17
هن علائقي ۾ مختلف قومن جا ماڻهو رهائش پذير آهن ۽ هڪ جهڙي پوشاڪ، شلوار قميص پهرين ٿا ۽ مٿي تي سنڌي ٽوپي ۽ پشاوري ڪيپ به رکن ٿا، جيڪا سنڌين وانگر سڌي ۽ هيٺان کان ڪجهه جهڪيل هجڻ بجاءِ پاسيري رکن ٿا. . روڊ جي ٻنهي پاسن کان اڀا بيٺل صنوبر جا وڻ ايندڙ ويندڙ مسافرن جو آڌرڀاءُ ڪرڻ لاءِ بيٺا آهن، روڊ جي ڪنارن تي پکڙيل خشڪ پتن جا ميڙ ڄڻ ڪا دل جي ڳالهه ڪرڻ لاءِ روڊ تي سُري آيا ٿي وري اوچتو گاڏي جي گذرڻ سان روڊ کان هيٺ وڃي ڪريا ٿي.
گهر جي هيٺين منزل تي پيرڪ جي فيملي رهي ٿي، مٿين منزل دوستن جي محفلن ۽ پارٽي ميٽنگس لاءِ وقف ٿيل آهي، پيرڪ، توڪلي جو ننڍو ڀاءٌ آهي ۽ ڪيتري عرصي کان ڪوئٽه ۾ رهائش پذير آهي. پيرڪ جو هي گهر پراڻي طرز تعمير ڪري سڀ کان مختلف ۽ ڪشادو آهي، هڪ وقت تائين هي گهر ملڪ جي فنڪارن ۽ آرٽسٽن جو مرڪز هو . خود پيرڪ سارنگي جو ماهر آرٽسٽ آهي، هي جڏهن سارنگي وڄائي ٿو ته زمين جي هر جيو جي واتان واه واه جا لفظ نڪرن ٿا ۽ زمين اندر ستل ٻج بارش جي انتظار کان اڳ ڦٽي پون ٿا ۽ مکڙيون ٽڙي پون ٿيون. پيرڪ جي سارنگي ۾ اها طاقت پنهنجي زمين سان پيار ۽ سڪ ۾ ڳنڍجڻ ڪري آهي. پيرڪ جو گهر بلوچستان جي فنڪارن لاءِ پناهگاه ۽ پارٽي جي ڪل وقتي ڪارڪنن جي گڏجڻ جو مرڪز به آهي، جتي جدلي ماديت کان ويندي بلوچستان فريڊم موومنٽ تي بحث ٿيندا آهن، غريب فنڪارن لاءِ ته هي گهر مستقل پناه گاه آهي. فنڪار ريڊيو يا ٽيلي ويزن تي پروگرام ڪرڻ اچن ته رهائش لاءَ ٻئي هنڌ ڇو وڃن هي گهر ته امڙ جي ڪشادي جهولي جيان هر ڪنهن کي پنهنجي آغوش ۾ وٺي ٿو، رات جو گهر جي ڇت مٿان طبلي تي استاد خداداد، هارمونيم تي استاد دلنواز ۽ سارنگي تي پيرڪ پاڻ سنگت ڪن ٿا.
ڇا ته آوازن جو تال ميل جڙي ٿو آسمان جا تارا به ڄڻ ان سنگيت تي رقص ڪن ٿا.
توڪلي ۽ پيرڪ ڪهي آيل دوستن جو آڌرڀاءُ ڪيو . پيرڪ جا ٻار ڊوڙندا آيا ٻار به هن گهر جي مهمانن سان ائين مانوس آهن ڄڻ اُهي مهمان نه پر گهر جا ڀاتي هجن، خديجه هنن کي سڏيو پنهنجي ڀر ۾ ويهاري انهن جي معصوم ڳالهين کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي.
گهر جيترو ٻاهران خوبصورت هو اندران به اوترو ئي خوبصورت آهي. گهر جون ڇتيون ڪاشي جي سرن سان ٺهيل آهن جن مٿان گُلابي شاندار گُلڪاري ٿيل آهي، ديوارن کان هيٺان جي گهري نيري بارڊر لائن تي سفيد چٽ سالي ۽ هلڪا عکس ديوار کي بيحد سونهن بخشي رهيا آهن . گهر جي فرش تي سفيد ۽ هلڪي ڪاري رنگ جو ماربل اهڙي ته خوبصورتي سان لڳل آهي، ڄڻ گهر جي آڳند تي آسمان جا سفيد بادل لهي آيا آهن،هي گهر فنڪارن جي آمد ڪري به شايد وڌيڪ خو بصورت نظر اچي ٿو. پيرڪ چوندو آهي ته منهنجي زندگي جو ڪو اهڙو هڪ به ڏينهن نه هوندو جنهن ڏينهن اسان ساز نه وڃايا هجن يا ڪنهن ڏينهن ڳائڻ ڇڏيو هجي. اسين ڳايو آهي هن گهر رقص ڪيو آهي اسين رنا آهيون ته هن مهربان ماءُ جيان پرچايو آهي. هي اهڙو درد ۽ اهڙي راحت آهي جنهن جي ڪا پڄاڻي ڪانهي، هي گهر اسان سڀني فنڪارن جي زندگي ۾ ائين شامل آهي جيئن رستي لاءِ پنڌ ۽ پنڌ لاءِ پيار .
