30
رت ۾ ٻڏل بلوچ معاشري جي روايتن ۾ عورت، جسم ۽ نسل وڌائيندڙ رڍ، ٻڪري کان اڳتي ڪجهه به ناهي. بلڪه روزانه جي استعمال جي ڪيترن شين کان به گهٽ اهميت رکي ٿي.
فَري، جڏهن به پنهنجي ڀاءُ جي آزادي واسطي بک هڙتال لاءِ روانو ٿي ته سڀني کيس رئو پائڻ ۽ نقاب لڳائڻ جو پابند ڪيو، ڪنهن به هن جي جرات کي ڌيان ۾ ئي نه آندو ۽ نه ڪنهن هن کي ان جرات ۽ همت لاءِ تعريف جا چند لفظ به چيا .
فَري تعريفي جملن جي ڪڏهن پرواه نه ڪئي ۽ نه وري هن جي حيران ڪندڙ جوش ۾ ڪا ڪمي آئي، هي ته اهڙي رشتي، مقصد ۽ فرض سان جڙيل آهي جنهن جو اندازو ڪرڻ مشڪل آهي.
حقيقت ۾ اهڙا ماڻهو به آهن، جيڪي تعريف ڪندا ته ٻئي طرف کان هنجي تذليل ڪندي اهو نه سوچيندا ته هي سورمي ڄڻ ڪنهن محاذ تي روزانو وڙهڻ وڃي ٿي، اهڙا ماڻهو پنهنجي ناقص تربيت ۽ جهالت جي ڪري بک هڙتالي ڪئمپ تي وڃڻ واري عمل کي شرمناڪ فعل سمجهندي فري مٿان گند اڇلڻ چاهيندا هوندا، انهن سڀني ڳالهين جي باوجود هن ۾ حيران ڪن تبديلي آئي آهي، هن پنهنجو پاڻ کي ڏکين حالتن لاءِ تيار ڪيو، بلوچ سماج جي پيچيده رشتن ۾ پنهنجي ڀاءُ جي بازيابي لاءِ ثابت قدمي سان بيٺي رهي. هن جا ڪيترا ئي اخباري بيانن هن جي سنجيدگي ۽ بهادري کي ظاهر ٿي ڪيو، يونيورسٽي ۽ ڪاليج جون شاگردياڻيون، گُل وڪڻڻ وارا، رانديڪا ۽ چوڙيون وڪڻڻ واريون، اخبارون رسالا وڪڻڻ وارا، سياسي ۽ سماجي ورڪر هن کي ڪامريڊ چئي پُڪارڻ لڳا.
پر آخر هي به ته انسان آهي، عورت آهي ته ڇا ٿيو، صرف مردن جا ڪلها ئي بار کڻڻ ۽ ذميواريون نڀائڻ لاءِ هوندا آهن ۽ اهي ئي شابس جي لائق هوندا آهن ڇا! هي معاشرو شايد اڃان اها حقيقت نه سمجهي سگهندو ته جيئن اوندهه سڀ لاءِ اوندهه ٿئي ٿي ائين ان کي روشني ۾ تبديل ڪرڻ لاءِ ڪنهن جنس يا عمر جي شرط نٿي رکي سگهجي فَري کي رئي اوڍڻ تي اعتراض ڪونهي پر هن کي ڏک ماڻهن جي رويي ۽ ڪار گذاري ڪري ٿيندو آهي، فري پاڻ سان ڳالهائيندي رئو ڳوليندي رهي ٿي.
