سيد ولي محمد شاهه لڪياري
سنڌ جي سرزمين تي ڪيئي نيڪ انسان، مدبر، درويش، زميندار، علم وارا پيدا ٿيندا رهيا آهن. اهڙن شخصن ۾ سيد ولي محمد شاھ لڪياري به هڪ هيو. شاھ صاحب جو جنم سيد محمد مراد جي گهر 1868ع تي سيوهڻ شريف ۾ ٿيو. لڪياري ساداتن جي يعقوب پوٽي شاخ مان،سيد صلاح الدين شاھ جي اولاد ۾ هو. جو قلندر شهباز جي درگاھ جي سچي دل سان خدمت ڪرڻ ڪري، هر طرح نوازيل هو. کيس گهڻو اولاد هڪ طرف پيدا ٿيو ته ملڪيت به اڪيچار اچي وٽس ڪٺي ٿي، چڱي زمينداري، هٿ ڪري ويا سيوهڻ تعلقي ۽ آسپاس ۾ خاص اوج ۽ اثر حاصل ڪري ويا هئا. (11) سيد ولي محمد شاھ کي انگريزن جي دور ۾ وڏيون جاگيرون مليون هيون. ”سيوهڻ جي پسگردائي ۾ لڪياري ساداتن سان ڀرپور هوندي هئي. سائين ولي محمد شاھ قلندر لعل شهبازرح جو سجاده نشين به هيو ۽ سردار حبيب الله شاھ جي وفات بعد لڪيارين جو پڳدار به ليکيو ويندو هيو. ڏاڍو اثر ۽ ڌاڪو هيس. سيوهڻ جي وچ شهر ۾ هڪ ڪکائين اوطاق اندر ڪچهري ڪندو هو. قالين تي طول وهاڻن سان پٺي ٽيڪي ويهندو هو. مهمانداري ۽ مهمان نوازي ۾ سنڌ جي اعليٰ روايتن جو رکپال هو. پر خيال، سنڌي چوڻي وانگر ”بادشاهي“ هيس. (12)
”سيوهڻ- تعلقي جو هيڊڪوارٽر هو. اُتي سيد ميان ولي محمد شاھ قلندر لعل شهباز جي درگاھ سان واسطي هئڻ ڪري خاص حيثيت رکندو هو. ان ڪري هن سڀني تعلقي جي لڪياري سيدن کي ان جي اڳواڻي هيٺ گڏ ڪرڻ جي ڪوشش شروع ڪئي. اها سندس ڪوشش ذري گهٽ ڪامياب ٿي وئي.“ (13)
قلندر لعل شهباز جي خدمت هر روز، بناناغي، ٽيھه چاليھه ورهيه نهايت صداقت ۽ دل سان ڪندو رهيو. هر روز صبح جو پرھ ڦٽڻ کان اڳ موسم آهر، ٽي کان پنجين تائين اٿي درگاھ تي وڃي، پنهنجي هٿن سان ڪلف کولي، مزار جي صفائي ڪري نون گلن جي دستار پهرائي، دعائون گهري، سج اڀرڻ مهل ٻاهر نڪرندو هو. پر جي اتفاقاً بيمار ٿيندو هو ته به پاڻ کڻائي ويندو هو. درگاھ تي باوضو، صاف ڪپڙن سان، پوريءَ پابندي سان ورهين جا ورهيه هر روز وڃڻ ڪو معمولي ڪم نه هو. (14)
سيد ولي محمد شاھ ۽ سياست .
