شاهه عبدالڪريم بلڙيءَ واري جي شاعري
بيان العارفين ۾ شاهه ڪريم جا ڪل 94 بيت ملن ٿا، ٽي بيت ٽن سٽن وارا آهن، باقي 91 بيت ٻن سٽن وارا هندي دوهي جي قسم جا آهن. مٿي ذڪر ڪيل ڪتاب ۾ 7 بيت قاضي قادن جا، 5 دوها گمنام شاعرن جا ۽ ٽي هندي دوها به ملن ٿا. موضوع جي حوالي سان اهي موکي متارا، ڪلياڻ، سسئي، سهڻي، گهاتو، مارئي ۽ رامڪليءَ جي داستانن سان مطابقت رکندڙ چئي سگهجن ٿا. فلسفي ۽ خيال جي نسبت سان انهن ۾ انساني سڀاءُ، اخلاق، قرباني، جرئت ۽ سچائيءَ جا قدر ڏنل آهن. شاهه لطيف وٽ جيڪي موضوع آهن اهي انهن ئي آڳاٽن سنڌي شاعرن وٽان کنيل آهن. ڀٽائي انهن شاعرن جي پراڻي ۽ ٺيٺ سنڌي ٻولي گرامر جي قالب ۽ مروج لهجن ۾ ڄڻ ته ٻيهر ترتيب ڏني آهي، جهڙوڪ قاضي قادن، شاهه ڪريم، صوفي شاهه عنايت شهيد ۽ ميون شاهه عنايت نصرپوريءَ جي چيل بيتن جي آڌار تي پنهنجي شاعري جو محلات اڏيو اٿس.
فڪر ۽ ٻوليءَ جي لحاظ کان مڙني اساسي شاعرن ۾ شاهه ڪريم نيارو ۽ نشانبر آهي، هن جي شاعريءَ ۾ جيڪو درد ۽ جيڪا پيڙا آهي، ان لطيف کي وڌيڪ سوچڻ ۽ لوچڻ تي مجبور ڪيو:
متارڪا ڳڀرو، گرٿ نه ٻڌن گوڏ،
آئيا اڱڻ هوڏ، سر ڏيو، سرو پين.
متارن جا نوجوان ڳڀرو، گوڏ ۾ (چيلهه سان ) ڌن ناهن ٻڌندا، پر ڪلال جي اڱڻ تي سر ڏئي شراب پيئندا آهن. هن خيال کي لطيف سائينءَ ڪيڏي نه خوبصورت انداز ۾ بيان ڪيو آهي:
موکي! متارن جا، ننڍا ڪيم نهار،
جُه ساماڻا سري ڌڻي، ته اڇا اڱڻ ڌار،
ناڻو ڪيم نهار، سر پڻ ڏيندا سٽ ۾ .
گهاتوءَ جي هڪ بيت ۾ شاهه ڪريم فرمايو آهي ته :
جا تو گهڙي گهٽ، ماڪڙياري مڇڙا،
ان ڪنڍي ڪيترا، نيئي پڇاڙيا پٽ.
”اي مڇ! تنهنجي نڙگهٽ ۾ جيڪا ميخ لڳل آهي، ان ڪنڍيءَ ڪيترائي مانگر کڻي پٽ پڌاريا آهن.“
مارئيءَ جو هڪ بيت، جيڪو شاهه ڪريم جي بياض ۾ ملي ٿو، شاهه لطيف جو اهڙو ئي بيت رسالي ۾ موجود آهي، پر هِنن ٻنهي جي ترتيب ۽ صحت ۾ رات ڏينهن جو فرق آهي:
ڪاڻياريون ڪيئن ڪن، عمر اڇا ڪپڙا،
جنين جا ٿرن ۾ ، ور ٿا ويڻ سهن.
هن خيال کي لطيف سائينءَ هيٺين طرح پيش ڪيو آهي:
عمر اڇا ڪپڙا، ڪاڻياريون ڪيئن ڪن،
جنين جا ٿرن ۾ ، ور ٿا ويڻ سهن،
هو جي حق ڀڃن، سي ڪيئن ستيون سومرا.
شاهه ڪريم جي بيتن ۾ ٽي بيت ٽن سٽن وارا آهن جنهن لاءِ علامه دائود پوٽي لکيو آهي ته ”شاهه ڪريم جي ڪلام ۾ ٽي بيت ٽه تڪيا آهن، جيڪي تاريخي لحاظ کان شعر جي ترقيءَ ۾ سونهري ڪڙي آهن. شاهه عبداللطيف به انهيءَ مدِ نظر پنهنجن بيتن ۾ وڌيڪ سٽون داخل ڪيون، جنهن ڪري شاعراڻي خيال ۾ وڌيڪ نزاڪت ۽ وسعت پيدا ٿي پئي.“ نموني طور هتي اهي بيت پيش ڪجن ٿا:
جاڳي جاڳي سسئي، جان هيجان هٿ وڌاءَ،
تان سڃي سيج پرينءَ ري، پنهون پٿر ناهه،
نڪرندي چياءُ، گهوڙا گهر نه سپرين.