هن معاشري ۾ جيئڻ ڪنهن قدر مشڪل آهي، اهو به عورت لاءِ جنهن جي پوشاڪ، شڪل صورت ۽ رئي جي هيٺ سرڪڻ تي هر وقت ڳالهايو وڃي ٿو ۽ خاص طور تي عورت جي تعليم، تربيت ۽ آزادي واري سوال تي طوفان کڙو ڪيو وڃي ٿو. چولي جو مٿيون بٽڻ بند ناهي، ٻانهون ننڍيون آهن ، رئو صحيح ناهي، ان کان اڳتي ته ماڻهو سوچي ئي ڪو نه ٿو، هنن جو دوڪان ان ڳالهه تي کلي ٿو ۽ ان تي بند ٿئي ٿو، دراصل اهڙا رويا غربت ۽ جهالت جي ستايل ماڻهن ۾ عام جام آهن، هي ڪلاس امير، شرفاءِ ۽ مالدار طبقي جي نسبت وڌيڪ تهمت پسند، رياڪار، جنوني ۽ سنگين ڏوهن جو شڪار رهندو آهي، هي ئي اهو ڪلاس آهي جنهن وٽ تماڪ ڇڪڻ جيترا پئسه به نه هوندا آهن، هنن کي شرفاءِ ۽ اميرن گهٽ اجرت تي خريد ڪري رکيو آهي ۽ هنن جي کاڌي پيتي، جو انتظام سيلاني ويلفيئر ٽرسٽ جي حوالي ڪري ڇڏيو آهي جنهن جي اوپن ايئر فوڊ تي هر ڏينهن فقيرن، ريڙهو هلائيندڙ ، معمولي اجرت تي ڪم ڪندڙ ماڻهن جي قطار روزانو ڊگهي کان ڊگهي ٿيندي وڃي ٿي، عام ماڻهو اڳتي سوچي به ته ڪيئن سوچي، اهو سوچڻ جو ڪم به رياست مذهب جي حوالي ڪري ڇڏيو آهي، مذهب ئي سوچيندو ته ماڻهو کي ڪيئن رهڻو آهي ، ڇا ڪرڻو آهي ، ٻارن جي تعليم ڪيئن ۽ ڪهڙي مدرسي ۾ ڪرڻي آهي، رياست هنن کي اهڙي دائمي بک ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو آهي جو ان کان اڳتي هي سوچين ئي ڪو نه ٿا، توهان ڪنهن ڳوٺ ۾ يا اسٽيشن جي پٽڙين جي ٻنهي پاسي کان گٽر نالن مٿان گهر اڏي رهندڙ ماڻهن ۾ نيڪي ڪمائڻ جي خيال کان ڪجهه راشن کڻي وڃي ورهائيندو ته اندازو ٿي ويندو ته هن ملڪ جي ماڻهو جي صبر ۽ برداشت ۽ سندس معراج جي حد ڪٿي بيٺل آهي. اٽي جي ڪلو لاءِ مرڻ ۽ مارڻ تي لهي اچڻ وارن ماڻهن جو ڪهڙو ڏوهه هنن پنهنجي عمر ۾ رڳو بک ئي ته ڏٺي آهي.
پر جڏهن جنگ وڙهي ويندي آهي ته اهي ماڻهو ناهن وڙهندا ملڪ جا دفاعي ادار ۽ تربيت يافته فوج وڙهندي آهي ۽ ملڪ جو دفاع ڪندي آهي،ان ڪري هي ملڪ باقي ٻين ماڻهن تي ڇو خرچ ڪري، سڀ ڪجهه ملڪ ئي ته آهي، انجا مفاد ۽ انجو انٽريسٽ ئي ته سڀ کان مقدم آهن ان ڪري هي رياست هڪڙو ئي هاٿي پالي ٿي.
فَري پنهنجي آزادي کي وساري چُڪي آهي، هن پنهنجي ڏک کي لڪائيندي پاڻ کي چيو ، ٺيڪ آهي هاڻي مونکي اجائي خيالن کي ڇڏي ٻاهر نڪرڻ گهرجي جو ڪيمپ تي پهچڻ جو وقت ٿي ويو آهي. ڪيمپ ڏانهن ويندي هن ڪوشش ٿي ڪئي ته ڪنهن کي به نه ڏسي پر هر گذرندڙ ماڻهو هن کي ڏسندو ٿي ويو ، ماڻهن جي نظرن جا سوال سچ پچ هن کي بيحد رنجينده ڪري رهيا هئا. ايستائين جو ڪي ماڻهو ته گهر جي دروازي ۾ داخل ٿيڻ کان پهرين پنهنجو پورو منهن هن ڏانهن ڦرائي ٿي نهاريو، فَري پنهنجي دل جي حوصلي سان هلندي ٿي وئي، هي پنهنجي ڀاءُ جي غيرموجودگي واري احساس ۾ وڪوڙجي وئي ، هو ڄڻ پنهنجي حال ۾ نه هئي.