شاھ صاحب تعلقه لوڪل بورڊ جو صدر به رهيو هو. ”هڪ دفعي سنڌ اسيمبليءَ جي ميمبريءَ لاءِ بطور اميدوار اٿي کڙو ٿيو. سامهون جي ايم سيد هو. سندس ڪاميابي جي بنھه اميد ڪانه هئي. پاڻ نه ووٽن لاءِ ڪنهن ڏانهن وڃڻ جي قابل هو، نه آئيني يا هنگامي سياست جي پرجهه پروڙ هئس. سيوهڻ کان ٻاهر نڪري ئي ڪونه ٿي سگهيو ڇو ته انهن ڏينهن جي رواج مطابق کيس هر صبح جو چئين بجي وڃي قلندر لعل سائين جي مقبري جو قلف کولڻو ۽ شام جو بند ڪرڻو پوندو هو. انهيءَ ئي سبب ڪري انگريز سرڪار به کيس عدالتن يا آفيسن ۾ حاضر ٿيڻ جي پابنديءَ کان قانوني طرح آجو ڪري ڇڏيو هو. اهڙين حالتن ۾ سائين جو اليڪشن لڙڻ ۽ چونڊجڻ کان پوءِ ڪراچي رهڻ (سنڌ اڃان هاڻ بمبئي صوبي کان جدا ٿي هئي) قياس کان ٻاهر هو. پر سندس ڪن خليفن کي اليڪشن جي بهاني شايد (شيري ميري) ڪرڻ جو ارادو هو. تنهن ڪري خواھ مخواھ چاڙھ ڏئي کڻي سائينءَ کي بطور اميدوار بيهاريائون. جي ايم سيد نه ٿي گهريو ته اهڙو بزرگ اليڪش جي پيڙا ۾ اچي. يا سندس مقابلي ۾ هارائي پنهنجي سجاده جي گهٽتائي ڪري ويهجي. تنهنڪري هڪ وفد وٺي کيس هٿ کڻائڻ لاءِ التجا واسطي هليو. (آءٌ پير علي محمد راشدي) ان وفد ۾ شامل هوس. خوش خير عافيت بعد سائين ولي محمد شاھ احوال پڇيا. ملڪ سڪندر خان جو نومڙين جو سردار ۽ ڪوهستان جي علائقي جو مکيه ماڻهو هو ۽ اسان سان وفد ۾ شامل هو. اسان جي پاران احوال ڏنا. احوال ڏيندي ملڪ صاحب عرض ڪيس ته جي ايم سيد انگريزي ڄاڻي ٿو ۽ ڪائونسل جي ڪارروائي به انگريزي ۾ هلي ٿي. تنهن ڪري کيس چونڊي موڪلڻ ئي بهتر ٿيندو. سائين ولي محمد شاھ ڪاوڙجي پيو فرمايائين اوهين چئو ٿا ته جي ايم سيد انگريزي ڄاڻي ٿو. ڀلا هينئر ٻڌائي ته انگريزي ۾ ”ڦوسي“ کي ڇا چئبو آهي؟ جي ايم سيد کي بدبخت ”ڦوسيءَ“ جي انگريزي ڪانه آئي، ۽ سائين ولي محمد شاھ التجا کي رد ڪري ڇڏيو. پر سڀني کي ماني کارائي موٽائي ڇڏيو اليڪشن جو نتيجو اهوئي نڪتو جيڪو نڪرڻو هو، جي ايم سيد کٽيو (15). ۽ سائين ولي محمد شاھ لڪياري هارايو.
سيد ولي محمد شاھ لڪياري وڏي هاڪ وارو ماڻهو هيو. وڏو جاگيردار هيو. سيوهڻ کان لڪي شاھ صدر تائين جاگيرون هيس. انگريز سرڪار جي خاص مهرباني هئس. قلندر لعل شهباز جو به سجاده نشين هيو. پنهنجي سادات برادري جو به اڳواڻ رهيو، چڱي هلت چلت وارو انسان هيو. پيري مريدي جام هيس. سياسي سماجي اڳواڻ هيو سنڌ جي مفڪر سائين جي ايم سيد سان سٺا لاڳاپا هئس. سائين جي ايم سيد سان اليڪشن سنڌ اسيمبليءَ جي ميمبريءَ لاءِ 1937ع ۾ لڙيو. ان وقت عمر رسيده هيس اليڪشن لڙڻ مهل 69 سال عمر هيس.
اولاد ۽ وفات
وڏن شاهن جي گذاري وڃڻ پوءِ ساري آڪهه مان صرف ميان ولي محمد شاھ وڃي بچيو هو. باقي ٻين کي اولاد ڪونه ٿيو. اول ۾ هن کي به اولاد ڪونه هو، جنهن ڪري سندس سالي، ميان ناٿن شاھ جو فرزند، محمد وارث کي پٽ ڪري نپايائين. ليڪن آخري عمر ۾ خليفي محمد زمان عباسي جي نياڻي سان شادي ڪيائين.(16) مولوي عبدالغفور همايوني سندس معتقد هو. هو اهل الله وارو هو، جنهن الله رب العزت کان سيد صاحب جي لاءِ نرينه اولاد واسطي دعا گهري. (17) کيس پيري ۾ هڪ پٽ ڄائو جنهن جو نالو سيد گل محمد شاھ لڪياري رکيائون. سيد ولي محمد شاھ 1357ھ مطابق 26 آڪٽوبر 1938ع تي وفات ڪئي، (سيد صلاح الدين اولادي امير) جي مقبري جي پاسي ۾ مدفن ڪيو ويو.