28
پاڪستان جي حڪمرانن ائين ته چاهيو ٿي ته قومن جي وچ ۾ اتحاد ۽ اتفاق جا هٿ گرمجوشي کان محروم رهن، اهڙي خاموشي اسان کي مجبور ڪيو ته اسين پنهنجي ليکي بلوچستان جي سياسي ۽ سماجي حالتن جو جائزو وٺون . جيڪي هر ڏينهن خراب کان خراب تر ٿينديون پيون وڃن، منهنجو مقصد انهن واقعن سان آهي جيڪي رياستي ادارن جي جبر ڪري پيدا ٿي رهيا آهن، يعني بلوچستان ۾ مسنگ پرسن وارو سوال ۽ وري جڏهن پنهون جي گمشدگي جو اطلاع مليو ته اسانجي تشويش ۾ گهڻو اضافو ٿي ويو. اسان سڀني لاءِ انسان جي آزادي ۽ حياتي جو سوال سڀ کان وڌيڪ اهم آهي، اهو رڳو سياسي سوال ئي ناهي اهو انسان جو بنيادي حق به آهي. پنهون سميت ڪيترن نوجوانن جو گم ٿيڻ معمولي نوعيت جي صورتحال ڪانهي، جنهن کانپوءِ ئي اسان کي اهو فيصلو ڪرڻو پيو ته پاڻ کي بلوچستان وڃڻ گهرجي، اسان سڀني کي هڪٻئي سان ڳالهائڻ گهرجي، ته جيئن اسين شين کي سمجهڻ جا اهل ٿي سگهون.
اسين اوهان کان ڪجهه سکڻ آيا آهيون، اوهان بلوچستان جي ڪيترن نسلن کي علم ڏنو، هن زمين سان توهانجي گهري وابستگي آهي ، توهان بلوچستان جي مسئلن تي جيڪا راءِ رکندا، سڀ کان وڌيڪ اهم هوندي،
“مونکي اوهان ٻڌايو ته پنهون کي ڪيئن بازياب ڪرائجي ۽ ڪيئن نوجوانن جي زندگين کي محفوظ ڪجي؟” خديجه پنهنجي ڳالهه ختم ڪئي.
“هن ملڪ جو اهو دستور آهي ته هي مصيبتون پيدا ڪندو آهي ۽ پنهنجن نوجوانن کي ان مٿان قربان ڪندو آهي” شاڪر بلوچ ڳالهائڻ جي ابتدا ڪندي چيو، شاڪر بلوچ سوشل اسٽڊيز جو ليڪچرر آهي،قرباني جي ٻڪري وانگر، اسان پنهنجن ڪيترن نوجوانن جي زندگين کي وڃايو آهي، اسان سڀني جون اکيون ڳوڙهن سان تر ٿي وڃن ٿيون جڏهن ڪنهن نوجوان جي گم ٿيڻ جي خبر ملي ٿي، مان توهان کي ٻڌايان ته مسنگ پرسن جا واقعا ته 80 جي دور کان ٿيندا پيا اچن، .بلوچستان جي نوجوانن کي مڇي جي ڪنڊن جيان ڪڍي اڇلايو پيو وڃي.
اهو سڀ هي رياست پئي ڪري ۽ ڪيتري عرصي کان ڪندي پئي اچي، اسين سڀني انهن ڳالهين تي تمام گهڻو ڳالهايو آهي ته اهڙن واقعن کي ڪيئن روڪجي؟ پر حقيقت هي آهي ته رياست اسانجي تصور کان به وڌيڪ ظالم آهي، هي هر ڪنهن جي ڄاڻ رکي ٿي ۽ مهل مناسبت سان حملو ڪري ٿي، سندس خلاف جيڪي ثبوت آهن انهن جي هوندي به کيس ڪير پڇڻ وارو ڪونهي، هن حقيقت کانپوءِ ٻيو ڇا چئي سگهجي ٿو ته پوليس، عدليه ۽ سمورا سول ادارا هنن اڳيان مُجرمن وانگر خاموش آهن، بلوچستان هينئر ٻن واضع ڌرين ۾ تقسيم ٿيل آهي هڪڙا آهن جيڪي رياست جو حصو آهن ۽ ٻيا اُهي آهن جيڪي انجي خلاف آهن، هتي ٽين ڪابه قوت ڪانهي، بلوچ نوجوانن وٽ پنهنجي بچاءُ لاءِ ڪا ڳالهه رهي ئي ڪانهي، انهي حالت ۾ هنن لاءِ مرڻ يا مارڻ کانسواءِ ٻيو ڪو رستو نه ٿو رهي،
“توهانجي ڳالهه جو مکيه تت اهو آهي ته بلوچستان جي علحد گي ۽ ورهاڳي کان علاوه ڪنهن ٻئي خيال تي نه ٿو ڳالهائي سگهجي؟” توڪلي، شاڪر کان پچيو.
