روايتن جا امين، ترڪ
ترڪ پنهنجي تهذيب تمدن ۽ روايتن سان تمام گهڻو پيار ڪن ٿا. استنبول ۾ تاريخي عمارتون ڊاهڻ سنگين ڏوهه آهي، ڀلي اهي آثار اسلام جا هجن يا ان کان به آ ڳاٽا. جڏهن سلطان محمد فاتح ثاني قسطنتنيه فتح ڪيو ته هڪ ڏينهن گهمندي ڏ ٺائين ته هڪ شخص صوفيه جي سامهون وارو چبوترو ڊاهي رهيو هيو ته پاڻ سخت تيش ۾ اچي ويو ۽ ڊاهيندڙ شخص کي سئو سچو پتر هڻايائين. پوءِ اهو فرمان جاري ڪري ڇڏيائون ته هن مرڪزي ڪليسا کي مسجد ڪيو وڃي. سلطان محمد فاتح کي اهو به احساس هيو ته استنبول جو انتظام قائم رکڻ لاءِ يوناني آباديءَ جو تعاون حاصل ڪرڻ ضروري آهي. هن هڪ راهب جارج سڪوليريس(George Scuolarius) کي يوناني آرٿوڊڪس ڪليسا جو سنڀاليندڙ مقرر ڪري ڇڏيو. هي نظام ملت جو آغاز هيو، حڪومت جي طور طريقن سان هن نظام کي يگانگيءَ جو درجو حاصل ٿيو.
اسان جي ذهن ۾ جڏهن ترڪ اچن ٿا ته اهوئي تصور اسان جي سامهون رهي ٿو، جيڪو اسان جي ذهن ۾ موجود آهي، يعني انهن جا حرم آهن، جن ۾ خوبصورت ڪنيزون رهن ٿيون. دسترخانن تي تمام شاندار۽ سوادي کاڌا رکيا وڃن ٿا. نوش ڪندڙ تمام نرم صوفن تي ٽيڪ ڏئي ويهن ٿا ۽ نقاب پوش رقاصائون نازڪ هٿن سان قهوو پيش ڪن ٿيون. رباب جون تارن کي ڇيڙي، طبلن جي تال تي محفل جهومي ٿي. پر وليم اسپينسر (William Spencer) ترڪيءَ تي پنهنجي لکيل ڪتاب ”ترڪي جي سرزمين ۽ رهواسي“The land and people of Turkey ۾ لکي ٿو ته اهي عياشيءَ جون بريون عادتون ترڪن ۾ نه هونديون هيون، پر انهن ۾ بازنطينين مان منتقل ٿيون. بازنطينين کي لاتعداد زالون هونديون هيون، تن مان هڪ پٽ راڻي ۽ باقي داشتائون ڪري رکندا هئا. هرڪنهن عورت لاءِ الڳ الڳ ڪمرا هوندا هئا. پنهنجي زبان ۾ اهي ان کي زنانگاه (Gynacaeum) چوندا هئا. اهي نقاب ڪونه لڳائينديون هيون، باقي غير مردن کان پردو ڪنديون هيون. اها سختي ان ڪري به ڪئي ويندي هئي ته جيئن اهي عورتون ڪنهن مرد سان جسماني رشتو نه جوڙين. يونانين جي آرٿوڊڪس عقيدي موجب شهنشاه زمين تي مسيح ۽ نائب آهن ۽ انهن جو ادب ۽ احترام ديوتا سمجهي ڪجي، اگر ڪوئي انهن جي حضور ۾ پيش ٿيندو هيو ته گوڏن ڀر گسڪي ايندو هيو، انهن جا پير چمندو هيو۽ گيسي ڪندو واپس ٿيندو هيو. عثماني سلطانن ۾ پڻ اهي گندگيون منتقل ٿيون. ڌارئي ثقافت، چٽخيدار کاڌا، لباس، آداب ۽ عادتون، زبان ۽ لهجا قومن ۾ جلدي منتقل ٿيندا آهن. خاص ڪري نئون نسل پنهنجن روايتن کان باغي ۽ ڌاريءَ ثقافت طرف هونئن به گهڻو مائل هوندو آهي.