جاڳي جاڳي جو سسئيءَ کي جهپ وٺي وئي، اک کلڻ تي پاٻوهه مان، جڏهن ڀاڪر وجهڻ جي ڪيائين ته، سيج سڃي هئي، پنهون کٽ تي نه هو، ٻاهر نڪري چيائين ته، گهوڙا! پرين ته گهر ۾ نٿا ڏسجن!
ان خيال تي به لطيف ٿوري ڦير گهير سان بيت چيو آهي، جنهن جي آخري سٽ آهي:
اٿي ائين چياءَ، گهوڙا! گهر نه سپرين.
جيئن ته سنڌ جي ڌرتي، ڌارين جي گهوڙن جي سنبن جي لتاڙيل هئي، ان ڪري سنڌي ٻوليءَ ۾ ”گهوڙا! ڙي گهوڙا،“ انياءَ، ظلم جو محاورو ۽ اصطلاح بڻجي ويو، جنهن کي لطيف سائينءَ پنهنجي فنڪاريءَ سان رسالي ۾ ڪيترين ئي جاين تي استعمال ڪيو آهي، ان دور ۾ گهوڙو هڪ جنگي هٿيار طور استعمال ٿيندو هو:
چندن چور ڪريندي، رتو منهن ڪهاڙ،
سڄڻ ڏڄڻ نه ٿئي، جي رُسي سؤ وار،
پروڙيو پرار، ته ڪرهيندي قرب ٿئي.
چندن کي ڪپيندي، ڪهاڙيءَ جي ڌار ڳاڙهي ٿي ويندي آهي، دوست ڪڏهن به دشمن نه ٿيندو آهي، توڻي جو سؤ ڀيرا رسي. پري واري پوري طرح ڄاتو ته، مصيبتن ۽ تڪليف سان ئي قرب ٿيندو آهي.
جهوريڙا جهڻڪن، مٿي مين مڱڻا،
سپڙ رات سمگيا، ڏکيا ڏينهه ڏسن،
گهر ٿا گهوٽ وڃن، چندا لٿي چارڻين.
ڳانن ۽ جهلن وارا تنبورا، تنوارين ٿا، مڱڻا اٺن تي تنواريندا وڃن ٿا. سپڙ ڄام کين رات نوازيو آهي. اهي ڏينهن ڏٺي جو نروار ۽ نشانبر ڏسڻ ۾ اچن ٿا، اهي گهوٽ هاڻي گهر ٿا وڃن، ڇو ته چارڻن جي چنتا ختم ٿي وئي آهي.
هن بيت ۾ ”ڏکيا“ لفظ ڏک جي جمع ۾ استعمال ٿيل آهي، جڏهن ته ڏينهه، ڏينهن جي معنيٰ ۾ استعمال ٿيل آهي سمگيا معنيٰ نوازيا ۽ چندا معنيٰ چنتا آهي.
مرزا قليچ بيگ 1904ع ۾ (رساله ڪريمي) ترتيب ڏئي ڇپايو، جنهن جي 27-28 صفحي تي لکي ٿو ته، ”جيئن ته شاهه ڪريم جو ڪلام تمام ٿوري انداز ۾ آهي، ان ڪري هن کي سنڌ جو شاعر چئي نٿو سگهجي، البته هو سنڌ جو وڏو اولياءُ ضرور هو.“ ان جي جواب ۾ 1937ع ۾ علامه دائود پوٽي پنهنجي پاران شاهه ڪريم بلڙيءَ واري جو ڪلام ڇپايو، جنهن ۾ مرزا قليچ بيگ صاحب جي راءِ بابت لکندي پنهنجي ڪتاب جي صفحي 37 تي شاعر جي وصف بيان ڪيائين ته ”شاعر جي معنيٰ آهي اهو شخص، جنهن کي شعور يا احساس هجي ۽ نه اهو شخص جو ڪاغذ ۽ قلم کڻي قافين جي لانڍ تيار ڪري. وزن ٺاهي شعر گهڙيندو وڃي، ان کي سگهڙ چئبو، شاعر نه چئبو، شاعر اهو آهي، جنهن جي دل ۾ جذبو هجي ۽ جو انهيءَ جذبي کي سهڻو لفظي لباس پهرائي سگهي.“ ان ئي ڪتاب جي صفحي 36 تي مرزا صاحب جو رد هن طرح لکيو اٿس،” مان مرحوم جي راءِ کي ڀڃڻ نٿو چاهيان، پر شاهه ڪريم جو ڪلام پڙهندي بخوبي پروڙي سگهندا ته، مرحوم جي راءِ سراسر غلط آهي.“
پاٺيون جان نه ڪجن، روئي ڌوئي اکڙيون،
جر ڪجر جن اکين ۾ ، سي ڪيئن پرين پسن.
***