“اڄ تائين مان ٻڏ تر ۾ هئس، پر هاڻي پنهنجي پختي يقين سان چوان ٿو ته فيڊريشن سان هاڻ نه ٿو هلي سگهجي، بلوچستان جي نوجوانن جي ذهنن مان پاڪستان ميسارجي ويو آهي، پاڪستان سان جيترو وقت به وڌيڪ گڏ رهياسين انجي اڃان به ڳري قيمت ادا ڪرڻي پوندي، آزادي کانپوءِ بلوچستان جا مورخ ۽ تاريخ نويس، جڏهن اڀياس ڪرڻ ويهندا ته هو ورهاڱي کي درست قدم قرار ڏيندا۽ بلوچ نوجوانن تي فخر ڪندا جيڪي هن راه ۾ ماريا ويا”
“باقي قومن کان علحده رهي ڪري ؟” خديجه چيو،
”ها! بلڪل مان ائين سمجهان ٿو” شاڪر بلوچ وراڻي ڏني،
“ڇا ٿيندو جڏهن توهان اڪيلا پاڪستان جي منظم ۽ جديد اسلح سان ليس فوج سان مقابلي ۾ هوندا؟” خديجه. شاڪر کان پڇيو،
“مان سوچيندو آهيان ته ڪنهن جي حصي ۾ فوج جو تعداد سڀ کان گهڻو هجي ، نوڪرين ۽ وسيلن جي گهڻائي هجي ۽ ٻين صوبن جي نسبت صوبائي ۽ قومي اسيمبلي جي ميمبرن جو تعداد ٻيڻو هجي ته اهڙي جمهوريت ۽ رياست کي ڪهڙو نالو ڏجي؟ در اصل اها غير هموار رعايت ئي آهي جنهن پنجاب جي ڪلاس کي طاقتور ٺاهي ڇڏيو آهي، جنهن باقي قومن ۽ انهن جي حقن کي بلڪل پٺتي اُڇلي ڇڏيو آهي.
پاور پاليٽڪس ۾ پنجاب جي سياسي ۽ عددي حيثيت گهٽ ٿيندي ؟ مونکي ائين ٿيندي نظر ڪونه ٿو اچي، اهو ڪيئن ممڪن آهي ته فوج جنهن پاڻ کي سياسي ۽ معاشي طرح مضبوط ڪيو آهي پنهنجي عددي حيثيت گهٽائي، ان ئي فوج پويان اسيمبلين ۽ جمهوريت جي نالي تي پنجاب جو ايليٽ بيٺو آهي.اهو فارمولو ته پاڪستان جي وجود سان گڏ استعمال ۾ اچڻ شروع ٿيو ، بنگالين جو اعتراض به اهو هو ته انهن جي ووٽ کي قبول ڪيو وڃي، پاڪستان جي جمهوريت ته ان وقت ئي پنهنجي خونخوار روپ ۾ سامهون اچي وئي هئي. مونکي اوهان آڏو اهو بيان ڪندي ٿورو عجيب ٿو لڳي .پر مان انهن اهم حقيقتن بابت اوهان کي آگاه ڪرڻ ٿو چاهيان ته بلوچستان جو ماڻهو پنهنجي طرفان طئي ڪندو پيو وڃي ته انهن کي هاڻ وڌيڪ فيڊريشن ۾ ناهي رهڻو. فيڊريش کي ان ڳالهه جي پرواه ڪانهي بلڪل ائين جيئن هنن بنگالين جي پرواه نه ٿي ڪئي، پنجاب پنهنجي سطح تي ڪڏهن به باقي قومن کي اچڻ نه ڏيندو اهو ممڪن ئي ڪونهي”
“بلوچ، پنجاب کان پنهنجي جان آجي ڪري، سردار جي حوالي ڪندو؟” ائين سمجهو ٿا، رتنا، سوال ڪيو.
“ها! ائين به ٿي سگهي ٿو، پر منهنجي نظر ۾ بلوچن لاءِ اهو سوال بي معني ٿيندو پيو وڃي” شاڪر بلوچ چيو، ڇو ته بلوچ تحريڪ ۾ جيڪو نوجوان شامل ٿي رهيو آهي اهو هڪ ته نظرياتي طرح ميچوئر آهي، ٻيو ته هي تحريڪ ملٽي قبائل جي تحريڪ آهي جنهن ۾ مري، بگٽي سميت ٻين قبيلن جا نوجوان آزادي جي ڪاز تي گڏ آهن جيڪا سردارن جي سو ڪالڊ آزادي جي تحريڪ کان وڌيڪ فڪري ۽ عوام سان اٽيجڊ آهي،
“ڪنهن هڪ پارٽي يا ليڊر جو نالو ٻڌائيندا، جيڪو سردار نه هجي؟ توهان اها ساڳي غلطي دهرائي رهيا آهيو، جيڪا بنگالين کان ٿي، هنن به ته ان ڳالهه کي اهميت ڪانه ڏني ته زمين جو اصل مالڪ ڪير ٿيندو.؟” طلعت سوال ڪيو.
“آزادي جي تحريڪن ۾ واقعي به اهو سوال غير اهم ٿي ويندو آهي” شاڪر بلوچ وراڻي ڏني.
“بلوچستان جي زمين ۽ ان جي هيٺان سون، گيس ۽ پيٽرول جون جيڪي کاڻيون آهن، بلوچن جون هجڻ گهرجن، اهو سوال هينئر جو ڪيئن ناهي” طلعت ٻيهر سوال ڪيو.
“ڪيتريون ئي ڳالهيون آهن جيڪي اڻ مڪمل ئي رهنديون، آزادي کانپوءِ شايد اهي مڪمل ٿيڻ طرف وڃن” شاڪر بلوچ وراڻيو.
