تيمور لنگ
بدنامه زمانه، وحشي صفت فاتح تيمور لنگ پڻ ترڪيءَ کي ٽانڊا ڏنا. رومين ڪنهن وقت تيمور لنگ کي سلطانن سان ويڙهائڻ جو سوچيو، ڇوته هو پاڻ مقابلو ڪرڻ جو ست نٿي ساري سگهيا.انهن ڏينهن ۾ تيمور لنگ دمشق، دهليءَ کانپوءِ يورپ جو ٻيڙو ٻوڙڻ لڳو هو. معمولي شڪل شبيهه وارو، هڪ ڄنگهه کان منڊو، پهريائين ته پنهنجي قبيلي جو سردار ٿيو ۽ هڪ ويڙهاڪن جو لشڪر تيار ڪيائين. بعد ۾ هو غليظ ذهنيت کڻي دنيا کي فتح ڪرڻ نڪتو. هن بلخ فتح ڪرڻ بعد ايران، عراق مان ٿيندو، او ڀر ترڪيءَ تي ڪاهه ڪئي. هو ۱۳۹۸ع ۾ دهليءَ ۾ آيو. هن ثمرقند کي پنهنجو هيڊڪواٽر بڻايو. ۱۴۰۱ عيسوي ۾ هن بغداد کي کنڊر بڻائيندي اسفحان ۽ افغانستان ۾ تباهي مچائي. هي غليظ ذهنيت وارو معذور، تمام سفاڪ ۽ بي رحم هيو. ايسيتائين جو سندس آبائي ملڪ روس جي رڪارڊ ۾ هن جو تذڪرو چڱن لفظن ۾ ڪون ڏنل آهي. هينئر ازبڪستان ۾ هن کي ڪجهه عزت جو مقام ڏياريو ويو آهي.
امير تيمور لنگ تبريز رستي ترڪيءَ ۾ دا خل ٿيو هو. سلطان بايزيد يلدرام کي جڏهن ان ڪاهه جي خبر پئي، ته ان وقت هو مشرقي يورپ جي محاذ تي مصروف هو. پر خطري محسوس ڪندي هو برسا موٽي آيو ۽ ۱۴۰۲ع ۾ هن فوجي طاقت سهيڙڻ شروع ڪئي، ته جيئن تيمور لنگ جو مقابلو ڪري سگهي. هن بهادر، ماهر جنگجو بٽالين کي جنگ ۾ دفاع لاءِ چتاءَ ڏئي ڇڏيو. هن پاڙيسري ملڪن مان به عسڪري مدد حاصل ڪئي هن سان ترڪن کان سواءِ، يورپي فتح ڪيل علائقن جا سپاهي به هر وقت ساڻ رهڻ لڳا. سلطان فتح ڪرڻ جو عادي هو . کيس فوج تي مڪمل اعتماد هو. هو over confident ۽ انهن تي گهڻو ڀاڙيندڙ هو. غرور۽ تڪبر ڪري هن جو مٿو گهڻو خراب هو، ان ڪري مستيءَ ۾ تيمورلنگ تي اک ڪانه ٿي ٻڏس. هو عيش و عشرت محفلن سجائڻ ۾ محو هو. هي سڪون ۽ آرام جي اگهور ننڊ ۾ ستل هو ۽ ٻئي طرف تيمور لنگ ا ڳتي وڌندو ٿي آيو. سلطان کي وڏي خوش فهمي هئي ته هن وٽ بري فوج جا اهڙا دستا آهن جو هن بيوقوف منڊي جون وايون بتال ڪري ڇڏيندا. هن برسا ڇڏي انقره اڳيان درياهه پار ڪري پنهنجي پيش قدمي روڪي ڇڏي. هن کي سٺ ميلن جيradius اندر تيمورلنگ جي موجودگيءَ جو اطلاع ملي چڪو هو، ان کانسواءِ هن جاسوس پڻ پکيڙي ڇڏيا هئا. هاڻي هو آخري معرڪي جو انتظار ڪرڻ لڳو. سلطان ابتي ڳڻپ ۾ مصروف هو. هوڏاهن تيمورلنگ ان جاءِ تان هڪ جهلڪ ڏيکاري جو غائب ٿيو ته وري ظاهر نه ٿيو. هتي سلطان کي محسوس ٿيو ته هن جو مقابلو ڪنهن سڌي سنئين بهادر نه، پر هڪ چالاڪ ۽ عيار قسم جي ماڻهو سان آهي. هاڻي سلطان جي جنگي تجربي جي ابتڙ ڳالهيون نروار ٿيڻ لڳيون. سلطان پنهنجي هڪ هوشيار پٽ سليمان کي هڪ دستي سميت ان علائقي ڏانهن اماڻيو ته ڏسي اچي ته تيمور لنگ ڪاڏي غائب ٿي ويو آهي. شهزادي سليمان پنهنجي رپورٽ ۾ چيو ته تيمور لنگ چال کيڏندي، هتان کسڪي ويو آهي ۽ هينئر سندس ر خ انقره طرف آهي. جنگين جي پروٽوڪال کان قلابازي کائيندي، تيمور لنگ محاذ مٽائي سلطان لاءِ نيون مشڪلاتون برپا ڪري رهيو هو. تيمورلنگ اهو به سوچيو ته سڌي طرح ميداني جنگ ۾ کيس فتح ڪونه ملندي، ان ڪري هو درياهي ڪپر وٺندو اڳتي وڌندو