پيرڪ مهمانن کي گهر جي مٿين حصي تي اچي ويهاريو .جيڪو ڪافي هوادار ۽ سڪون وارو هو.
رات جي ماني کان فارغ ٿي سمورا دوست گهر جي مٿين منزل تي بلوچستان جي سياست ۽ ادب تي به ڳالهه ٻولهه ڪرڻ لڳا.
توڪلي کي جيئن ته دوستن جي آمد جو اطلاع هو ان ڪري هن پنهنجي گفتگو جي شروعات به انهن ڳالهين سان ڪئي .هن ٻڌايو ته پروفيسر بهادر توهان متعلق اطلاع ڪيو هو ، سچ اهو آهي ته ان ڳالهه جي مونکي بي حد خوشي ٿي آهي ته پنجاب جا ڪامريڊ مسنگ پرسن واري معاملي تي ان قدر سنجيده آهن، ان سان بلوچستان جي ماڻهن جو پنجاب جي ماڻهن ڏانهن بهتر رويو جڙندو.
توڪلي، خديجه سان مخاطب ٿيندي چيو پروفيسر بهادر توهانجي همت ۽ جرات جي گهڻي تعريف ٿي ڪئي توهان ڪٿان جا آهيو؟
منهنجو خوبصورت وطن روهي چولستان آهي ، خديجه وراڻيو، هي نهايت ئي تعجب جي ڳالهه آهي ته هتي انسان مشڪلاتن ۾ رهڻ جو عادي آهي. هي شهر گهڻو ڪري روهي چولستان جي هوائن ڪري اونهاري ۾ سخت گرم ۽ سياري ۾ سرد رهي ٿو پر بهار جي موسم ۾ هي شهر قدرتي رنگن سان رنڱجي وڃي ٿو . بسنت جي شروع ٿيڻ سان زمين جا رنگ ڄڻ ته انسان جي جسم ۾ داخل ٿي وڃن ٿا. بازارن ، دڪانن ۽ هوٽلن تي رکيل ڊگهين بينچن تي رش وڌي وڃي ٿي، گهرين نارنگي، گلابي ، پيلن ۽ گهرن آسماني رنگن وارا ويس ڍڪيل ويڪرن مهانڊن ۽ ويڪرن ڇاتين واريون چولستاني عورتون پنهنجن اکين ۾ زندگي جا خواب سجائي جڏهن بازار مان گذرن ٿيون ته وقت ڄڻ بيهي ٿو رهي. نوجوان واڪا ڪري هڪ ٻئي کي سڏين ٿا . ڏينهن جي روشني ختم ٿيندي ٿيندي سڀ ڪجهه صبح تائين خاموش ٿي وڃي ٿو. انسان جو پورو ڏ ينهن ڄڻ هڪ پل ۾ گذري وڃي ٿو، ماڻهن جون حسرتون ۽ مدت کان انتظار جا پل ائين گذري وڃن ٿا ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ڪو نه هو. پر دراصل ان شور پٺيان خاموشي سان گهڻو ڪجهه ٿي به ويندو آهي .
خديجه جو انداز سادو ۽ بياني هو، هن وري ڳالهائڻ شروع ڪيو. هن ڀيري هن جي ڳالهائڻ ۾ گهرو درد هو.مان جڏهن اکيون بند ڪري روهي جي خيالن ۾ گم ٿي ويندي آهيان ته انجي عجيب دنيا ڏانهن هلي ويندي آهيان . مون هڪ طرف چولستان جي درد کي ڏٺو آهي ته ٻئي طرف انجي حسن کي، چولستان جي خودداري ڏٺي ته محبت لاءِ مرندي مٽجندي ڏٺو . مون پاڻ کي چولستان ۾ وڃائڻ چاهيو ته جيئن پاڻ کي تلاش ڪري سگهان ڇاڪاڻ ته مون ڄاتو ٿي ته زندگي جي وڏي حقيقت ۽ تخليق هنجي قدمن ۾ ويهڻ سان ئي حاصل ٿي سگهندي، ڪيترا ماڻهو اڄ تائين ان کان محروم آهن، چولستان جي مٽي محبت جي جذبي سان سرشار آهي ان جو ادراڪ ته هو پر ان ڳالهه جو احساس نه هو ته هي مٽي حياتي جي رازن کان به واقف ڪري ٿي.