“توهان کي خبر آهي ته، جن ملڪن آزادي جي ويڙهه وڙهي ۽ ناڪام رهيا، هاڻ ڪيئن آهن؟” طلعت کين چيو
“مون پنهنجا دليل اهو ثابت ڪرڻ لاءِ ڏنا ته بلوچستان اندر ٻه واضع رجحان آهن، ٽيون ڪو به رجحان ڪونهي” شاڪر ڳالهائيندي چيو، “ڪميونسٽ پارٽي به انقلاب لاءَ جيڪي پاليسيون ڏنيون اهي بلوچستان ۾ دم ٽوڙي ويون” شاڪر گفتگو جو انداز تبديل ڪيو، ڇاڪاڻ ته هڪ پاسي انقلاب جي ڳالهه ڪجي ۽ ٻئي پاسي فوجي وردي پاتل ڊيموڪريسي لاءِ ماڻهن کي ووٽ لاءِ اپيل ڪجي ڪا سٺي حڪمت عملي ڪانهي، مان سمجهان ٿو منهنجي روشن خيالي پارٽي جي تربيت ڪري آهي، پر جنهن ڳالهه کي مان اڳ ۾ درست سمجهندو هئس هاڻ ائين ڇو ڪيان؟ جيستائين پاڪستان جي رياست خلاف انقلاب جي ڳالهه آهي، اها جيڪڏهن غير واضع ۽ ڪمزور انداز ۾ بيان ڪيل آهي ته اهو عمل انقلاب دوستي بجاءِ انقلاب دشمني ثابت ٿيندو، اها ئي پارٽي هئي جنهن اسان کي مجبور ڪيو ته نعب جي پليٽ فارم تي ڪم ڪيون، جيڪا بورجوا ڪلاس جي موقعي پرستن جو گروپ هو، اها اميد ئي فضول هئي ته انهن سان گڏجي پارٽي ۽ جمهوريت کي بچائي سگهجي ٿو، هي ڳالهه عيان آهي ته فوج جي پنهنجي هڪ سياسي ۽ معاشي ايجنڊا آهي،
بيشڪ اسان نه ٿا ٻڌائي سگهون ته هن ويڙهه جا ڪهڙا نتيجا نڪرندا، ممڪن آهي ته بلوچ انقلاب جي راه تي هلندي پنهنجي زمين ۽ پنهنجي شناخت بچائي وٺن ۽ ائين به ٿي سگهي ٿو ته فوج ظالمانه ڪاروايون ڪري بلوچن کي وقتي طور تي خاموش ڪري ڇڏي. پر مان ان ڳالهه تي قائم آهيان، فيڊريش جي ديوار ڪرڻي آهي،
مان ائين به سمجهان ٿو ته بلوچ سماج پنهنجي پيداواري لحاظ کان اڃان پراڻن رشتن تي بيٺل آهي، اسان هتي ماڻهن جي هٿن ۾ هٿوڙا ڪيئن ٿا ڏئي سگهو ن . توهان چوڌاري ڏسندو ته لاتعداد زمين آهي جيڪا زراعت ۽ صنعت کان محروم آهي، ماڻهن جي معاشيات اڃان به هڪ صدي پراڻي آهي، جانور پالڻ وڪڻڻ ئي ماڻهن جي معيشت آهي بلڪه بلوچن کي ان حالت ۾ رکيو ويو آهي، اسان کي سردارن کان ايڏو خوف ڪونهي جيترو پاڪستان کان، توهان کي اندازو آهي ته بلوچستان جا ڪيترا نوجوان ماورا عدالت قتل ٿيا آهن ۽ ڪيترا مسنگ آهن.
بيشڪ اسين اڳين مورچي واري ويڙهه نه پيا وڙهون پر ان فيڊريشن خلاف آگاهي جي جدوجهد ۾ اسين ڪامياب ٿيا آهيون ، توهان پوري بلوچستان جو دورو ڪري ڏسو، ديوارون شاهدي ڏينديون، ته اها ويڙهه اسان کٽي آهي، بلوچستان جي طاقت ماضي جي ڀيٽ ۾ پاڻ کي وڌيڪ منظم ڪيو آهي، توهان شايد پنهون جي گفتگو ناهي ٻڌي، هنجي لفظن ۾ گهرائي آهي، سچ اهو آهي ته بلوچستان جو هر ٻيو نوجوان پنهون وانگر ئي سوچي ٿو، هي نوجوان آزادي جي لاءِ ڪنهن به طاقت جو مقابلو ڪرڻ لاءِ تيار آهن ۽ ڪنهن به تڪيلف کي برداشت ڪرڻ لاءِ تيار آهن. هي طاقت هزارين عذابن ۽ تڪليفن کانپوءِ به زنده رهڻي آهي، مونکي ان لاءِ ڪو به خوف ناهي آزادي کانپوءِ اسانجي حالت بنگال جيان ٿي ويندي ۽ مونکي ان ڳالهه جي پرواه ناهي ته ڪيترا ماڻهو ماريا ويندا ۽ عورتن جو ڇا ٿيندو ، هي آزادي جي جنگ آهي، ان ۾ اها ڪا حيرت جي ڳالهه نه ٿيندي، ائين ٿيندو يا ان کان به وڌيڪ، جنهن لاءِ اسين ذهني ۽ جسماني طور تيار آهيون، جنهن ڳالهه کان اسين ڊڄي رهيا آهيون، اها هي آهي ته ڪميونسٽ ان تحريڪ ۾ طبقن جي ڳالهه ڪري ماڻهن کي بي وقوف ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي نه وڃن.
“ڪميونسٽ تحريڪ کي ان طرح پيش ڪرڻ مان توهانجو مطلب ڇا آهي؟” خديجه شاڪر بلوچ کان سوال ڪيو.
