ڪراڙ ڍنڍ، ڀٽ شاهه بيوٽيفڪيشن پلان، تعارف ۽ تجويزون
ان وقت ڀٽ شاهه ننڍڙو ڳوٺ هو، جڏهن 1951ع ۾ سنڌ اسيمبليءَ جي اڳوڻي اسپيڪر سيد ميران محمد شاهه ۽ اڳوڻي وڏي وزير عبدالستار پيرزادي ڪلچرل سينٽر جو بنياد رکيو، هنن جي ڪوششن سان سرڪاري طور پهريون ڀيرو لطيف جو ميلو”ساليانو عرس“ ڪري ملهايو ويو، جنهن لاءِ سنڌ سرڪار هنن کي 10 هزار رپيا بجيٽ ڏني. شاميانا هڻي، فانوس ۽ جنريٽر هلائي هنن ميلي جون تقريبون سرانجام ڏنيون. ادبي ڪانفرنس جو رواج وڌو ۽ ان ۾ پڙهيل مقالا ايندڙ سال ڇپرائڻ جو پروگرام جوڙيو،”يادگار لطيف“ جا ڪتابچا ان جا گواهه آهن.
هن ئي پهرين ميلي ۾ هنن نيشنل هاءِ وي کان درگاهه تائين روڊ جو مطالبو ڪيو، ڀٽ شاهه ڪلچر ڪميٽي معرفت ڪلچرل سينٽر ڀٽ شاهه جي تجويز پيش ڪئي. روڊ 1953ع ۾ ٺهي راس ٿيو، ان وقت ڀٽ شاهه يونين ڪائونسل به نه هو، هن وقت ٽائون ڪاميٽي آهي. ڪلچر سينٽر جي بنياد رکندڙن جو مقصد واضح هو ته درگاهه ۽ ڳوٺ کي جوڳي ترقي ڏياري پوءِ هتي ادارا قائم ڪجن ته جيئن انهن جي هلائڻ ۽ ڪامياب ٿيڻ کي يقيني بڻائي سگهجي. هن درگاهه ۽ هن هستيءَ سان سنڌي ماڻهن جو روحاني رشتو آهي، اهي هن کي اهڙي ئي شان شوڪت سان ڏسڻ گهرن ٿا، ان ڪري هر دور حڪومت ۾ هن طرف ٿوري گهڻي توجهه رهي آهي ڪجهه اعلانن جي شڪل ۾ ته ڪجهه عمل جي شڪل ۾ . حڪومت لاءِ مجبوري اها آهي ته هماليه جيڏو قد رکندڙ شاعر جو ميلو ٻارهين مهيني اچي ٿو جنهن ۾ عوام ڀرپور شرڪت ڪري ٿو، ان مجبوري سبب جنرل ضياءُ کي به اچڻو پيو.
هن پلان کي ڪيئن هجڻ گهرجي، هن ڳوٺ ۾ ڪهڙيون ڪهڙيون سهولتون هجن، هتي جا ثقافتي ادارا ڪهڙي قسم جو ڪم ڪندا، عوام ۽ خاص ڪري ادب لاءِ ڪهڙا منصوبا هوندا؟ انهن معاملن تي وقت به وقت بحث ٿيندو رهيو آهي. اسين هتي صرف ان شروعاتي بحث جي نتيجي ۾ ورتل ڪوششن ۽ تجويزن تي نظر وجهنداسين ته انهن تي ڪهڙي طرح ۽ ڪيترو ڪم ٿيو آهي ۽ وڌيڪ ڇا ڪرڻ جي ضرورت آهي.
هن سلسلي ۾ سائين جي ايم سيد جي صلاحن کي به نه وسارڻ کپي، جيڪي هن 1952ع واري ميلي ۾ لکت ۾ پيش ڪيون هيون ته ڀٽ شاهه ڪلچرل سينٽر کي ڪيئن هجڻ گهرجي، پنهنجي ان پيپر جي شروعات ۾ چيو هئائين ته ”آئون حزب اختلاف ۾ هوندي، حزب اقتدار جي فنڪشن ۾ آيو آهيان، جنهن جو مقصد صرف لطيف تي بهتر ڪم ڪرڻ جو نيڪ ارادو آهي، ان ڪري ئي هن پروگرام ۾ شامل ٿيو آهيان.“ اهڙي طرح شهيد ذوالفقار علي ڀٽو ايوب جي منسٽريءَ کان وٺي هن درگاهه تي ايندو رهيو ۽ سرڪار کان وقت به وقت فنڊ به منظور ڪرائيندو رهيو. ميوزيم ۽ آڊيٽوريم وارين عمارتن جو افتتاح ڀٽي صاحب جو ٿيل آهي. 1976 ع ۾ عوامي حڪومت جي دور ۾ ڀٽ شاهه ڪلچر ڊولپمينٽ ڪامپليڪس جي پيڙهه جو پٿر رکيو ويو هو، جيڪو هن وقت ڀڄي ڀري ويو آهي. ان پروجيڪٽ جي فائيلن ۾ هن کي جديد قسم جو مثالي شهر بڻائڻ جون تجويزون شامل هيون، هن مقصد لاءِ جيڪا زمين خريد ڪئي وئي هئي، ان تي قبضو ٿي چڪو آهي. هن منصوبي ۾ ايگريڪلچر لاءِ الڳ ڪامپليڪس جي تجويز هئي جنهن ۾ سبزي ۽ اناج منڊيءَ کانسواءِ دوائون، ڀاڻ ۽ اوزار وغيره، ايگريڪلچر مشينري لاءِ ورڪشاپ وغيره تجويز ڪيل هئا. ملاکڙي کان الله واري چوڪ تائين روڊ جي اولهه طرف پيل پلاٽ اوقاف کاتي پاران مسافر خانن لاءِ وقف ڪيا ويا هئا، جنهن جي پيڙهه جو پٿر اسلم سنجراڻي رکيو هو جيڪو ان وقت اوقاف کاتي جو چيف هو، اهي اڄ سوڌو جڙي راس ناهن ٿيا.
