صوفي تي ٿيا، جيئن ڪين کنيائون پاڻ سين
صوفيءَ جي صفاتي زندگي به عجب آهي، جنهن ۾ ڪيتريون ئي بندشون، قيد، مجاهدا ۽ رياضتون هن جي جياپي جو جز بڻجيو وڃن. هن جي واردات قلبي ۽ ڪيفيات روحي مسلسل حرڪت ۾ رهندي، وحدت ۽ ڪثرت جي عمل کي عملي صورت ڏئي پنهنجي سڃاڻپ ٺهرائيندي آهي. صوفيءَ جي ڪردار کي سماج جي تبديليءَ جو ڪارڻ ڄاڻندي هن جي سوچ ۽ عمل جي معاشري تي پوندڙ اثرن، هن جي تعليم ۽ عمل تي مدلل بحث پڙهندڙن کي ڪامل ۽ مڪمل انسان کي سڃاڻڻ ۾ مدد ٿو ڏئي. اهڙو ڪامل انسان، جنهن جي حال تي پوري گرفت هجي، هو حال جو جيڪو تجزيو ٿو ڪري ۽ حالتن جو حل ٿو ڪڍي ان کي لطيف هيئن نشانبر ٿو ڪري:
نوري ۽ ناري، جوڳيئڙا جهان ۾ ،
ٻري جن ٻاري، آئون نه جيئندي ان ري.
*
اندر مُلا مل، ٻهر ڪوجها ڪاپڙي ...
اهڙا ڪردار جيڪي ڪائنات ۽ زندگيءَ جي ارتقائي عمل کان واقف آهن، اهي هميشه انساني زندگيءَ جي ترقي ۽ خوشحاليءَ جا خواهان رهيا آهن. هنن پاران عام ماڻهوءَ کي اهڙا گڻ ۽ اصول آڇيا ويا آهن، جو مشڪل وقت ۽ مايوسيءَ جي حالت ۾ اهي انهن کي نااميديءَ جي اونداهي اوڙاهه ۾ اڇلڻ بدران روشن راهن جو ڏس ڏئي رهيا آهن.
طلب جي تنوار، متان ڪرين مڱڻا،
ڌڪي ڪندئي ڌار، ماڻڪ ڏئي مُٺ ۾ .
*
هن هڏي هئه هئه، همه کي حيران ڪيو...
*
هڏو ڏئي وات، ڌڻين ڌڪاري ڇڏيا...
لوڀ ۽ لالچ واري حياتيءَ کي ڪو دوام ڪونهي، اهڙي قبيح ۽ ڌپاري هستيءَ کان نيستي هزار بار بهتر آهي، جيڪا بي نياز هجي.
سي ستا ئي سونهن، ننڊ عبادت جن جي...
*
پانڌ جنين جي پانڌ سين، لڳو ٿئي لڄ...
*
پاڻ نه کڻن پاڻ سين، نڪي ساڻن پاڻ،
اهڙا جن اهڃاڻ، آئون نه جيئندي ان ري.
صوفيءَ جو پهريون شرط آهي پاڻ سڃاڻڻ، تنهن کان پوءِ ئي هن تي انسان جي تعظيم فرض بڻجي ٿي، ان منزل تي پهچي صوفي انسان کي ئي سڀ ڪجهه ٿو سمجهي ۽ پنهنجو پرين به ان ۾ ئي ٿو پسي.
مون تي اکڙين، وڏا ٿورا لائيا،
ته پڻ پرين پسن، جي کڻان کر سامهون.
سبحان الله! ڇا ته خيال آهي، ڇا ته فنائيت جي منزل آهي، دشمن مان دلبر جو ديدار پسڻ، اها منزل صرف صوفيءَ کي ئي سونهين، عام ماڻهوءَ جي ڇا مجال آهي، جو سڄڻ ۽ ڏڄڻ جي فرق کي يڪسر رد ڪري سگهي. صوفيءَ جي نظر دوربين، خوردبين ۽ ايڪسري کان ڪيئي قدم اڳتي ڏسڻ جي صلاحيت رکي ٿي. اها جسم جي رڳن ۾ ڊوڙندڙ رت مثل آهي.
صوفيءَ سير سڀن ۾ ، جيئن رڳن ۾ ساهه،
سا نه ڪري ڳالهڙي، جي پريون پروڙي پساهه،
آهس ايءُ گناهه، جي ڪا ڪري پڌري.
جڏهن صوفي ان منزل تي پهچي ٿو ۽ ڳجهه کي ڳولي لهي ٿو ته هن تي هر راز عيان ٿيو پوي پر هن تي اها بندش آهي ته ان قلبي واردات ۽ روحاني ڪيفيت جي ڪنهن سان پچار نه ڪري، ايئن ڪرڻ سان هن جي پوڄا ٿيندي، جيڪا هن لاءِ روڳ کان گهٽ ناهي، جيڪا هن جي روحاني ۽ قلبي واردات کي نازڪ شيشي جيان ريزا ريزا ڪري ڇڏيندي.
پوڄا ڪار مَ پاڻ کي، پل پوڄا کان پاڻ...
*
خلق خادم جيئن ڪرين، ايءُ راول وڏو روڳ،
ڀڳن ڪونهي ڀوڳ، جي پوريا پروڙئين.
پنڻ هر مذهب، فرقي ۽ فقہ ۾ حرام آهي، البت قلندر سيوهاڻيءَ پنهنجي طريقت ۾ سوا پهر جو سير پنهنجي طالب تي حلال ڪيو آهي، جنهن مان هڪ حصو پنهنجي نفس جي ڪتب آڻي، باقي چار حصا في سبيل الله، الله جي بندن تي خرچ ڪري. ان ڪري ئي فقير کي ”پنج پال“ چيو ويو آهي. شخصي طور، پنڻ يا وٺڻ گهٽتائي ۽ ڪڌائي آهي، جنهن سان ماڻهوءَ جو اندر مجروح ٿو ٿئي ۽ محتاجيءَ جو احساس هن کي اندر ئي اندر ۾ کائيندو ٿو رهي. صوفيءَ کي جڏهن ڪير خيرات طور ڪجهه ڏئي ٿو ته کيس صدمو ٿو رسي.
هو سمجهي ٿو ته ڏيندڙ مون کي همدردي ۽ مدد جي لائق ٿو سمجهي، صوفي پاڻ کي ان حالت ۾ ڏسي ڏکارو ٿو ٿئي، هو سمجهي ٿو ته آئون ڏيڻ واري هٿ تي ڀاڙي، پنهنجي پالڻهار ۽ رزاق جي فياضيءَ جي ڪٿي نفي ته نه ڪري رهيو آهيان؟:
پوريا در نه پن، متان پنئي پوري نه ٿئي،
جو رين رساڻي دِن، ڏئي ڏُرمائي ڪين ڪي.
شاهه جي رسالي ۾ ڪلياڻ کان رامڪليءَ تائين صوفيءَ جون ڪيتريون ئي وارتائون، اوصاف، هن جي عقيدي ۽ عمل جا ڪيئي رنگ پسي سگهجن ٿا. ***