مون ان ڳالهه تي بار بار سوچيو ته، اسانجي محبت، قدرت جي شاندار مظهرن مان هڪ آهي يا اسانجي اندر جي ڪنهن خوف يا سمجهه ۽ شعور جي ڪري آهي ۽ ڇا اسين قدرت جي فيصلن جي آڌار رهون ٿا، ڇا قدرت جيڪو طئي ڪري ٿي اهو ئي ٿي رهي ٿو، جيئن مون هن وقت تائين مذهبي واعظن ۽ درسي ڪتابن ۾ ٻڌو ۽ پڙهيو آهي، مون پنهنجي ٻالڪپڻ ۾ جيڪي تصور جوڙيا هئا، اهي دراصل روهي جو پاڇو هئا ۽ مون پنهنجن خوابن جي تشڪيل به ائين ڪئي، مون پنهنجي اندر جي بدلاءُ کي روهي جي ٺهراءُ سان جوڙيو ائين جيئن ڪجهه ماڻهو ذهني طور هڪٻئي جا ٿي ويندا آهن، انجو نتيجو اهو نڪتو ته مان پنهنجي دل ۽ دماغ کان بي خوف، بي زر ۽ مزاحمت ڪار ٿي ويس.
“مان مستقبل جي خدشن ۽ خوف کان بي خوف ٿي ويس، روهي مونکي ائين سيکاريو ته محبت سمورا خوف ختم ڪري ٿي.
جي ڏسجي ته اسين سڀ جا سڀ مختلف قسمن جي خوف ۾ مبتلا آهيون. محبت کان به خوف کائي رهيا آهيون، ان ڪري پنهنجي دل دماغ کي عجيب خدشن ۽ وسوسن سان ڀري ڇڏيو آهي. سمورا دوست خديجه جي گفتگو ٻڌي حيرت ۽ فخر واري احساس ۾ گهيرجي ويا
تو ته پوئٽڪ انداز سان روهي جي تشريح ڪئي،
خديجه موضوع تبديل ڪندي توڪلي کان سوال ڪيو ته بلوچ قومي تحريڪ کي عوام ڪيئن ٿي ڏسي؟ ان باري ۾ تنهنجي ڪهڙي راءِ آهي.
توڪلي پوري ڌيان سان ان سوال کي ٻڌو ، هي اهم سوال آهي جنهن سان بلوچستان جي سياست ۽ سماجيات کي سمجهي سگهجي ٿو،
“مان اوهان جو ڌيان بلوچستان جي ڪجهه تلخ حقيقتن ڏانهن ڇڪائيندس” توڪلي جواب ۾ ڳالهائڻ لڳو،
جنهن کان پوءِ اندازو ڪري سگهجي ٿو ته بلوچستان جي قومي تحريڪ کي عوام جي ڪيتري حمايت حاصل آهي. توڪلي چيو ته بلوچستان مختلف قبيلن وارو صوبو آهي جنهن جي معيشت جو دارو مدار زراعت ۽ جانور پالڻ تي آهي، هنن ماڻهن جي اها ئي دنيا آهي پر گذريل ويهن سالن کان بلوچستان پنهنجن معدني ذخيرن ڪري مشهور ٿيو. ۽ سرمائيداري پنهنجا پير کوڙڻ لڳي، قديم ۽ جديد سماجي سياسي ۽ اقتصادي رشتن ۾ تضاد ته ٿيئڻو ئي هو . پر جيئن ته عام ماڻهو ٻنهي جي ترجيحات ۾ ڪڏهن نه رهيو ، ان ڪري هن تحريڪ کي ڪڏهن سردار ته ڪڏهن سرمائيدار استعمال ڪندا رهيا، هن وقت جيئن ته پاڪستان جي ڪاروبار ۾ پاڪستان جي فوج وڏي حصيدار آهي، ان کان اڳ سردار اقتدار ۽ ڪاروبار ۾ گڏ به هئا. پر هاڻ ائين ڪو نه ٿو ٿئي، وري به سوال اهو ٿو رهجي ته عام بلوچ ڪٿي آهي؟ انجا حق ڪٿي آهن؟ عام ماڻهو سردارن جي وڌيڪ قريب آهي ان ڪري اهو پنهنجي وفاداري سردارن جي جهولي ۾ اڇلي ٿو، منهنجي نظر ۾ بلوچستان جي قومي تحريڪ طبقاتي تحريڪ ۾ تبديل ٿيڻ بجاءِ نسلي تحريڪ ڏانهن وڃي رهي آهي، اهو ڪم پاڪستان جي رياست انتهائي سياڻپ سان ڪيو آهي. بلوچستان جي هزارن کي رڳو شيعو هجڻ ڪري نه پيو ماريو وڃي پر اهو اهڙو ڪلاس آهي جيڪو سماجي ۽ معاشي طور تي مستحڪم ۽ لبرل آهي، ايجنسيون انهن سڀني طبقن کي غير مستحڪم رکڻ چاهين ٿيون جيڪي بلوچستان جي معيشت ۾ ڪو اهم ڪردار ادا ڪري سگهن ٿيون.
