ڪيو مطالع مون...
شاهه عبداللطيف جي شاعريءَ جو بياض جيڪو گنج شريف سميت پراڻن قلمي نسخن ۾ ملي ٿو، اهو سرود يعني سر سسئيءَ کان شروع ٿيل آهي. هاڻوڪو رسالو راڳداري ۽ موضوعن کي ذهن ۾ رکي ترتيب ڏنو ويو آهي. هن وقت رسالو سُر ڪلياڻ کان شروع ٿو ٿئي، ڇو ته هي راڳداريءَ جي حساب مان پهريون راڳ آهي، سانجهيءَ وقت ڳايو ويندو آهي. ڪن ماهرن جو رايو آهي ته هي اسر ويل به ڳايو ويندو آهي، ڇو ته ٻئي سونهارا ۽ برڪت ڀريا ويلا آهن. هن سُر کي ڳائڻا ٽن شڪلين يعني، ڪلياڻ، شڌ ڪلياڻ ۽ يمن ڪلياڻ جي شڪل ۾ ڳائيندا آهن، جن جو آلاپ ۽ لڳندڙ سُر مختلف آهن.
ڪلياڻ لفظ جي معنيٰ آهي: شانتي، آنند ۽ سڪون، جيڪا سنسڪرت جي لغت موجب آهي، پر ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ان معنيٰ کي نٿو مڃي. سندس تازو ڇپيل ڪتاب ( لطيف جو فهم۽ فڪر ) ۾ هو لکي ٿو ته هن لفظ جي معنيٰ آهي ”ڪارنامو“ جنهن لاءِ وٽس ڪو لغوي دليل ناهي، باقي، چوي ٿو ته جيئن اسان چوندا آهيون ته” تو ڪهڙو ڪلياڻ ڪيو آهي“ ان ڪري سنڌيءَ ۾ هن جي معنيٰ ٿيندي ڪارنامو! ڊاڪٽر صاحب جو دليل ڪمزور آهي. هي سُر حمد باري تعاليٰ کان شروع ٿئي ٿو، ان کان پوءِ مٺي مرسل رسول ڪريم عه جي ساراهه بيان ڪيل آهي، جيڪو هن ڪائنات جي تخليق جو ڪارڻ آهي. ان کا پوءِ، عاشق، پتنگ، ويج ۽ طبيب جو ذڪر ٿو اچي.
شاهه لطيف کي شارحن هڪ ئي رُخ ۾ ڏٺو آهي، هن کي صوفي، پرهيزگار ۽ اولياءُ ڪري پوڄيو ٿو وڃي، جنهن جو سبب شايد اهو آهي ته هن وٽ جيڪا بغاوت، انقلابيت، سماجيات ۽ عام ماڻهوءَ سان پيار آهي، ان کان گهٻرائي، اديب سڳورا هن جي صرف مذهبي پهلوءَ کي اجاگر ڪري، رسالي کي پڙن ۾ ويڙهي ڀٽائيءَ کي قبي ۾ قيد ڪرڻ ٿا چاهين. حقيقت اها آهي ته هي وڏو سماجي نقاد آهي، ايتري تائين جو خود تنقيدي پهلو به هن وٽ موجود آهي. هن سماج ۾ خاص ڪري سنڌي جاگيرداري سماج ۾ جيڪي طبقا ٽولا ۽ فرقا آهن، اهي هن جي تنقيد واري نشتر کان وانجهيل ناهن. هن مرشدن، صوفين، جوڳين تي تنقيد ڪرڻ سان گڏ هندو ۽ مسلمان کي به پنهنجي مذهب ۽ مسلڪ سان سچو رهڻ، جي تلقين ڪئي آهي.
اسانجي سماج جي ڪريل طبقن، عورت ڪمي، ڪاسبي، هاري ناري، هن ڌرتيءَ جي دک درد، سونهن، ڏڪار، سڪار، سمونڊ، جبل ويندي وطن جي ڪرڙن، ڪانديرن ۽کيهه يعني ڌوڙ ۽ رئيءَ سان به لنئونءَ لڳل اٿس، ايتري تائين جو سنڌ ۾ ايندڙ پرديسي پکين ۽ انهن جي شڪارين کي به ڳايو اٿس. سورن سان ته ڪو پيچ پيل اٿس، جو چيو اٿس ته:
ڏک سکن جي سونهن، گهوريا سک ڏکن ري،
جنين جي ورنهن، سڄڻ آيو مان گهرين.