بک هڙتالي ڪيمپ تي پهچندي پهچندي هن کي ڪجهه دير ضرور ٿي هئي پر هنجي پهچڻ سان سڀني هن کي ڀليڪار چيو، هن ڪيمپ ۾ اُهي ماڻهو ويٺل آهن جن جا ڀائر ، پٽ ۽ مڙس رياستي ادارن پاران کڻي گم ڪيا ويا آهن، جن بابت هن وقت تائين ڪابه خبر ناهي ته ڪٿي آهن. فَري، جي ڀر ۾ ويٺل آهي ڪوئٽه جي نسيمه بلوچ جنهن جي جيون ساٿي جليل بلوچ کي ايجنسي جي ڪارندن اغوا ڪيو، نسيمه، فري کي ٻڌايو ته هنجو سُهرو قدير بلوچ بئنڪ جو رٽائر ملازم آهي ۽ هن جو هسبينڊ جليل ريپپلڪن پارٽي جو انفرميشن سيڪريٽري هو، ريپبلڪن پارٽي بلوچستان جو هڪ ننڍڙو گروپ آهي جيڪو اڪبر بگٽي جي جمهوري وطن پارٽي کان الڳ ٿيو هو، نسيمه ٻڌايو ته هنجي خاوند تي سخت تشدد ڪيو ويو، هنجون ٻانهون پويان ٻڌل هيون، هڪ مهيني کانپوءِ هن جو لاش ويران رستي تان مليو، بابا قدير پنهنجي پٽ جي شهادت جي ايف آءِ آر ، آءِ ايس آءِ جي چيف جنرل شجاع پاشا خلاف درج ڪرائڻ ٿي چاهي پر ڪا به پوليس اسٽيشن ائين ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿي.
جليل کي مون هميشه هڪ ذميوار جيون ساٿي ۽ شفيق والد جي روپ ۾ ڏٺو، هي پنهنجي زمين سان ڪميٽيڊ ماڻهو هو، هن جو پڙهڻ ۽ لکڻ سان جذباتي لڳاءَ هو، ايجنسيون اسانجي ماڻهن کي چونڊي چونڊي مارين ٿيون.
نسيمه جي ڀر ۾ ويٺل آهي پروين بلوچ جنهن به فَري کي پنهنجي اسٽوري ڪجهه ان طرح سان ٻڌائي ته هنجي جي خاوند قدوس بلوچ کي ٻه سال پهرين FC وارن اغوا ڪيو، جيڪي ٻن اڻ رجسٽرڊ پڪ اپ ۾ آيا، جن ۾ سادن ڪپڙن سان ايجنسين جا اهلڪار ويٺل هئا، اسين مسلسل ٻه سال قدوس کي تلاش ڪندا رهياسين هن سان ٻه ٻيا دوست گڏ هئا جن کي پوءِ آزاد ڪيو ويو ، هنن اسان کي ٻڌايو ته ايجنسين وارا هر ٻئي ڏينهن اهو چئي ڊوڙائيندا هئا ته توهان کي ماريون ٿا ، اسان کي چوندا هئا ڀڄو اسان نه چاهيندي به ڀڄندا هئاسين هو پويان فائر ڪندا هئا، اسين سمجهندا هئاسين ته اسان مان هنن ڪنهن کي ماري ڇڏيو، پر هي خوف پيدا ڪرڻ لاءِ ائين ڪندا هئا، هي هر ڏينهن اها پريڪٽس دهرائيندي هئا، مارڻ جو هنن جو پنهنجو طريقو هوندو هو، هي انهن ماڻهو جي چونڊڪندا هئا جنهن لاءِ هنن کي اها پڪ هوندي هئي ته هي هر لحاظ کان اهم ماڻهو آهي، تنهن کانپوءِ ان کي مارڻ جي بيرحم ڪاروائي ڪندا هئا، گهڻو ڪري ڪارڪنن کي ماري ويران سڙڪ تي اڇليندا آهن يا هلندي گاڏي مان يا ان کان به وڌيڪ بي رحم ڪاروائي ڪندي لاش کي هيليڪاپٽرمان مٿان کان اڇلائي ڇڏيندا آهن. پروين جون اکيون