“هائو! هي ڳالهه گهڻو ڪري قومپرست تحريڪ جي خلاف آهي ته ڪميونسٽ ويهي اسانکي طبقاتي نظام جي تعليم ڏين. مان قبول ٿو ڪريان ته تو کي اها ڳالهه ناگوار گذرندي هوندي ۽ شايد مان ان جي تشريح به نه ڪري سگهان، شاڪر،خديجه ڏانهن نهاريندي چيو، پر مان اها ڳالهه سمجهان ٿو اجتماعيت ۽ بين الاقواميت جو سوال ڪنهن ماڻهو کي راهب ۽ پادري ته ڪري سگهي ٿو انقلابي ڪڏهن به نه. آزادي جي تحريڪ اجتماعيت جي تحريڪ نه ٿي بنجي سگهي . اسين ڪيئن ٿا خواهش ڪري سگهون ته بلوچ آزادي جي تحريڪ پنجاب جي گهٽين ۾ وڙهي ويندي، ائين ممڪن ئي ڪونهي،
اها ويڙهه بلوچستان جي زمين تي ئي وڙهي ويندي ۽ بلوچ ئي وڙهندا. مان توکي اڃان به اهميت واريون ڳالهيون ٻڌايان ٿو.چاغي جي پهاڙ کي ڪنهن باه لڳائي، سوئي جي گيس ڪنهن جي قبضي ۾ آهي، هرنائي جو ڪوئلو ڪير پيو کڻي، 412 ملين ٽن سوني، چاندي ۽ ٽرامي جا مالڪ ڪير ٿيا ويٺا آهن، انجي باوجود ڪو اسان کي ڀائپي جو درس ڏئي ته اهو اسان لاءِ عجيب ناهي، ڪميونسٽ اسان کي ائين سيکاريندا رهيا ته سوشلزم ئي انهن سڀني مسئلن جو حل آهي، پر اسان اهو تجربو به ڪري ڏٺو . اسان سوشلزم جا نعرا هنيا، رشيا کي پنهنجو ڪعبو ٺاهيو. ان اڳيان پنهنجو سر نوايو، اسٽالن سڀني ماڻهن کي ماري مڃائي سوشلزم جي رستي تي هلڻ لاءِ مجبور ڪيو . پنهنجن ڪامريڊن کي مارائيندو افغانستان تائين اچي پهتو. اسان خوش هئاسين ته هاڻ اجهو ڪي اجهو پاڪستان ۾ به سوشلزم آيو ، سوشلزم ته ڪونه آيو پر بلوچستان ۾ ڀٽو فوج ڏياري موڪلي، بلوچستان جا رشيا نواز ترقي پسند به هميشه افغانستان کان سوشلزم کي ايندي ڏسي رهيا هئا، حقيقت هي آهي ته رشيا نواز سوشلسٽ پنهنجي اندر کان، نواب ۽ سردار ئي هئا، ٺيڪ آهي انهن سردارن جو سوشلزم ڏانهن لاڙو سندن ذاتي حڪمت عملي هئي، پر تون سمجهين ٿي ته ڪميونسٽ پارٽي انهن کي پنهنجو ساٿاري سمجڻ تي ڪيڏو نه خوش ٿيندي هئي، توکي اندازو آهي ته ان سان ڪميونسٽ تحريڪ کي ڪيڏو وڏو نقصان ٿيو، انهن هڪ طرف پاڻ کي ماسڪو نواز سوشلسٽ ٿي سڏيو ته ٻئي پاسي پنهنجو ششڪ ڇڏڻ لاءِ تيار نه هئا، مير غوث بخش بزنجو کان پڇندا هئاسين ته سائين توهان سوشلسٽ آهيو ته پوءِ پنهنجي راڄ جي ماڻهن کان ششڪ وٺڻ ته بند ڪيو، ته چوندو هو ته مان ششڪ ڪيئن ٿو بند ڪري سگهان اهو ته منهنجو سرداري حق آهي.
بلوچستان جي سردارن کي اهو اعتراف ڪرڻ گهرجي ته بلوچستان جي ماڻهن کي غلام رکڻ واري ڪم ۾ انهن جو سڀ کان وڌيڪ ڪردار آهي، هنن ته رشيا جي سوشلزم کان ويندي ڀٽو واري سوشلزم کي به آزمايو، بلڪه انجواءِ ڪيو.
مان توسان هڪ سچائي شيئر ڪيان ٿو، شاڪر بلوچ اتساه مان چيو، اپريل 1976 ڀٽو پنهنجي ڪوئٽه جي دوري دوران سردارن جي وچ ۾ بيهي اعلان ڪيو ته بلوچستان ۾ سرداري نظام جو خاتمو ڪيو وڃي، هن اهو اعلان ان وقت ڪيو جڏهن بلوچستان جو گورنر خان آف قلات هو، جنهن وقت اهو اعلان ٿيو بلوچستان جا ڪجهه سردار پائپ پي رهيا هئاته ٻيا ڀٽي جي تقرير مان لطف اندوز ٿيندا پنهنجن ڏندن جي وٿين ۾ ڦاٿل گوشت جي ٽڪرن کي ڪڍي رهيا هئا، هنن کي خبر هئي ته هنجي تقرير سان سرداري نظام ختم ٿيندو ۽ نه ئي اڳتي ختم ٿيڻو آهي. بلوچستان جا سردار ان وقت ڀٽو سان گڏ هئا، انهن کي اهڙيون هدايتون مليل هيون،
ان وقت ڄام، لسٻيلي ۽ خاران جو والي سردار هو ۽ پيپلز پارٽي جو ليڊر به هو، مڪران جو چڱو مڙس به پيپلز پارتي ۾ هو، چيف آف ساراوان نواب رئيساڻي به پيپلز پارٽي ۾ هو، چيف آف جهالاوان نواب زهري ۽ پشتونن جو نواب جوگيزئي ۽ سبي جو نواب باروزئي پيپلزپارٽي ۾ شريڪ هئا، ڀٽو جو سوشلزم سردارن جي ذريعي جيڪو قائم ٿيڻو هو سو ته ٿيو، پر انجو ٻيڻو نقصان اهو ٿيو جو سردارن جي legitimacy قائم ٿي وئي. سرداري ٽيڪس ششڪ جيئن جو تيئن قائم رهيو، رائلٽي جو حق انهن وٽ رهيو، جرگه، قبائلي فيصلا، ڏنڊ چٽي جو اختيار انهن وٽ ئي رهيو، ڪي به زرعي اصلاحات ڪو نه ٿيا.