“قومي تحريڪ ۾ هاري مزدور فرنٽ طورآهن؟” طلعت، توڪلي کان سوال ڪيو.
“قومي تحريڪ طبقاتي تحريڪ ناهي انهي لاءِ ان ڳالهه جي ضرورت ئي ڪانه ٿي رهي ” توڪلي وراڻيو،
توڪلي ٻڌائڻ لڳو ته سُئي گيس بگٽين جي علائقي سُئي مان نڪري ٿي، هنن اڪبر بگٽي کي به ان ڪاروبار ۾ شريڪ ڪيو . بگٽي وقت به وقت ان سوال کي قومي سوال چئي رعايتون وٺندو رهيو، پر ان سوال تي باقي قبيلن جا سردار هن سان ڪڏهن به گڏ نه بيٺا. ڇاڪاڻ ته سئي گيس جو مسئلو بگٽي ۽ رياست وچ ۾ هو، ان ڪري قومي سوال هجڻ جي باوجود باقي قبيلن جي سردارن ڪڏهن به ان تي اسٽينڊ نه ورتو، جڏهن ته بلوچستان جو جهل، ڊيره مراد، سبي، اوسته، جعفرآباد، وارو علائقو زرعي پيداوار ڪري خوشحال ۽ زرخيز آهي، هنن علائقي اندر قومي تحريڪ جي سوال کان وڌيڪ طبقاتي تحريڪ جو سوال اهم سمجهيو وڃي ٿو، هنن ئي علائقن ۾ مان طبقاتي جدوجهد، هاري تحريڪون اڀريون ۽ جذباتي بنيادن تي قومي تحريڪ سان لڳاءُ جي ڀيٽ ۾ طبقاتي تحريڪن کي وڌڻ ويجهڻ جو وڌيڪ موقعو مليو، ڇاڪاڻ ته هنن علائقن ۾ هاري ۽ زميندار جو سوال هو.
بلوچستان جو هڪ ٻيو رخ به آهي، اهو آهي هزاره ۽ پشتون ڪميونٽي جو ، جيڪي هڪ وڏي تعداد ۾ ڪيتري عرصي کان رهندا اچن ٿا، بلوچن ۽ پشتونن جون ته پاڻ ۾ مائٽيون آهن، پر انجي باوجود ڪميونٽي جا ووٽ پشتون ۽ هزاره ليڊرن جا آهن ۽ کٽرائي اسيمبلين تائين به پهچائي ٿي، هي شيون بلوچستان جي تبديلي سان تعلق به رکن ٿيو ته اهم به آهن، هي ڳالهه وڌيڪ اهم آهي ته بلوچستان جو بلوچ اقليت ۾ ٿيندو پيو وڃي، ڇاڪاڻ ته هڪ پاسي هي پنهنجي قبائلي سردار جي جڪڙ کان پاڻ کي آزاد ڪرائي ناهن سگهيا ته ٻئي پاسي پختون ۽ هزارا آهن جن جو بلوچستان جي سياست ۽ معيشت تي ڪنٽرول آهي، هي بلوچ جي نسبت پئسي ڏوڪڙ ۾ به آسوده ۽ مقامي سرمائيدار آهن، مان هن حالت ۾ ائين چوندس ته قومي تحريڪ جو سوال بلوچن کي افرادي قوت ته فراهم ڪري ٿو پر نظرياتي ۽ طبقاتي سوال حقيقت ۾ هنن کي وڌيڪ تنها ڪري ٿو،
بلوچستان جي قومي تحريڪ، مختلف رجحان ۽ خيال رکڻ جي باوجود ماڻهن جي هڪ وڏي حلقي ۾ اتساه جو وسيلو به آهي، اها ڳالهه اسان سڀني کي مڃڻ گهرجي، بلڪه هي تحريڪ ماضي جي نسبت وڌيڪ ريڊيڪلائيز ٿي آهي؟
“تون اڃان به پنهنجي ڳالهه کي واضع ڪر، تنهنجو سوال مونجهارا ٿو پيدا ڪري“ طلعت، توڪلي کان سوال ڪيو.
