي پاسداري ڪرڻ لاءِ تيار آهن، اهو ڪيڏو دهشتناڪ منظر هو، مان اندازو نه ٿو ڪري سگهان ته ان رات مان ڪيڏو پريشان ۽ خوفزده هيس، گهر کان ٻاهر هڪ ئي وقت ڪيترا ڪتا ڀونڪي رهيا هئا، مان اندر ئي اندر ۾ ڊنس ٿي، منهنجي چوءطرف جنگ جو ماحول هو ۽ هر طرف بندوقون ۽ مشين گنون نظر ٿي آيون، منهنجا خيال جنگ واري موت مار ڪيفيت کي ڏسي رهيا هئا، مون ائين ٿي محسوس ڪيو ته فولاد جا معمولي ٽڪرا انساني عضون کي چيري ڦاڙي رهيا آهن، نوجوان مرندا ۽ ڪرندا ٿا رهن، هُن پاسي به ائين ٿئي ٿو، هن ئي ديس جا ساڳيا ماڻهو آهن، ساڳي ٻولي ڳالهائڻ وارا جيڪي اصل ۾ ڪي پيشه ور سپاهي يا فوجي ته ناهن پر معصوم ماڻهن جو اهڙو لشڪر آهن جنهن مٿان قبائلي روايتن ۽ سرداري نظام کي بچائڻ جو جنون سوار آهي،
مان صبح تائين جاڳندو رهيس، ڪمانڊر بابا کي چيو تنهنجو ڇوڪرو شايد پوري رات سمهي ناهي سگهيو، هي جيستائين جوش ۽ جنون ۾ ناهي ته ڪيئن اڳين مورچن تان دشمن جي لشڪر تي حملو ڪري سگهندو.
“هي سردي جي ڪري ائين نظر اچي ٿو” بابا هن کي وراڻيو، هن کي ڪمانڊر جي ڳالهه مان ائين لڳو ته ڄڻ چئي رهيو هجي ته تنهنجو نينگر اصل ٻروچ ناهي. پر حقيقت ۾ مان سردي ڪري ائين نه هئس، مان ته سامهون ڪو دشمن هجڻ ۽ ان مٿان گولي هلائڻ کان انڪار ڪرڻ تي سوچي سوچي ائين ٿي ويو هئس، مان هڪ انسان مٿان ڪيئن گولي هلايان، مون ته ان کي ڪڏهن ڏٺو ئي ڪونهي ۽ نه وري ان ڪو منهنجو ڏوهه ڪيو آهي مان ان کي ڇو ماريان،. مان هڪ قسم جي هيبت ۾ مبتلا ٿي ويو هيس،
ان کان پهرين جو ڪمانڊر مونکي حڪم ڪري، مون بندوق کڻڻ کان انڪار ڪندي بابا کي چيو.
“مان پنهنجي شهر ماڻڪ بند وڃڻ چاهيان ٿو” بابا مونکي سمجهايو.
“شروع شروع ۾ هر نوجوان ائين محسوس ڪندو آهي، جيئن تون محسوس ڪرين ٿو. ڪجهه ڏينهن هتي رهندين ته ٺيڪ ٿي ويندين” بابا وراڻيو.
“مان زمين جي ٽڪري لاءِ يا ڪنهن پهاڙ جي چوٽي کي فتح ڪرڻ جي خيال کان ڪنهن جو خون نه ٿو ڪري سگهان مان وڃڻ چاهيان ٿو” مون بابا کي چيو.
بابا مونکي اجارت ڏني، مان خاموشي سان ماڻڪ بند هليو آيس، هتي مون سارنگي ۾ پناه ورتي ۽ ان جي سُرن ۾ پاڻ کي گم ڪري ڇڏيو،
پر اهو سسلسلو به گهڻو جٽاءُ ڪري نه سگهيو، ابتدائي زماني ۾ ته مون ائين سمجهيو ته سارنگي ئي منهنجي ننڍڙي دنيا آهي پر پوءِ پٽ فيڊر جي هاري تحريڪ منهنجي فراريت کي ختم ڪيو،