اهو به ڪڙو سچ آهي ته ماسڪو به انهن سردارن سان ئي ڳالهائيندو هو، سردارن وري پوءِ ٻيو پلٽو کاڌو 1977 وارو آمريت جو اونداهون دور شروع ٿيو، جنرل ضياءَ اقتدار تي قبصو ڪري شب خون جي ابتدا ڪئي ته سمورا سردار ڀٽو کي سولي تي چڙهڻ لاءِ ڇڏي ضيا الحق جي قبيلي ۾ شامل ٿي ويا، هنن ته پنجاب جي اشرافيه جو حصو ٿيڻ لاءِ سنڌي ٻولي کي خيرآباد چوڻ ۾ به دير نه ڪئي ۽ اردو کي پنهنجي تدريسي ٻولي طور اسڪولن ۾ رائج ڪرڻ جو اعلان ڪيو، سردارن چڱائي واري پاسي ڪڏهن سوچيو ئي ڪونه، هنن جي خودداري جو مطلب رياست پاران طئي ٿيل رعايتن ۾ اضافو ڪرڻ آهي، هي جهالت جي حد تائين خود پسند آهن، اڄڪلهه ته هنن جي قيمت هڪ رڍ برابر به ڪونهي.
خديجه ۽ ٻين ساٿين لاءِ هي نهايت حيرت جهڙي ڳالهه ٿي ڏٺي ته شاڪر بلوچ پنهنجي پختي فڪر ۽ تجزئي باوجود ڪو واضع موقف اختيار نه ڪري رهيو هو ۽ ڪٿي ڪٿي ته سڀني کي رد ڪندي ٿي ويو ، هي جيڪي ڳالهيون ڪري رهيو هو ڪيترن ئي نظرياتي اختلافن سان ڀريل هيون. ۽ ائين پئي معلوم ٿيو ته بيشمار خيال ڪنهن هڪ سمت ۾ وڃڻ جي بجاءَ گاڏڙ ساڏڙ ٿي ويا آهن. جيتوڻيڪ هو اطمينان سان ڳالهائيندو ۽ مشڪندو به ٿي ويو . پر هي ڄڻ نظرياتي خيالن جو اظهار ڪرڻ بجاءِ لفظن کي تلاش ڪري رهيو هو.
“مان توهانجي ڪجهه ڳالهين سان سهمت ناهيان” خديجه، شاڪر بلوچ ۽ ٻين معزز استادن ۽ پروفيسرن ڏانهن نهاريندي چيو،
“توهان بلوچستان جي سنگين ۽ پيچيده مسئلن تي ڳالهائڻ بجاءِ پنهنجي سموري گفتگو رشيا نواز سردارن ۽ خيالي اجتماعيت ۽ بين الاقواميت متعلق ڪندا رهيا آهيو، سماج کان ويندي فرد تائين جو دور مسلسل نون تجربن ، خيالن ۽ ڪاميابين ۽ ناڪامين تي ٻڌل هوندو آهي، اهو دور اوستائين زنده رهي ٿو جيستائين ڪي ٻيا خيال نئين طرح سان سامهون نه ٿا اچن، ڪيترا قومپرست نوجوان پنهنجن شروعاتي تعليمي ڏينهن ۾ قوم کان سواءِ ٻي ڪا ڳالهه ٻڌڻ لاءِ تيار ئي نه هوندا آهن، پر پوءِ انهن جي اڪثريت ، جمهوريت ۽ بين الاقواميت پسند ٿي وڃي ٿي، ڇاڪاڻ ته انسان فطرتن قدرت پاران طئي ٿيل هڪ نه ڏسندڙ سڳي سان ٻڌل آهي ۽ اهو سڳو آهي زمين، زمين تي اسين سڀ انسان برابر آهيون ان حقيقت کي مڃڻ کانپوءِ ئي اسين هتي توهانجي درميان موجود آهيون، ڪي مهينا اڳ باران بلوچ قومپرست هو، هاڻ هو اجتماعيت ۽ بين الاقواميت تي يقين ٿو رکي، انسان جي حياتي جي ڀيٽ ۾ انسان جا خيال تيزي سان تبديل ٿيندا رهن ٿا.