ٿي ويو. ٻئي طرف سلطان جو لشڪر هو، جيڪي ماحول کي سمجهي نه پئي سگهيا. تيمور لنگ وري هڪ ننڍڙي ڳوٺ ۾ فوجن کي بيهڻ جو حڪم ڏنو. هتي هن پنهنجي فوج سان مشاورت شروع ڪئي. هن ٻڌايو ته هاڻي هنن وٽ ٻه رستا آهن، هڪ ته هتي پناهه و ٺي آرام ڪجي ۽ گهوڙن کي پاڻي ۽ داڻو کارائجي يا وري تباهيون برپا ڪندا اڳتي وڌندا هلؤن ته جيئن ترڪ فوج اسان جو پيڇو ڪري. ترڪ صرف ميداني جنگين جا ماهرآهن، گهڻو پنڌ ڪرائبن ته نيٺ ڪاٿي ٿڪبا. هتي تيمور لنگ اعلان ڪيو ته هو انقره تي چڙهائي ڪندو، پر هن رستو ئي ٽيون ورتو. هن جي خوشي جي انتها نه رهي جڏهن هن کي اهو ٻڌايو ويو ته انقره ئي هن وقت سلطانن جو سڀ ڪجهه آهي. هن پنهنجي لشڪر جي رفتار تيز ڪري ڇڏي ۽ صرف ٽن ڏينهن ۾ سؤ ميلن جون مفاصلو طئي ڪري انقره پهچي ويو. هن شاطر دماغ واري جنگجو ٺڳ انقره ويجهو پهچي سانت واري حالت اختيار ڪئي ۽ حملو ڪرڻ ٺيڪ ڪونه سمجهيائين، بعد ۾ هن جي ذهن ۾ هڪ چال آئي ۽ قدم روڪي هڪ بهترين جڳهه جي چونڊ ڪندي، ان جي چوطرف هڪ کاهي کوٽائڻ شروع ڪري ڇڏيائين. جنهن رستي کان سلطان جو لشڪر اچڻو هو، ان طرف کان درياهه ۾ گند اڇلائي لٽيندو رهيو. جڏهن سلطان جو ٿڪل لشڪر جن کي سموري رستي ۾ تباهي کان سواءِ ڪجهه به نه مليو هو سو پاڻي به بند ٿيندو ڏسي بلڪل همٿ هاري ويٺو. جڏهن انقره ڏانهن ٿي ويا ته به پاڻي حاصل ڪرڻ لاءِ کين تاتارين کي ڪراس ڪرڻو پيو پوي. ترڪن جي لشڪر ۾ هاڻي وڙهڻ جو ست نه رهيو هيو. هوڏاهن تيمورلنگ جو لشڪر چاڪ چوبند هو. ظاهري طور تيمورلنگ پنهنجين چالبازين سان بغير تلوار هلائڻ جي جنگ کٽي چڪو هو. ميدان ڇڏي ڀڄڻ سلطان جي غيرت ۽ شان جي خلاف هو. ترڪ سپاهي اُڃ ۽ بک کان بيحال هئا ۽ تيمور لنگ انهن کي پنهنجي مرضي جي ميدان ۾ بيهاري ڇڏيو هو. عثمانيه لشڪر اڳتي وڌيو، تاتاري سندن وار لاءِ منتظر هئا.هي تاتارين جي کٽيل جنگ هئي جنهن ۾ تيمور لنگ گهوڙي تي چڙهڻ به مناسب نه سمجهيو. هي هڪ قسم جي ڪربلا واقعي جي نئين جهلڪ هئي، جنهن ۾ هڪ طرف اُڃيا ۽ بُکيا ترڪ هئا ۽ ٻي طرف هشاس بشاش تاتاري. جنگ جو طبل وڳو، ڏسندي ئي ڏسندي فوجين جون منڍيون ائين زمين تي ڪرڻ لڳيون ڄڻ ڪنهن انساني منڍين جي وڻ کي ڌوڻو ڏنو ويو هجي.ترڪي لشڪر جي حالت زار ڏسي تيموري لشڪر جا حوصلا اڃان به بلند ٿي ويا. رت سان درياهه ريٽجي ويا، هرطرف نعرن، سسڪين ۽ ڪوڪن، الرن کان پوءِ گهري سانت ٿي وئي.جنگ جو فيصلو ٿي چڪو هو. هاڻي سلطان به ڪک پن ٿيڻ لڳو، پر هڪ تيموريءَ ان کي سڃاڻي ورتو ۽ هڪدم تلوار سان سندس گهوڙي جي هڪ ٽنگ ڪٽي ڇڏيائين. سلطان پڪڙجي پيو. تاريخ گواه آهي ته جڏهن سلطان کي تيمور لنگ جي حضور ۾ پيش ڪيو ويو ته ان وقت هو شطرنج کيڏي رهيو هو. جڏهن هن سلطان جو ٻڌو ته خيمي جي در تائين وڌي آيو ۽ ان جو استقبال ڪيائين. بعد ۾ هن هڪ زوردار ٽهڪ ڏنو ۽ فخر مان چيائين: ”خدا دنيا جي حڪومت هن لنگڙي کي بخشي آهي“. تيمورلنگ سلطان کي هڪ پڃري ۾ بند ڪري ڇڏيو هو. هن ظالم فاتح، سلطان بايزيد يلدرام کي شڪست بعد کيس قيد جو عذاب ڏنو ۽ نفيس سلطان بايزيد يلدرام اُتي ئي مري ويو.