ڪراڙ ڍنڍ کي ٽي ڀيرا پوريو ويو آهي، جنهن ڪري هن جي ڊيگهه ۽ ايراضي متاثر ٿي آهي، اها هن وقت ڪني پاڻيءَ جي کڏ جو ڏيک ڏئي رهي آهي. ڪراڙ ڍنڍ سان شاهه لطيف جون تاريخي يادون وابسته آهن. هڪ جاءِ تي انور صاحب لکيو هو ته هن ڍنڍ جو پاڻي ماڻهن لاءِ شفا آهي، ماڻهو تبرڪ طور هي پاڻي گهر کڻي ٿا وڃن پر هتي منتظم هن کي گندو ڪندا ٿا رهن. مالي سال 1991 ع ۾ ڪراڙ کي ڀرڻ، ڪلچرل سينٽر جي باغيچن ۽ اسٽيڊيم جي ڇٻر کي پاڻي ڏيڻ لاءِ ٽيوب ويل نصب ڪئي وئي، جيڪا اسپورٽس بورڊ جي بجيٽ مان لڳائي وئي. جيترو وقت ٽيوب ويل ڊائريڪٽ هئي ته رات ڏينهن هلندي هئي ۽ ڪراڙ ڀريل هوندي هئي، جڏهن ميٽر لڳو ته لاگ بڪ رکيو ويو. پارڪ، زرعي زمين ۽ کڏ جا الڳ الڳ ڪلاڪ کنيا ويندا هئا، نيٺ اسپورٽس بورڊ هن ٽيوب ويل مان هٿ ڪڍي ملاکڙي گرائونڊ ۾ ٻه ننڍيون مشينون هڻايون ۽ ٽيوب ويل جو ملازم به اوڏانهن شفٽ ڪري ڇڏيو. هن وقت ٽيوب ويل ناڪارا بڻيل آهي. ڪراڙ ڍنڍ جو ايريگيشن وارن جي واهه تي باقاعده پاڻي منظور ٿيل آهي جيڪو علائقي جا آبادگار استعمال ڪري رهيا آهن.
هن سلسلي ۾ ورلڊ سنڌي انسٽيٽيوٽ آمريڪا جي سنڌي نوجوانن ڪراڙ ڍنڍ جي خوبصورتيءَ لاءِ ڪم ڪرڻ جي آڇ ڪئي هئي ۽ پنهنجي وسيلن سان ڪجهه فنڊ به گڏ ڪيو هو. انور پيرزادي معرفت هنن پنهنجي خواهش سنڌ حڪومت تائين پهچائي هئي، ليڪن هن تنظيم جو سيڪريٽري جنرل هندستان جو هڪ انجنيئر لکومل لوهاڻو آهي، جنهن جي نالي کان گهٻرائجي سنڌ حڪومت هنن کي خدمت جو موقعو نه ڏنو. ڪرڻ ته ائين کپندو هو ته هنن سان اهو شرط رکجي ها ته اهو ڪم ڊبليو ايس آءِ ڪنهن لوڪل تنظيم جي معرفت ڪندو ۽ منصوبي جي نگراني سنڌ سرڪار ڪندي. ڪراڙ ڍنڍ کي بهتر ڪرڻ واسطي ڪيترائي تجربا ڪيا ويا: اها ڪڏهن ڪلچر، ڪڏهن ٻيلي کاتي، ڪڏهن ٽائون ڪميٽي جي انتظام ۾ ڏني وئي پر اڄ تائين بهتر ٿيڻ بدران سوڙهي ٿي پنهنجي قدرتي سونهن وڃائي ويٺي آهي، هن جي ڊيگهه پراڻي نقشي ۾ شاهه جي باغ کان ريل جي بند تائين هئي، هن جي کاٻي ڪپ تي يعقوب شهيد واري ڀٽ ۽ ساڄي پاسي شاهه لطيف واري وڏي ڀٽ آهي. هي ڍنڍ سهڻيءَ واري درياهه جو ڇڏيل نشان آهي، هن جو هڪڙو ٽڪرو بائوديرو ۽ سيکاٽ وٽان ڪلياڻ جي نالي سان مشهور آهي، جيڪو بند جي اندرئين پاسي آهي، هن ۾ اڃا تائين درياهه جو پاڻي اچي ٿو.