باران قومپرستي ۽ اجتماعيت وارا خيال ڪڏهن به ڪنهن اسڪول جي بينچ تي ويهي پڙهي حاصل نه ڪيا، پر ان لاءِ ملڪ اندر رهندڙ عام ماڻهو جي زندگي کي پڙهيو ۽ سمجهيو ، بلوچستان جي رنجيده ۽ ڏکايل ماڻهن جي حالتن جو مشاهدو ڪيو جنهن هن جي خيالن کي نئين طرح جي خيالن سان متعارف ڪرايو، اجتماعيت ڪا خراب ڳالهه ڪانهي، خراب ڳالهه ته استحصال آهي، جنهن جون پاڙون بلوچستان جي زمين اندر تمام گهرائي تائين وڃن ٿيون، سردارن جو رشيا نواز ٿيڻ سندن ضرورت هئي، اهو طبقو حالتن جي تبديلي سان ٻڌل ٿئي ٿو، توهان کي خبر هوندي ته ان ڪلاس هڪ عرصي تائين بلوچستان جي ماڻهن مٿان راڄ ڪيو، برطانوي نو آبادي، جاگيردارانه ۽ سردارانه نظام جي ساٿ سان ئي قائم هُئي، جنهن بلوچستان جي ماڻهن کي هڪ قدم به اڳتي وڌڻ نه ڏنو، اهڙي طرح بلوچستان جو معاشرو پنهنجن پراڻن رشتن جون پاڙون اکيڙڻ بجاءِ ان جو محافظ ٿي بيٺو، نو آبادي نظام هڪ طرف استحصال لاءِ نون طريقن تي ڪم ڪري رهيو هو ته ان وقت بلوچستان جو سردار انگريزن لاءِ ڪرايي جي سپاهي جي طور ڪم ڪرڻ لڳو، ترقي جي نالي تي انگريزن انهن علائقن مان ريلوي جو پٽڙيون وڇائڻ شروع ڪيون جتان معدني وسيلا ٿي مليا، سنڌ ۾ به ائين ڪيو ويو اهڙن علائقن مان ريلوي لائن ٿي گذري جيڪي ڪپهه، ٻاجهر ۽ تيلي ٻجن جي پيداوار وارا زرخيز علائقا هئا، ته جيئن انهن کي آساني سان برطانيا جي مارڪيٽ تائين پهچائي سگهجي. اوڻويهين صدي هڪ طرف پوري دنيا مان لٽيل ڪچي مال مان صنعتي ترقي طرف وڌي رهي هئي ته ساڳي وقت سرمائيدرانه اجاراه داري خلاف مزدور تحريڪون به منظم ٿي رهيو هيون، پيرس ڪميون يورپ جي پوري معاشري کي جنجهوڙي ڇڏيو ، پر بلوچستان جي معاشري تي انجو اثر ڪٿي به محسوس نه ٿيو، ڇاڪاڻ ته سردار پنهنجي روايتي طريقن سان عام ماڻهو جي زندگي کي باقي دنيا کان تنها ۽ اڪيلو ڪري رکيو هو، ٻئي طرف ايران جو رضا شاه ۽ ترڪي جو مصطفيٰ ڪمال پنهنجن پنهنجن سماجن کي يورپ جهڙو ٺاهڻ طرف وڃي رهيا هئا، جن هن پوري خطي کي به متاثر ڪرڻ شروع ڪيو ۽ هڪ ڪلاس انجي نقل ڪري رهيو هو ۽ اهڙي ئي طرز جي زندگي گذاري رهيو هو جيئن ايران جي مخصوص ڪلاس ٿي گذاري، جنهن ڳالهه سخت طبقاتي ڇڪتاڻ کي پيدا ڪيو، بلوچستان ۾ به اهڙي صورتحال جنم ورتو ۽ اڪثر يت ماڻهن جي زندگي جي بنيادي ضرورتن کام محروم ٿيندي وئي ۽ نه ختم ٿيندڙ عذاب ڏانهن ڌڪجندي وئي. رياست ۽ سرداري نظام بلوچستان جي پوري پيداوار ۽ قدرتي وسيلن جو استحصال ڪري عام ماڻهو جي زندگي جي معيار کي بيحد هيٺ ڪرائي ڇڏيو، جنهن سبب معيشت تي جمود طاري ٿي ويو، خانه بدوشي واري زندگي گذاريندڙ بلوچ ششڪ ۽ ٻين سرداري ٽيڪس جي ٻيڻي عذاب ۾ مبتلا ٿي ويا، عام ماڻهو جي غصي کي سردار پنهنجي حق ۾ استعمال ڪرڻ وارو بيهودو ڪم ڪرڻ لڳو ۽ انجي بدلي انگريزن کان رعايتون وٺڻ لڳو ، انگريزن هنن کي نقدي توڙي انتظامي طاقت مهيا ڪئي.
اهڙي وقت جڏهن پوري يورپ ۾ هي ڪلاس مري رهيو هو، بلوچستان ۾ هن کي زنده رکيو ويو، بلوچستان جي ماڻهو پنهنجين نه ختم ٿيندڙ تڪليفن مان اها ڳالهه اخذَ ڪئي ته موجوده نو آبادي نظام ئي ڏکن ۽ مشڪلاتن جو ڪارڻ آهي، هي نظام عام ماڻهو جي ڪابه پرواهه نه ٿو ڪري ، پر هنن ان ڳالهه کي ڌيان ۾ نه ٿي آندو ته انگريز جي بچاءُ ۾ بيٺل سردار جو ڇا ڪن؟
سردار هر ڀيري قومپرستي جي چادر اوڙهي سامهون اچي بيهي ٿو، انهن کان بلوچن کي ڪيئن بچائجي؟ جي هر بلوچ ائين سوچي ته بلوچستان جون حالتون شايد ائين نه هجن ها.