ڀرجي آيون هيون ، هن چيو ته هنن قدوس سان به ائين ڪيو هن جي مٿي تي گولين جا نشان هئا ۽ هلندي گاڏي مان اڇليو ويو هو . مسلسل ٻن سالن جي گمشدگي کانپوءِ اسان کي انجو لاش ڪوئٽا جي ويران رستي تي مليو ، اسين به پنهنجو ڪيس عدليه ۽ انساني حقن جي ادارن وٽ کڻي وياسين ته اسان کي ٻڌايو وڃي ته قدوس بلوچ کي ڪهڙي ڏوه ۾ ماريو ويو آهي؟ قدوس ڪوبه ڏوهه ڪيو هو ته انجو ٽرائل ڪهڙي ڪورٽ ۾ هليو ؟ اسان کي انجو جواب گهرجي، ڪيس ته ڪورٽ ۾ آهي پر پوري سال کان اسين ڪورٽ جي جواب جي انتظار م آهيو ن، مان سمجهان ٿي ته هي رياستي ادارا ايجنسين اڳيان ڪابه حيثيت ڪو نه ٿا رکن، بلڪه هي انهن جي ئي مفادن لاءِ ڪم ڪن ٿا، هنن کي اسان آزمايو آهي، هي ادارا انصاف جي برعڪس نا انصافي تي ٻڌل آهن، ڪوئٽا جا سڀ وڏا واقعا ۽ هنن جي معني خيز خاموشي ان طرف اشارو ڪري ٿي ته هي محض مالدار طبقي ۽ رياست جي بيرحم پاليسين سان وفادار آهن.
قدوس هنن سڀني کان وڌيڪ محب وطن هو . جنهن ڪڏهن ڪوڙ نه ڳالهايو ، ڪڏهن ڪنهن سان دوکو نه ڪيو ، هن کي هميشه پنهنجي اٻوجهه ماڻهن جي اذيت ڀري زندگي تي افسوس رهندو هو ، هن کي ماڻهن جي سماجي حالت کي تبديل ڪرڻ جو فڪر هو ۽ هُن سادي نموني سان انهن کي حل ڪرڻ جي لاءِ انقلابي رستي جي چونڊ ڪئي، ڪنهن ماڻهو کي محض ان ڪري مارڻ ته هو سوچي ٿو، سمجهي ٿو ۽ پنهنجن ماڻهن لاءِ الڳ رستي جو انتخاب ڪري ٿو ته پوءِ آخر اهڙي رياست جي باقي رهڻ جو ڪهڙو جواز آهي، هن مردود ملڪ کي ته تباهه ٿيڻ گهرجي. پروين جوش مان ڳالهائيندي ٿي وئي، مان ٻاويهه ورهين جي آهيان، هن عمر ۾ مونکان منهنجو خاوند کسيو ويو آهي.
مونکي اها منحوس رات ياد آهي، شهر جي ڳلين مان اونداهي جا جلوس ٿي نڪتا، ماڻهن جون صدائون، هڪلون، جانورن جو مستيون ۽ ديوارن جا نعره سڀ خاموش ٿي ويا هئا، شهر جو نقشو ويڙهي ڄڻ ڪنهن پنهنجي جيب ۾ رکي ڇڏيو هجي، مان ڪنهن اڻ ڄاتل خوف ڪري حيران هئس ۽ ائين ٿي محسوس ڪيم ڄڻ ڪا مصيبت اسانجي رستي ۾ هجي، اهو احساس واجبي هو، ڇاڪاڻ ته قدوس ائين سمجهيو ٿي رياست خلاف مذاحمت تيز ڪري ئي پنهنجن ساٿين جي زندگي کي بچائي سگهجي ٿو، ايتري ۾ ڪجهه ماڻهو گهر جا دوازا ٽوڙي اندر آيا، انهن مان هڪ رڙيون ڪندي چئي رهيو هو پنهنجا هٿ مٿي ڪريو ۽ هو اشارا ڪري مونکي خاموش رهڻ لاءِ چئي رهيو هو، هنن سٺ ورهين جي بابا کي ڌڪا ڏنا. هنن قدوس کي ٿڦڙون پي هنيون، منهنجي رڙين ڪرڻ تي مون ڏانهن رائفلون سڌيون ڪيون ۽ خاموش ٿي ويهڻ جا دڙڪا ڏيندا رهيا. هنن قدوس کي گاڏي ۾ ائين ڦٽو ڪيو ڄڻ رڍ ٻڪري هجي، مان هتي ڪيمپ ۾ هر روز اچان ٿي، مان اوستائين ايندي رهندس جيستائين مونکي اهو نه ٿو ٻڌايو وڃي ته قدوس کي ڪهڙي ڏوهه ۾ ماريو ويو ؟ فرزانه توکي اهو به ٻڌايان ته مونکي ۽ بابا کي مارڻ جون ڌمڪيون ملنديون آهن. ڪنهن اڻ ڄاتل نمبر تان گاريون ڏيندي چوندا آهن ته گهر کان ٻاهر نڪرندينءَ ته ماري ويندينءَ خاموش ٿي ويهه! پر مان ڪڏهن به خاموش نه ٿيندس پوءِ ڇو نه ماري وڃان، مون پنهنجي جيئڻ کي قدوس جي غم ۾ تبديل ڪرڻ بجاءِ ان کي پنهنجي طاقت ۾ تبديل ڪيو آهي. هنن منهنجي زندگي جا دروازا بند ڪيا آهن پر مان پنهنجي تنهائي کي ڇڏڻ جو فيصلو ڪيو آهي، ڪالهه جي نسبت مون پاڻ ۾ وڌيڪ طاقت ۽ همت محسوس ڪئي آهي، اها ئي ڳالهه منهنجي زندگي لاءِ ڪافي آهي، پروين ڏک جي ڪيفيت ۾ وڌيڪ هڪ جملو به نه ڳالهائي سگهي.
پروين جي پختي ارادي ۽ يقين کي ڏسي فَري به ڄڻ پنهنجي بي ترتيب ۽ الجهيل وجود کي جوڙڻ لڳي، هن هاڻ پروين جي يقين کي پنهنجي طاقت ۾ تبديل ڪيو، ڪئمپ جا سمورا چهرا هن کي پنهنجا سڃاتل ٿي لڳا. هنن سمورن جي ڪهاڻي ۽ درد به هڪ هئا، هنن مان ته ڪيترا اهڙا به آهن جيڪي بلوچستان جي ڏورانهن علائقن مان آيل آهن ۽ رات جو ڪئمپ جي فرش تي شال اوڙهي سمهي رهن ٿا، هي سڀ ڄڻ هڪٻئي جي گهرجاڀاتي آهن، جيتوڻيڪ انهن جي دلين ۾ دردن جو اڻ کٽ سلسلو هو انجي باوجود ائين لڳندو هو ته، هو صبح جو 6 وڳي کان رات جو 8 وڳي تائين رائفلون هٿ ۾ تاڻيو دشمن جو انتظار ڪري رهيا آهن.
هي هڪٻئي سان ايترا ته مانوس ٿي ويا آهن جو بنا ڪجهه هڪٻئي کي ٻڌڻ جي هڪٻئي سان گفتگو ڪري سگهن ٿا، هڪٻئي جا ٽهڪ ۽ لڙڪ سنڀالي سگهن ٿا، هي سمورا چهرا ۽ سمورا درد هاڻ مڪمل طور تي هڪٻئي ۾ جذب ٿي ويا آهن ۽ هڪ ٻئي جو عڪس ٿي ويا آهن، اها ڪا عجب جهڙي ڳالهه ناهي، رشتا جڏهن فائدي ۽ نقصان واري سمجهه کان مٿي ٿي ويندا آهن ته ان ڪيفيت ۾ سڀني ڳالهين جا سمورا پردا هٽي ويندا آهن، سڀني ڳالهين مان اسان ان حقيقت کي ڄاڻون ٿا ته اسان هڪٻئي کي کڻي اهو نه به ٻڌايو هجي، پر اسان سڀ هڪ جهڙو ئي سوچون ٿا ته اسانجن پيارن کي ڪنهن قيد ڪيو آهي ۽ ڪنهن انهن کي شهيد ڪيوآهي. ان ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته هي رياست ئي انهن جي قاتل آهي ۽ اهو روز روشن وانگر ظاهر آهي، فري جوش ۾ ڀرجي وئي هئي، هن پنهنجي سمجهه کان مٿي سوچيو ٿي، تنهن ڪري ئي اهي نشانيون آهن بغاوت ۽ انقلاب جون.