”توکي خبر آهي ته اوڻويهين ۽ ويهين صدي مختلف سياسي ۽ سماجي رجحانن سان ڀري پئي آهي“ توڪلي، طلعت ڏانهن نهاريندي چيو.
فلسفي جي سوال کي ئي کڻي ڏس ان ۾ ڪيترن مختلف رجهانن هڪ ٻئي کي پئي لتاڙيو آهي. مثاليت يا روحانيت پسند ، عقيدت پسند ۽ پوءِ ماديت پسند، هي فلسفي جون عمارتون هڪڙيون ڊهيون آهن ته ٻيون ٺهيون آهن،. مثلن، برڪلي ۽ گورڪي ٻه رجحان هئڻ جي باوجود هڪ سچائي آهن، هڪ مستقل روحانيت پسندي جا ويچار رکي ٿو ته ٻيو پڪو ماديت پسند آهي. پر ٻنهي ۾ مشترڪه نقطو وحديت جو آهي، هي ٻئي رائيٽر زندگي جي سوال کي قدرت جي نعمت ۽ مهرباني به سمجهندا هئا ته سماج جي اندر انقلاب جي به ڳالهه ڪندا هئا. دوستو وسڪي جي لکڻي به ان خيال سان ڀري پئي آهي انجو ناول “ڪرامازوف ڀائر” پورو ڪليسا جي خُطبن سان ڀريل آهي ۽ ائين لڳندو ته هي ڪو مذهبي جماعت جو نمائندو هجي پر ساڳي وقت هي چوي ٿو ته،
“منهنجو عقيدو هن نظريي تي آهي ته هي ٻه شيون يعني ڪليسا ۽ رياست جيڪڏهن گڏ رهن ته کين ابديت حاصل ٿي ويندي جيتوڻيڪ هي به ناممڪن ٿو نظر اچي، هن ناول جي آخر ۾ ڪيڏي سٺي ڳالهه ڪئي ته جيڪڏهن رياست کي ڪليسا ۾ ضم ڪري ڇڏجي ته اهو خالص مذهبي تعصب ٿيندو“
وري سائنس جي دنيا دريافت ۽ معلومات جا پنهنجا هڪ الڳ رجحان پيدا ڪيا آهن، هر رجحان ۽ خيال کي اهو حق ملڻ گهرجي ته هو پنهنجي سچائي ثابت ڪري پنهنجي عمل سان. عوام ئي دراصل بهتر منصف آهي جيڪڏهن هو سياسي ۽ باشعور آهي ته . بلوچستان جي قومي تحريڪ کي به ائين ڏسڻ گهرجي، هن اندر صحت مند سياسي رجحان آهن ، هي سامراجيت مخالفت جو رجحان رکي ٿي ، پنهنجي جوهر ۾ سيڪولر ۽ آزادي پسند آهي، مذهبي فرقيوارت جي خلاف آهي ۽ اهم ڳالهه ته بلوچ پنهنجي ڌرتي جي سوال لاءِ پنهنجو سڀ ڪجهه قربان ڪرڻ لاءِ تيار آهن، قومي تحريڪون طبقاتي تحريڪن ۾ تبديل ٿي ناهن سگهنديون ڇاڪاڻ ته اهي قومي سوال جي هڪ نقطي يعنيٰ علحدگي تائين محدود هونديون آهن پر ائين ممڪن ٿيو آهي ته اهي تحريڪون طبقاتي تحريڪن جي ويجهو ۽ نزديڪ ترين ساٿاري ٿي سگهن ٿيون، توڪلي پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي.
“ بلوچستان ڪيئن تبديل ٿي رهيو آهي، هتي تبديلي جي ڪهڙي معني آهي؟” رتنا، سوال ڪيو.
“هڪ مڪمل خيال پيش ڪرڻ کان اڳ پاڪستان جي سماجي ۽ معاشي صورت جو ادراڪ لازمي آهي” توڪلي وراڻيو، هي ڳالهه واضع آهي ته پاڪستان بورجوا جمهوريت جي دور کان گذري پيو، اهڙي جمهوريت کي ضرورت هوندي آهي لبرل سرمائيڪاري جي، چائنا ۽ پاڪستان ان خيال جا آهن، 46 ارب ڊالرن جو ميگا منصوبو لبرل سرمائيداري جي صورت آهي، ان سان دنيا جي بدنام زمانه ڪمپنين کي به موقعو ملندو ته پاڪستان جي قدرتي وسيلن مان ترقي جي نالي تي ڊالر ڪمائن.