بلوچ تاريخي طور تي ڊيمو ڪريٽ ۽ محب وطن رهيو آهي، مير چاڪر خان جي چونڊ به جمهوري طريقي سان ٿي باوجود جو هو هيٺين طبقي جو عام ماڻهو هو ، اهو واقعي به ٿڪائيندڙ ڪم آهي ، پر اهو سوال زمين جي منصفانه تقسيم ۽ وسيلن تي مقامي ماڻهن جي حق سان جڙيل آهي، اسان ائين سوچيندا آهيون ته اهڙي محاذ جي ڪهڙي اهميت آهي، اهڙا تجربا ته اسين اڳ ۾ به ڪري چڪا آهيون،اهو سوال دراصل اسان کي نئين طرح سان سوچڻ تي مجبور ڪري ٿو ته، نئين سر پنهنجين صفن کي درست ڪيون، پوري ملڪ جا ماڻهو ڪنهن نه ڪنهن طرح هن رياست مان بيزار آهن ۽ وڙهن به ٿا، ۽ ڪي ڳالهيون اهڙيون به ٿين ٿيون جو ماڻهو پنهنجي جان به ڏئي ڇڏين ٿا، هر فلسفو پنهنجي دور جو سچ هوندو آهي پر ٻئي دور لاءِ غلط اڄ اسان کي نعب سان اتحاد ڪرڻ وارو عمل غلط لڳي ٿو پر ڪالهه اها ضرورت هئي، انسان جو عقل ۽ صلاحيت تاريخ جي ڦيٿي جيان گهمندڙ آهي، ان جو بنياد به ان ڳالهه تي هوندو آهي، هر دور، هر قوم ۽ هر رجحان پنهنجي دور جي سچائي ۾ ساه کڻي ٿي، ائين اوستائين رهندو جيستائين ڪا ٻي حقيقت پنهنجي نئين روپ سان نروار ٿي نه ٿي اچي، اها هڪ سادي حقيقت آهي ته خارجي طاقت هڪ پٿر کي به متحرڪ ڪري ٿي، اها حرڪت ان طاقت يا هٿن تي ڇڏيل آهي ته اُهي ڪيستائين ان پٿر کي متحرڪ رکي سگهن ٿا، اهو اصول انساني سماج جي پوري فلسفي جي تشريح ڪري ٿو، پٿر پاڻ ائين سوچي ئي نه ٿو سگهي ته ان کي ڇو پيو هوا ۾ اڇليو وڃي، يا هنجي حرڪت ڪنهن خارجي سبب جي ڪري آهي، هي پنهنجي خواهش ڪري هوا ۾ ڪونه ٿو ڦري، اها ئي ڳالهه انساني آزادي متعلق به چئي سگهجي ٿي، انسان کي پاڻ تي جيڪو فخر آهي، ان جو بنياد ان حقيقت ۾ آهي ته، انسان پنهنجي وجود کان ته باخبر هجي ٿو، پر هو خارجي تبديلين ۽ اثرات کان ناواقف رهي ٿو، جيڪي ان اندر مختلف رجحان پيدا ڪري ٿو، ارڙهين صدي جا ماديت پسند ان حقيقت کي معلوم ڪري چڪا هئاته ماڻهن جا پاڻ ۾ سماجي تعلقات انهن جي شعوري سرگرمي جي نتيجن ۾ ترقي ناهن ڪندا، ڇاڪاڻ ته ماڻهو شعوري طور تي پنهنجن ذاتي ۽ شخصي خواهشن پويان ڊوڙن ٿا، ڪڏهن ڪڏهن ته انهن کي خود به خبر ناهي هوندي ته هو اِن قدر بيخبر ماڻهو وانگر ڊوڙي ڇو رهيو آهي، سرمائيداري جي بي انتها بک به ائين هوندي آهي.
روم جي امير شهرين، غريب هارين جو زمينون خريد ڪري ورتيون، ۽ بي دخل ٿيندڙ هاري شهري مزدور ٿي ويو، انساني حرص جو نتيجو تهذيبن جي تباهي جي صورت ۾ نڪري ٿو يا انقلاب جي صورت ۾ اٽلي جي جمهوريه به پنهنجي اشرافيه جي حرص ۽ بک جي نتيجي ۾ تباهه ٿي وئي، اسان انسان جي فطرت جو جيڪڏهن صحيح مطالعو ڪيو هجي ها ته شايد اها ڳالهه اسان کي سمجهه ۾ اچي وڃي ها ته، سماجي تعلقات جي نوعيت ۽ طريقن جي حد ڪير ٿو طئي ڪري، مارڪس نون معاشي مفادن جي دريافت ڪري ٿو،مارڪس کان به اڳ فرانسيسي فلسفي ان نتيجي تي پهچي چڪا هئا ته معاشرتي صورتحال ۽ ملڪيتي تعلقات، پوري سماجي نظام جا بنياد آهن ان ڪري شهري معاشري جي تشريح سياسي اقتصاديات ۾ تلاش ڪرڻي پوندي.
مان پڇان ٿو ته انتها پسندي جيڪا هن ملڪ ۾ موجود آهي،جنهن ڪيترن ئي معصوم ۽ بي گناهه انسانن جي زندگي جو زيان ڪيو، ڪيرٻڌائي سگهي ٿو ته اهڙيون حالتون ڪنهن پيدا ڪيون، ڇا رياست ان کان آجي آهي ۽ ان پوري ڪهاڻي پويان ملڪيتي مفاد نه آهن. هي صورتحال اسان کي مختلف انداز ۾ سوچڻ تي مجبور ڪري ٿو، هڪ ته اسانجي مقابلي ۾ رياست وڌيڪ منظم ۽ وڌيڪ آرگنائيز آهي ۽ ائين لڳي ٿو اسان جي نسبت انجي منظم ٿيڻ جو انداز ميڪانڪي ۽ آگاهي جا وسيلا اسان کان وڌيڪ بهتر آهن ۽ ٻي اهم ڳالهه ته جتي به ترقي جي رفتار سست هوندي آهي، اتي آگاهي جا وسيلا محدود ۽ استحصال جا ذريعا تيز هوندا آهن، بلوچستان جي صورتحال به ڪجهه اهڙي آهي،
دوستو! تفصيل سان ڳالهائڻ جو منهنجو مقصد هي آهي ته اسان کي هتي صاف ۽ واضع گفتگو ڪرڻ گهرجي، اسان مان هر ماڻهو پورهيت کي پنهنجي قسمت تي ڇڏي ڏيڻ ٿو چاهي، ڇاڪاڻ ته آگاهي جي محدودو وسيلن ۽ استحصال جي جديد شڪلين ان سوال کي ايترو ته ڌنڌلو ڪري ڇڏيو آهي جو هر ماڻهو غلام هجڻ جي باوجود پنهنجي مالڪ لاءِ دعا ڪندو رهي ٿو.