اهو ئي سبب آهي جو، هن بندي کي اعتماد سان اهو چوڻ جي ضرورت محسوس ٿي ته جيئن پنهنجي قومي شاعر جي اصل صورت عوام کي پسائي سگهجي ته هي تارڪ نه پر اوهان جو سونهون، رهنما ۽ ڀرجهلو آهي، ان ڪري ئي هن اوهان جي ٻوليءَ کي پنهنجي شاعريءَ لاءِ چونڊيو ته جيئن اوهان جي ٻولي محفوظ ٿئي ۽ اوهان هن کي سمجهي سگهو.
ان ڳالهه کان ڪنهن کي به انڪار ناهي ته لطيف مذهبي هو، مومن ۽ متقيءَ جي منزل کان به وڌيڪ سچو صوفي هو، قرآني تعليمات جو شارح، اهلبيت سان محبت ڪندڙ، پاڻ وڃائڻ وارو، قناعت ۽ سادگي اختيار ڪرڻ وارو هو، ليڪن سنڌ ڌرتيءَ ۽ ان ۾ وسندڙ ماڻهن سان جو نينهن هوس، ان ڪري انهن جي سوچن، رواجن، ڏکن سورن کي نه رڳو جيئن جو تيئن پيش ڪيو اٿس پر انهن جو حل به ڏسيو اٿس. اسان سنڌين کي هن شخص سنڌيءَ ۾ قرآن شريف جو حقيقي مفهوم سمجهايو آهي ۽ واحد جي وڏائي، ان جي محبوب جو ڪردار ۽ عظمت به سمجهائي آهي، ان ڪري ئي سنڌ جي يگاني عالم عبدالرحيم گرهوڙيءَ کي لکڻو پيو ته:
آهي عبداللطيف تي، رضامندو رحمٰن،
جوڙي جنهن قرآن، سنڌيءَ ۾ صحيح ڪيو.
ڀٽائيءَ محمد بن قاسم جي سنڌ مٿان حملي تي به ٻه بيت لکيا آهن. بن قاسم سنڌ تي ڪاهه 712ع ۾ ڪئي هئي ۽ اسانجو شاعر 1689ع ۾ پيدا ٿيو ۽ 1752ع ۾ پنهنجي ڏيهه اسهيو هو. چون ٿا ته مولانا جلال الدين رومي به 712ع ۾ جنم ورتو هو. ڪربلا جي ڪيڏاري کانسواءِ، ڀٽائي سنڌ جو ڪيڏارو به لکيو آهي، جو اوهان کي هن جي شاعريءَ ۾ نادر شاهه، ارغونن، ترخانن، مغلن ۽ ٻين ٻاهرين حملي آورن جي لشڪر جي گهوڙن جي ٽاپ به ٻڌڻ ۾ ايندي ۽ ٺٽي ۽ سيوهڻ کي باهه ڏئي ساڙڻ وارو دونهون به نظر ايندو!
ڀينر هن ڀنڀور ۾ دوزخ جو دونهون،
سوارو سونهون، پچي پورج سسئي.
*
ڏکي ڏک مٿي ڪري، ڇپر وانءَ پيهي،
گڏبئي ات ڏيهي، سوڌيون ڏيندئي خبرون.
مٿيون بيت جهوڪ جي واقعي تي لکيل اٿس. هي واقعو سندن حياتيءَ ۾ ٿيو ۽ نادر شاهه جي حملي جا ڪلور به هن جي چت کي چور ڪري ويا هئا. جهوڪ تي ته سڌا بيت به لکيا اٿس، جنهن لاءِ سنڌي ادب ۾ مولانا دين محمد وفائيءَ جي سند سان شاهدي موجود آهي. وفائي صاحب لکي ٿو ته ”رامڪلي“ جي ٽئين داستان وارا بيت ”اڄ نه اوطاقن ۾ طالب تنوارين“جهوڪ جي سانحي تي لکيل آهن.
جهڄان پسيو جهوڪ، آيل سنگهارن جي،
جن ٿي پهي پياريا، منجهان مٽن موڪ،
لڏي وچان لوڪ، اٺي ويئڙا اُڪري.
ڀٽائي صاحب شعوري طرح سنڌ کي محفوظ ڪيو آهي، هن ڏيهه جي ڪا به وٿ، جيوَ، نظارو ۽ واقعو هن جي نظر کان اوجهل ناهي. سنڌ جي تاريخ، جاگرافيءَ تي پوري زور ۽ درد سان لکيو اٿس، اهڙا ئي ته تخليقڪار پنهنجي قوم جي درد کي سمجهندا آهن ۽ ان درد کي پنهنجي سيني ۾ سانڍي، صدين جون صدائون ايندڙ نسلن کي منتقل ڪندا آهن. هن جا وڏا وڙ آهن، جنهن اسان کي اهل ڪتاب قوم جو شرف بخشيو آهي، اسان وٽ شاهه جو رسالو نه هجي ها ته شايد اسان اڄ اها ٻولي نه ڳالهايون ها.
***