“باقي قومن ۽ عوام جا مفاد وڃين پون کڏ ۾” رتنا وري ڳالهايو.
“حقيقت اها آهي ته اسين پوري طرح پنهنجن فرسوده روايتن مان ئي نه نڪري سگهيا آهيون، ملڪ جي هڪ اڪثريت محروم آهي، جن به هن وقت تائين هارين ۽ مزدورن ۽ ڏهاڙي تي ڪم ڪندڙ ماڻهن جي حقن جي ڳالهه ڪئي آهي ته اها به ويجز، بٽئي، وڌ ۾ وڌ اجرت ۽ اصلاحات جي حد تائين”
خديجه ڪجهه دير جي خاموشي کانپوءِ وري ڳالهايو، هن وري ڳالهائڻ جي اجازت ورتي.
“ملڪيت جو مفاد هڪ بي رحم عمل آهي، انسان کان ڪجهه به ڪرائي ٿو . بورجوا جمهوريت ان کي تحفظ فراهم ڪري ٿي جنهن جو ذڪر توڪلي ڪري رهيو آهي. هن وقت جمهوريت جي نالي ۾ ملڪ جا سمورا جاگيردار، وڏيرا، چوڌري منظم آهن، هي جيترو عرصو اقتدار ۾ رهندا وڌيڪ خطرناڪ ۽ چورن وانگر سياڻا ٿيندا ويندا، انهن کي پوءِ شڪست ڏيڻ مشڪل ٿي ويندو، هندوستان جا ماڻهو هڪ هزار سالن کان گڏ رهندي ٿي آيا، پر پوءِ ان ڪلاس انهن ماڻهن سان ڇا ڪيو، هولين ۽ عيدن جي تهوارن تي رت وهڻ لڳو، هنن پنهنجي ماضي ۽ شاندار تهذيب، تصوف کي وساري ڇڏيو، تقسيم جي خيال کان انهن کي وڌيڪ ملڪيتون ملڻيون هيون، اهي سڀ ڪجهه وساري وحشي ٿي بيٺا، مغل سلطنت به ائين ڪيو، هي به خدا جي زمين کي ڦٻائڻ ۽ راڄ ڪرڻ جي بک جو شڪار ٿي ويا، ان ۾ هي ايترا ته ڪمزور ٿي ويا جو هڪ خوشحال ۽ آزاد زمين تي انگريزن حملو ڪري ان تي پنهنجو جهنڊو کوڙيو، انگريز ڪمزور رياستن تي ٿي حملو ڪيو، ڇاڪاڻ ته انهن رياستن پنهنجو سمورو ڌيان عوام جي بجاءِ پنهنجي راڄ ڌاني کي قائم ڪرڻ تي ڏنو هو، پر جيئن هندستان جي تقسيم جي ڳالهه ٿي ته ڄڻ انسان جي اندر جو ستل حيوان جاڳي پيو، هي ان خيال کان وڌيڪ خونخوار ٿي پيو ته لڏپلاڻ جي عيوض ان کي وڏي ملڪيت هٿين چڙهڻي آهي، ورهاڱي واري سوال تي منهنجي دل ڏکاري ٿي ويندي آهي، رتنا جي خاندان هن تقسيم جي درد کي ڀوڳيو آهي، هنجي خاندان جا هڪڙا فرد راجستان ۾ آهن ته ٻيا ڪوهستان ۾ ، هي زمين پنهنجن ٻارن ۾ ورهائي پئي آهي ۽ خبر ناهي ته اهو چڪر ڪيترن نسلن تائين جاري رهي، ورهاڱي دوران جيڪي خاندان تقسيم ٿين ٿا پناهگير ٿي وڃن ٿا، هڪڙا اُهي جن پنهنجي مرضي سان وطن ڇڏيو، ٻيا اهي جن جبرن وطن ڇڏيو . مونکي پنهنجي وطن ۾ جي ڪو شرنارٿي چوي ته مان اهڙي ورهاڱي کي ڪيئن قبولينديس، بي وطني جو درد نهايت تڪليفده وارو ٿئي ٿو.