منهنجو ذهن اهو سوچي تيمور لنگ کي داد ڏيڻ ٿو چاهي، ته سرزمين ترڪي، جيڪا هتان جي مڃيل فوج جي Home pitch هئي. هنن کي جابلو، سامونڊي، خشڪ، نروار يا ڳجها رستا گهپ اونداهي ۾ به چٽا نظر ايندا هئا اهي ڪيئن ڀٽڪجي ويا؟ ڇو انهن جي مت مارجي وئي؟ ٻئي طرف هڪ ٻاهريون لشڪر، جيڪو پوري طرح سان رستن مان سونهون به نه هو، نه ان وقت ڪو جديد (G.I.S SYSTEM) مروج هو ۽ نه ئي ڪو سيٽلائيٽ جي رهنمائي. پوءِ ڪيئن هنن ترڪن جو گهيروتنگ ڪري کين مات ڏني؟ واقعي جنگ هڪ آرٽ آهي. جيڪا وڙهي ته ميدان ۾ ٿي وڃي، پر ان جي رٿابندي ذهن ٿو ڪري ذهن ئي جنگ کٽي ٿو.
۱۴۵۱عيسوي ۾ جڏهن سلطان محمد ٻيو اقتدار ۾ آيو ته ان لاءِ وڏي ۾ وڏو خطرو رومن شهنشاهيت ۽ سندن عيسائيت جو پرچار هيو. سلطان محمد ٻئي جي اچڻ سان رومين جو هيانءُ ڇڄي پيو. هر دور ۾ سلطنت عثمانيه رومين لاءِ اک ۾ ڪنڊو رهي هئي. هنن ڏکيي وقت کي منهن ڏيڻ لاءِ ثمر ڪٺو ڪرڻ شروع ڪيو. ان لاءِ رومين پنهنجن ڀرپاسي جي عيسائي رياستن مان جنگي ٻيڙا ۽ ٻيو اسلح ميڙڻ شروع ڪيو. آهستي آهستي هنن بندرگاهن کي مظبوط زنجير جو ڪڙو چاڙهي ڇڏيو. سندن ناپاڪ ارادن جي مسلمانن کي خبر پئجي وئي. رومين جي چالبازيءَ کي منهن ڏيڻ لاءِ هڪ مظبوط جوڙجڪ ڪرڻي هئي، ڇو ته جديد اوزارن سان ليس جنگي ٻيڙا ۽ چاڙهيل ڪڙي کي بي اثر بڻائڻ لاءِ ڪو ٻيو رستو اختيار ڪرڻو هيو. ان لاءِ چئوطرف کان سروي ڪرائي وئي ۽ مشاورت ڪئي وئي. بندرگاهه پويان ڏهه ميل جابلو قطار هئي . هي اڪيلو رستو هيو جنهن وسيلي ان آفت کي منهن ڏئي سگهجي پيو. سامونڊي جنگين جي تاريخ ۾ڪٿي به اهڙو شاندار مثال نه ٿو ملي. مسلمانن انهن جبلن وچ ۾ وڏا وڏا تختا رکي، انهن کي تيل سان سلپري ڪري ڇڏيو. هاڻي ٻيڙن کي انهن تختن تان ٽپائي، گولڊن هارن ۾ لاٿو ويو. رومي ان قسم جي رٿابنديءَ حملي جو سوچي به نه پئي سگهيا. اهڙيءَ طرح زميني حملا به نهايت ڏاهپ سان ڪيا ويا ۽ قسطنتنيه قبضي ۾ اچي ويو . تاريخ گواهه آهي ته فتح بعد دشمنن تي ڪابه سختي ڪونه ڪئي وئي ۽ تمام هلڪو هٿ رکيو ويو. لارڊ بشپ جيڪو انهن ڏينهن ۾ عيسائين جو روحاني پيشوا هئو تنهن کي به کلي عام اجازت ڏني وئي ته هو پنهنجي پرچار جاري رکي. اهو واضح فرق هيو تيمورلنگ ۽ سلطانن ۾. عيسائيت جو قبلو قسطنتنيه هاڻي هڪ مسلم وسندي بڻجي ويو هيو ۽ مدني سرڪار جي پيشن گوئيءَ موجب سلطان کي جيئري جنت جي بشارت ملي چڪي هئي.