عثماني نظم ۽ نسق جا ڪجهه اهڙا ادارا جوڙيا ويا هيا جيڪي قابل سلطانن جي سرڪردگيءَ ۾ تمام سٺو ڪم سر انجام ڏيندا هئا. ان زماني ۾ غير ملڪين جي وڏي انگ جو نظم و ضبط ڪجهه ترڪن جي نگرانيءَ ۾ ٿيندو هيو. ائين سمجهو ته اهو ان وقت جو پروٽوڪول کاتو هيو، جيڪو پاڪستان وانگر روينيو وارا خوش اصلوبيءَ سان سر انجام ڏيندا هئا. قسطنتنيه جا حڪمران ٻين حڪومتن جيئن وينس ۽ جنيوا جي جمهوريتن جي تاجرن کي خاص حق ڏيندا هئا. شهر ۾ انهن جو هڪ خاص محلو هوندو هيو، جتي انهن جو جهنڊو ڦڙڪندو هيو. ۱۵۲۱ عيسوي ۾ عثمانين پڻ اهو طريقو شروع ڪري ڏنو ۽ وينس وارن کي جيڪي حق حاصل هوندا هئا، اهي هڪ خاص معاهدي تحت هئا. ان جون ٽيهه شقون هونديون هيون. سليمان عاليشان به اهڙو ئي معاهدو ۱۵۳۶ع ۾ فرانس سان ڪيو. انگلستان وارن کي ان ڳالهه تي مٺيان لڳي ته مسيحي قومون مسلمانن جي بغل ۾ ڪيئن لڪيون آهن؟ هي مراعتون ترڪن لاءِ خوشگوار ثابت ٿيون ڇو ته تجارت، وڻج واپار تمام وڌي ويو. ترڪن کي تجارت کان نفرت هئي. اهي ٻين کي اهو ڪم سونپي پاڻ کي اُتم ۽ تجارت کي نيچ سمجهڻ لڳا. رعايت جي هر معاهدي جا لفظ هي هوندا هئا: سلطان محمد فاتح ثاني پنهنجي فياضيءَ، وڏائيءَ ۽ مهرباني طور فلاڻي ڪافر بادشاه کي هيءَ رعايت بخشي ته جيئن اهي هميشه محڪوم رهن. جن شهرين کي رعايت جون سهولتون ملي وينديون هيون، اهي عثماني ڍل، ٽيڪس ۽ ٻيا لوازمات نه پياريندا هئا ۽ عثماني قانونن جا پابند به نه هئا. اهي پنهنجي ملڪ جي قانون تي هلندا هئا ۽ پنهنجي ئي ملڪ جا ٽيڪس ادا ڪندا هئا. کين صرف پنهنجي ملڪ جا سفير گرفتار ڪري سگهندا هئا. باقي عثماني پوليس انهن کي گهرائي به سگهندي هئي ۽ انهن کي سندن گهرن ۽ ڪاروباري مرڪزن ۾ دا خل ٿيڻ جو به حق حاصل هوندو هئو. جيسيتائين مسيحي قوتون ڪمزور هيون ۽ ترڪيءَ جي طاقت عروج تي هئي، ته هي نظام ڏاڍو عمدي نموني سان هلندو رهيو، مگر جڏهن حالتن رخ مٽايو ته اهو مصيبت جو باعث بڻيو. اڻويهين صديءَ استنبول ۾ فراڊي وڪيل، دغاباز ۽ مشڪوڪ ماڻهو، مجرم، ڀاڳيلا، ٺڳ ۽ فريبي ايترا هئا، جيترا ٻين شهرن ۾ نه هوندا، جيڪي ماڻهو پنهنجي ملڪن جا نامي گرامي ۽ چٽيل ڌوکيباز هئا، اهي قانون جي پڪڙ کان بچڻ لاءِ قسطنتنيه پهچي ويندا هئا ۽ اُتي کين پناه ملي ويندي هئي. سلطانن جا خزانا خالي ٿيڻ لڳا هئا ۽ اهي انهن بدنام زمانا ماڻهن کان وياج تي قرض و ٺڻ لاءِ مجبور هئا، جيڪي سندن جتيءَ برابر هوندا هئا. شرم جي ڳالهه اها به هئي ته انهن عيارن ۽ وياج خورن کي ڪوئي ڪجهه چئي به نه سگهندو هو. روس سلطنت عثمانيه لاءِ ”يورپ جو مرضيل مرد“ جهڙا لفظ استعمال ڪيا. بلاشبه ڪجهه چڱن سلطانن، اصلاح پسند وزيرن حالتون سڌارڻ چاهيون، پر قدامت پسند عنصر حاوي ٿي ويا هئا. عام هاري طبقو حڪومتي حالتن کان ناواقف، پنهنجيءَ ۾ پورو ۽ الڳ ٿلڳ هيو، جن جي حالت اسلام جي اڳ واريءَ حالت کان به ابتر هئي. تيل ته ترن مان ئي نڪرندو آهي، ڍلن جو بار به انهن غريبن تي هيو. اها حالت ڏسي سمجهه ۾ نه ٿو اچي ته ترڪن جهڙي حقيقت پسند، سٺي منتظم ۽ بهادر قوم ايترو ڪِري ڪيئن پئي؟ محمد فاتح، جناديوس کي انتظام هلائيندڙ ڪامورو مقرر ڪيو ته هو يوناني معاملن جي نگراني ڪري، پر ڪنهن حد ۾ رهندي. ٻين لفظن ۾ يونانين کي پنهنجا معاملا پاڻ حل ڪرڻ جي لاءِ خودمختيار بڻايو ويو. يهودي ۽ عيسائي اهل ڪتاب هئا ۽ اهي مختلف قومن جا هئا. جڏهن انهن ۾ ڪو به جهڳڙو ٿيندو هئو ته سندن ملت جو وڏو ماجسٽريٽ اهو فيصلو نبيريندو هو، توڙي جو غيرمسلم قومن کي ڪنهن نه ڪنهن فرقي سان سلهاڙيل هجڻ ڪري عام شهريءَ جي ڀيٽ ۾ برتري حاصل هوندي هئي، پر تنهن هوندي به انهن کي هٿيار کڻڻ ۽ عثماني فوجن ۾ ٽپڻ جي اجازت نه هئي پر پوءِ به شروع شروع ۾ کين ان نظام مان گهڻا فائدا هئا. جيئن ته سلطنت جي تجارتي ڪاروبار تي اهي حاوي هئا، ان ڪري مجبوراً به ترڪ ساڻن چڱو ورتاءُ رکندا هئا. اهڙا مثال به موجود آهن ته سلطان سلامت ڪنهن ڏوهاريءَ کي سندن ماجسٽريٽ جي سزا کان بچائڻ لاءِ سفارش ۽ مداخلت ڪئي هوندي.