خديجه رتنا ڏانهن نهاريندي چيو، منهنجي ڀيڻ تون ئي ٻڌاءِ ! “طاقت ۽ نفرت کي عوام ۾ جوش سان ڪنهن اڀاريو، ورهاڱي جي سياست ۽ تشريح، ملڪيت کان اڳتي ڪجهه هئي ڇا؟ مونکي تون ٻڌاءِ ماڻهن جي نگاهن ۾ رحم جي بجاءِ نفرت کي ڇالاءِ ڀريو ويو ۽ ان قدر انتقام تي ڇو لاٿو ويو، ماڻهن، ماءُ، ڀيڻ ۽ ڀاءُ وارن آفاقي رشتن کي ڪيئن وساري ڇڏيو، پنهنجن ئي ماڻهن جي پيٽ ۾ خنجر هڻڻ مهل ان هڪ لمحي لاءِ به نه سوچيو ته ڪجهه وقت اڳ هن ئي ماڻهو سان هن پنهنجو ڏک سک ونڊيو هو . خودغرضي اندر ئي اندر ۾ ماڻهو کي بزدل ڪري ٿي، جيڪڏهن ڪجهه ٿي به رهيو آهي ته انجي پرواه ڪرڻ بجاءِ هو پنهنجي ذات لاءِ سوچيندو رهندو ڪنهن کي ماري ، لتاڙي به.
منهنجو يقين آهي هن وطن جا ماڻهو وري هڪ ڀيرو گڏبا، ۽ پنهنجي تلخ ماضي تي ملامت ڪندا ۽ پنهنجي زمين تي پنهنجو حق تسليم ڪرائيندا، ڪو به انسان هميشه اهڙي زندگي گذاري سگهي ٿو ڇا؟پاڪستان جي قومن جي تبديلي جو سوال انهن ڳالهين ۾ ئي پوشيده آهي، هي ئي اهي سوال آهن جيڪي اسان کي بي چين ڪن ٿا.
“بلوچ گوادر جي معاملي کي اتان کڻڻ چاهين ٿا جتان اڪبر بگٽي جي شهادت ٿئي ٿي يا ڪنهن ٻئي طرح سان کڻن چاهين ٿا” طلعت پيرڪ کان پڇيو،
گوادر جو ڪنٽرول صوبي وٽ هجڻ گهرجي اهو اسانجو مطالبو آهي، پيرڪ وراڻيو، اسان ۽ بگٽي جي وچ ۾ اهو فرق هو ته هو ورڪ پرمٽ جي ڳالهه ڪري رهيو هو، اسان مقامي وسيلن جي حفاظت جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين، مشاهد حسين ۽ شجاعت حسين سان نواب اڪبر بگٽي جون ڳالهيون بي معني ٿيڻ جا سبب هئا. ڇاڪاڻ ته، ٻه تلوارون هڪ مياڻ ۾ ڪيئن ٿيون ماپي سگهن، نواب بُگٽي پهاڙن تي چڙهي وڃڻ جي روايت کي جاري رکڻ ٿي چاهيو، هن کي اهو به اندازو هو ته فوجي هٿيارن جي مقابلي ۾ هن جا هٿيار پراڻا ۽ بيڪار آهن، اسين کيس اها ڳالهه سمجهائي رهيا هئاسين پهاڙن تي چڙهڻ بجاءِ سياسي رستو اختيار ڪجي، هوڏانهن فوج به هن کي ڳالهين ۾ رکڻ ٿي چاهيو، ته جيئن عام ماڻهو ائين سمجهي ته هي ڄڻ بگٽي ۽ فوج جي وچ ۾ رائلٽي تي جهيڙي جو معاملو آهي،
“گوادر جي ترقي جو حق ته صوبي وٽ ئي هجڻ گهرجي ظاهر آهي پنهنجي زمين ۽ ماڻهن کي بچائڻ جو اهو ئي مناسب طريقو آهي” طلعت چيو.
دراصل حقيقت هي آهي ته بلوچستان سرمائيداري جي لاءِ بهترين راهداري جو ذريعو آهي ۽ مستقبل ۾ ميگا پروجيڪٽ شروع ٿيڻا آهن جنهن سان وڏو پئسو بلوچستان ۾ اچڻو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ جنرلن ۽ سردارن جي وچ ۾ خال وڌيو آهي، جيئن ته جنرل جمهوري سرشتي جي نسبت پنهنجي خيالن ۽ عمل ۾ آمرٿين ٿا ان ڪري هر مسئلي کي هي ان انداز سان حل ڪرڻ چاهيندا آهن. هنن ته ڪڏهن صوبائي حڪومتن کان پڇڻ ۽ اعتماد ۾ وٺڻ جي ضرورت ئي محسوس ناهي ڪئي.