ڪلچر سينٽر طرفان هتي آڊيٽوريم، فنڪار هاسٽل، ميوزم، لائبريري، شاهه جو باغ، ڪجهه ٻيا پارڪ، 3 بنگلا ۽ 16 فليٽ آهن. راڳ جو اسڪول به هنن جي ذمي آهي، جيڪو منظور ٿيڻ کان اڄ تائين قائم نه ٿي سگهيو آهي. موٽيل ايس ٽي ڊي سي، ملهه هاسٽل ۽ ملاکڙا گرائونڊ اسپورٽس بورڊ وارن جي حوالي آهن، جڏهن ته ڪراڙ وري اوقاف کاتو سنڀاليندو آهي. وفاقي ۽ صوبائي حڪومتن طرفان جيڪا بجيٽ اعلان ڪئي ٿي وڃي، اها مٿي ذڪر ڪيل کاتن جي مد ۾ خرچ ڪئي پئي وڃي، ان مان لاڀ اپت وغيره به ان کاتي کي ٿئي ٿي پوءِ به هو ان ٺاهيل شيءِ کي سنڀالي نٿا سگهن. شهيد بينظير صاحبه جي ٻن حڪومتن دوران ڪروڙين رپيا خرچ ڪيا ويا. ڪراڙ ڍنڍ، درگاهه، باٿ روم وغيره جو ڪم ٿيو، ان سڄي بجيٽ جو اڌ معاوضن جي شڪل ۾ ڏئي ايوان لطيف وارا 12 مسافرخانا ٺهرايا ويا ۽ حويليءَ جي مرمت ڪرائي باقي صحن کي سنگ مرمر جو فرش هڻايو. هي مسافرخانا اڃا اڻپورا آهن ۽ انهن کي ڪرائي ته ڏئي انهن ۾ دڪان ۽ هوٽل کولرايا پيا وڃن، جڏهن ته هنن مسافرخانن کي ڊيڪوريٽ ڪرڻ تي اوقاف کاتو خرچ ڪري ها، انهن ۾ قالين وڇائڻ، پردا ۽ الماڙيون لڳائڻ، ٻه عدد ڪچن، هڪ اڀرندي طرف ٻيو اولهه طرف، سئي گئس به هجي جيئن ماڻهو پنهنجو کاڌو تيار ڪري سگهن. هاڻي هن فرش تي ڪاٺين جي باهه ٻاري ٿي وڃي، ٻه وقت رٻ جو لنگر هلندو هو، اهو به اوقاف طرفان بند ڪيو ويو آهي.
هتي آفيسرن کي ته پروٽوڪول ملي ٿو پر ڪنهن اديب يا محقق کي اهڙي سهولت ڪونهي، جو يونيورسٽيءَ جي ڪنهن پي ايڇ ڊي ڪندڙ اسڪالر کي ضرورت جون شيون ميسر ڪري ڏنيون وڃن. سڄي سنڌ اندر لطيف ۽ سندس شاعريءَ متعلق ڄاڻ ڪٺي ڪرڻ، لاڳاپيل آثارن جي ڳولا ڪرڻ، پنهنجي خرچ تي رسالي تي تحقيق ڪرائڻ وغيره جهڙا ڪم ڪلچر کاتو ڪري ٿو سگهي. لاهور ۾ هر ساز ۽ راڳ جي تعلقم ڏني ٿي وڃي باقي هتي اهڙو اسڪول يا ڪاليج نٿو کولي سگهجي. فائن آرٽ جو ڪاليج ڄامشوري کان هن جڳهه تي بهتر ٿئي ها. هتي ٻولي، ادب، موسيقيءَ تي تحقيقي ادارا جوڙي سگهجن ٿا.
ديانتداريءَ سان شروع کان آخر تائين رڪارڊ تي آيل تجويزون جيڪي انفارميشن، ڪلچر سينٽر ۽ پلاننگ ڊپارٽمينٽ وٽ محفوظ آهن، انهن کي ڪٺو ڪري انهن جي لسٽ ٺاهي پوءِ سروي ڪرڻ کپي ته ڪهڙي اسڪيم کي اڳ ۾ رکجي ۽ ڪيئن ان جي جوڙجڪ ڪجي. ايوان لطيف تي پهريون نالو ايوان رومي رکيو ويو هو، جنهن جو مقصد هن درگاهه کي مولانا روميءَ جي درگاهه جيان تعمير ڪرڻ هو، اميد ته حڪومت بنا خوف ۽ لالچ جي هن قومي منصوبي کي انتهائي توجهه ۽ نظرداريءَ سان پايئه تڪميل تي پهچائيندي ۽ سنڌي ماڻهن جون همدرديون حاصل ڪندي.
***