ان جو مثال مان ائين به ڏئي سگهان ٿو ته ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ کان و ٺي اسان جي ملڪ جي وڏن شهرن ۾ چيمبر آف ڪامرس ۽ انڊسٽريءَ جا عهديدار ڪيئن نه سرڪار جي هر فيصلي ۾ حائل ٿيندا آهن. جڏهن پورچوگيز جهازران واسڪو ڊيگاما سامونڊي رستن جي کوجنا ۾ انڊيا جي بندرگاه تي پهتو هو، ته انهن جو وڏو مقصد واپار هيو. جڏهن انگلستان جي واپارين ملڪه ايلزبيٿ کان اجازت و ٺي، پورب ملڪن جو ٻيڙو ٻوڙڻ لاءِ ايسٽ انڊيا ڪمپني قائم ڪئي ته مغلن کي سبز باغ ڏيکاري، پورچوگيزن جا تڏا پٽرايائون. جيڪڏهن اوهان کي ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي چالبازين کي ڏسڻو آهي ته عامر خان جي فلم ”منگل پانڊي“ ڏسو.
اچون ٿا هاڻي چيمبر آف ڪامرس ۽ انڊسٽريءَ جي اره زورائيءَ طرف ته جڏهن ضلعي سطح تي عام واهپي وارن شين جي اگهن جي گڏجاڻي هوندي ته اگهن وڌائڻ لاءِ سرڪار کي هڙتال جي ڌمڪي ڏيندا. مارڪيٽ ڪاميٽي جي انسپيڪٽرن کي سرڪاري ٽيڪس نه ڏيندا. نئين سبزي منڊي ۽ مارڪيٽ ڪاميٽيءَ ۾ پلاٽ ته الاٽ ڪرائيندا، پر انتظاميه پاران ڌنڌا ۽ دوڪان منتقل ڪرڻ جي زور تي هڪدم روڊن تي نڪري ايندا. ڌونهان ڌار پريس ڪانفرنسون ٿينديون. بازار مان کنڊ، اٽو گم ڪري، من پسند ريٽن جي تقاضا ڪندا. کير جي وڪري لاءِ ڊيري ملڪ جي ڪارخانن سان DEAL ڪندا. ڀاڻ جون ٽرڪون گدامن ۾ لهرائي دوڪانن کي ٻهاري ڏئي ڇڏيندا. فوڊ ڊپارٽمينٽ سان ملي بارداني جو بحران پئدا ڪندا. معمولي ڦڏي فساد ۽ معمولي چوريءَ چڪاريءَ جي صورت ۾ پوليس جي نااهلي، بد امنيءَ تي جلوس ڪڍي نعري بازي ڪندا ۽ سرڪاري ملازمن جي هٽائڻ ۽ سزا ڏيڻ جا مطالبا ڪندا. رمضان ۾ فروٽ اڻلڀ ٿي ويندو، کير ۽ پاڻي جي گهاٽائي هڪ ٿي ويندي. ڇاپي جي نتيجي ۾ مٿائنس تذليل، ڪرپشن، چوريءَ، ڏاڍاين ۽ رشوت جا الزام هڻي، کيس معطل ڪرائي ڇڏيندا.گٽر بند ڪرائي ميونسپالٽيءَ تي ڇوهه ڇنڊيندا. ترڪيءَ ۾ به اهڙو ئي سماج دشمن واپاري طبقو اڀري آيو، جيڪي غير مسلم هئا. ڪنهن به ملڪ ۾ هميشه اقليت ۾ ٻڌي هوندي آهي. ترڪيءَ ۾ به اهڙيءَ ٻڌي ۽ ايڪي ڪري مفتوح قومن پاڻ کي متحد ڪيو ۽ جڏهن سلطنت عثمانيه ڪمزور ٿي ته انهن خلاف بغاوت ڪرڻ سولي رهي.