چاغي جي حيات کي جلائڻ جو حق هنن کي ڪنهن به نه ڏنو هو انجي باوجود هنن ائٽمي تجربي لاءِ بلوچستان جي چونڊ ڪئي، هنن ظالمن ، ملڪي دفاع ۽ نام نهاد ايٽمي طاقت جي نالي ۾ پهاڙ سميت پوري نباتات، حياتيات کي ساڙي ڇڏيو ۽ ڪيتري عرصي تائين پهاڙ جلندو رهيو ۽ 100 ڪلوميٽرن تائين انجي تابڪاري جي اثرن جي ڪري ماڻهو دم، اکين ۽ چمڙي جي بيمارين ۾ مبتلا رهيا، انهن مان ڪيترا اسپتالن جي بي حد گندن وارڊن ۾ مري ويا
ملڪ جا حڪمران عام ماڻهو کي ترقي جي رفتار ۾ شريڪ ڪرڻ بجاءِ ، مرندڙ سرداري نظام ۾ جيئارڻ چاهي ٿو، اهڙي حالت ۾ عام ماڻهو سرداري نظام جي چونڊ ڪري ٿو ته ان وٽ انجا سبب آهن. توهان جڏهن عام ماڻهو ۽ بلوچستان جي پڙهيل لکيل جنريشن سان ملندوء ته هو سرداري نظام کي سٺو نه سمجهڻ جي باوجود ان کي اسلام آباد جي حڪمرانن کان بهتر ٻُڌائيندو. بلڪه هو ڄڻ طئي ڪري ويٺو آهي ته فيڊريشن جو ڪردار ظالمن جهڙو آهي.
“سرداري نظام پنهنجي ڪلچر ۾ هن وقت ڪٿي بيٺو آهي” رتنا پيرڪ کان معلوم ڪيو.
“قبائلي ليگيسي جي صورت ۾ قائم آهي” پيرڪ وراڻيو،
“قبائلي سردار؟ انجي حقيقت کي تون ڪيئن بيان ڪندين” رتنا، پيرڪ کان سوال ڪيو،
“مان ان کي وحشياڻي صورت ۾ پنهنجي گرد ڏسان ٿو، هي ايترو سگهارو نه هو پر پاڪستان ان کي توانائي ڏني، هي ڪلاس آهي جنهن کي پاڪستان نظام جي شڪل ڏني،مان ان حقيقت کي ڄاڻان ٿو ته انسان جي آزادي جو سوال برابري جي حق سان مشروط آهي . انجي باوجود جي ڪو انسان ڪنهن سبب ڪري پنهنجي لاءِ ڪجهه حدون طئي ڪري ٿو ۽ ان طرح سوچي ٿو ۽ قبائليت ۾ هو پنهنجي لاءِ هڪ قسم جي زندگي ڏسي ٿو ته ان لاءِ ان کي آزاد ڇڏي ڏجي، جيستائين هو انهن بنيادي حقيقتن کان واقف نه ٿو ٿئي، هر ڪنهن کي پنهنجي مرضي سان سوچڻ جو حق هجڻ گهرجي پر ٻئي ماڻهو تي راڄ ڪرڻ جو حق ڪنهن کي به نه هجڻ گهرجي،
پيرڪ جوش مان چوندو پئي ويو ته، سردار ماڻهن کي مرڻ لاءِ هڪٻئي جي سامهون آڻي بيهارين ٿا. بُگٽي ۽ مري قبيلن کي پاڻ ۾ ويڙهائي هنن هزارين ماڻهن کي بي گناه مارايو. سو به هڪ موتمار قبائلي سردار جي مفاد لاءِ ۽ ان کان به وڌيڪ ظالم رياست جيڪا انسان جي آزادي کي محدود رکڻ واسطي هميشه پنهنجي خنجر جو رت تازو رکي ٿي.
بلوچن ۾ مري، بگٽي، رند ۽ ٻيا قبيلا جن ۾ الڳ قوميت وارو تصور مضبوط ڪيو ويو آهي، هڪ قوم جو حصو ٿي آزادي جي ويڙهه وڙهندا، اڇا اِهو ممڪن آهي؟ رتنا سوال ڪيو
ماڻهن کي سياسي تصور ڏيڻ جي ضرورت آهي، ۽ عملي طور ماڻهن سان گڏ بيهڻ جي ضرورت آهي، مان ائين سمجهان ٿو ته بلوچ پنهنجي روايتي قبائلي صُورت مان نڪري ايندو، سردار انجي گهڻي دير تائين حفاظت نه ٿا ڪري سگهن، ماڻهو جڏهن رياست سان مُنهن مقابل ٿينداته اها ڳالهه سمجهندا ويندا ته اصل لڙائي طبقاتي آهي،
هاڻ رات ڪافي ٿي چڪي آهي، آرام به ڪرڻ گهرجي.
سڀاڻي 10 وڳي پنهون جي والد سان سندس گهر ۾ ملاقات رکيل آهي ان کانپوءَ جا پرگرام توهانجي مشوري بعد طئي ڪيا ويندا.