هتي ملڪ ته تقسيم ٿيا آهن پر زمينون تقسيم ناهن ٿيون، ڪالهه تائين مون هتي علم ڏٺو، هاڻ نسلي متڀيد ڏسان ٿي، بلوچستان يونيورسٽي جو انساني زندگي جي مختلف پهلوئن ادب، فلسفي ۽ علم سياسات تي اهم تدريسي ڪم هو، هي ئي اها جڳهه آهي جتي تاريخ جا استاد علمي آگاهي ڏيندي بلوچ معاشري کي تبديل ڪرڻ جي صلاحيت رکندا هئا، علمي بحث ۽ مذاڪرا ٿيندا هئا، جنهن سان شاگردن جي تربيت ٿيندي هئي . توهان مسٽر ڪمال کي ڀڄائي ڪڍيو ۽ پروفيسر بهادر کي يونيورسٽي ڇڏڻ تي مجبور ڪيو ۽ ڪجهه جو ته خون به ڪيو، جي سنگهاڻي جي ملڪيت تي قبضو ڪري، توهان ڪيئن ٿا تقاضا ڪري سگهو ته بلوچستان جي ويڙهه پنجاب ۽ سنڌ جي گهٽين ۾ وڙهي وڃي.
دنيا ڀر جا ڏوهاري بلوچستان ۾ اچي پناهه وٺن ٿا، مذهبي انتهاپسند پوري بلوچستان مٿان پنهنجو غلبو قائم ڪرڻ لاءِ ڪوئٽه جي گهرن ، ڳلين ۽ يونيورسٽين اندر گهڙي آيا آهن، هي هزاره ڪميونٽي جي ماڻهن کي محض ان ڪري ماري رهيا آهن ته اهي شيعا مڪتبه فڪر جا آهن، يا هنن جن پروفيسرن کي نان بلوچ هئڻ جي ڪري ماريو وڃي ٿو، ان پويان ڪهڙا مقصد آهن، ڪوئٽه، پنجگور، سبي ۽ ڊاڊر تائين گوريله ويڙه جي جيڪا رٽ لڳائي پئي وڃي واقعي به اها بلوچستان جي آزادي جي ويڙه آهي. ٻه ڏينهن اڳ اخبار ۾ مون پڙهيو ته آزادي جي ويڙهه لاءِ هو آمريڪا سميت هر ملڪ جي مدد وٺڻ لاءِ تيار آهن. هي واقعا بلوچستان جي حالتن کي سمجهڻ لاءِ ڪافي آهن ته ملڪيتي مفاد دراصل قومن جي اصل مسئلن کي پوشيده رکي ماڻهن جي آگاهي ۽ بين الااقواميت جي امڪانن کي ختم ڪري استحصال جي جديد شڪلن سان نمودار ٿين ٿا.
ڇا اهڙي حالت ۾ بلوچستان جي ماڻهن ، پورهيتن ۽ نوجوانن کي قسمت تي ڇڏي ڏجي، مان پوري ريت پنهنجي نطريي جي آڌار ان خلاف بيٺو آهيان ۽ توهان کي به ان خلاف بيهڻ جو چوندس، اسين انهي خلاف جي بيهي رهياسين ته منهنجي خيال ۾ اهو ئي ڪافي آهي. مان اڃان به ان نقطي جي وضاحت ڪرڻ چاهيندس، خديجه رواني سان ڳالهائڻ لڳي
اسان ۽ توهان کي ان ڳالهه جو ادراڪ هئڻ گهرجي ته سرداري ۽ جاگيرداري نظام جي اختتام جو وقت اچي ويو آهي ۽ هي رياست سرمائيداري نظام کي متعارف ڪرائڻ جي ڪوشش ۾ آهي گوادر ان سلسلي جي ڪڙي آهي، پاڪستان جي فوج سميت ملڪي ۽ غير ملڪي ڪاروباري ادارا سرمائيدارن جي صفن ۾ بيٺا آهن ۽ پاڪستان ڏانهن نهاري رهيا آهن، بلوچستان جا قومپرست ۽ سردار، سرمائيداري جي منفي پهلوئن تي ڳالهائڻ بجاءِ رعايتن تي انحصار ڪري رهيا آهن، جيڪي ته انهن کي ملنديون پر عام بلوچ جو ڇا ٿيندو؟ ان ڳالهه جو انهن کي ڪو ادراڪ ئي ڪونهي، توهان سڀني کي پٽ فيڊر هاري تحريڪ ياد هوندي، تڏهن هي سردار ڪٿي بيٺا هئا، اها ڳالهه اڃان بيان ڪرڻ کان رهيل آهي،
اسين ممڪن حد تائين پنهنجو ٻيهر جائزو وٺون، سياسي افراتفري مان جان ڇڏايون ، پنهنجن نوجوانن جي بهتر تربيت ڪيون، ۽ انهن ڪمزورين کان پاڻ کي بچايون جيڪي اسان کان سرزد ٿيون۔