سلطان محمد فاتح ثاني
محمد ثاني المعروف فاتح صرف ۲۱ سالن جي ننڍيءَ عمر ۾ قسطنتنيه فتح ڪري، بازنطيني سلطنت جون پاڙون پٽيون. هن عظيم الشان فتح کانپوءِ هن پنهنجي نالي اڳيال قيصر جو واڌارو ڪري ڇڏيو.(ترڪي زبان ۾ محمد جي جاءِ تي محمت لکندا ۽ پڙهندا آهن ۽ ث جي جاءَ تي ٽ لکندا ۽ پڙهندا آهن، جيئن عثمانيه کي اوٽومن پڪاريندا آهن) مذهبي اعتبار کان هن حضرت محمد صلي الله عليہ وآلھٖ وسلم جي خواهش جي تڪميل ڪئي، ڇو ته آ خري رسول صلي الله عليہ وآلھٖ وسلم پنهنجي زندگي ۾ قسطنتنيه جي فتح جو اظهار ڪندي، ان جي فاتح کي جنت جي بشارت ڏني هئي . فتح قسطنتنيه جي خوشخبري هڪ حديث ۾ بيان ٿيل آهي، جنهن ۾ پاڻ سڳورا فرمائن ٿا: ”توهان قسطنتنيه ضرور فتح ڪندو. اهو فاتح به ڇا باڪمال هوندو ۽ سندس فوج به ڇا باڪمال هوندي“. قسطنتنيه فتح ڪري محمد ثاني اسلام جي اهم هستين ۾ پنهنجو نالو شامل ڪري ڇڏيو. محمد ثاني ٽيهه مارچ ۱۴۳۲ع ۾ ادرنه ۾ پيدا ٿيو، جيڪو ان وقت سلطنت عثمانيه جو گاديءَ جو هنڌ هيو. سندس والد مراد ثاني ۽ امڙ جو نالو هما خاتون هيو. محمد ثاني قسطنتنيه ۽ اناطوليه فتح ڪرڻ بعد يورپ جو ر خ ڪيو. هن سابق رومي سلطنت کي، سلطنت عثمانيه جي جهنڊي هيٺ آڻڻ پئي چاهيو. ۱۴۸۰ع ۾ هن اٽليءَ تي حملو ڪري ڇڏيو ۽ پهرين مرحلي ۾ اوٽرانٽو (OTRANTO) فتح ڪيو، پر البانيه ۾ سڪندر بيگ جي بغاوت فوجن جي رابطن جي ٽٽڻ ڪري اوٽرانٽو ۱۴۸۱ع ۾ مسلمانن کان کسجي ويو. ٻئي طرف محمد ثاني بلقان جون ننڍيون وڏيون رياستون فتح ڪيون ۽ مشرقي يورپ ۾ بلغراد تائين پهتو، پر خاطر خواه ڪاميابي حاصل ڪونه ٿي. چوڻ جو مقصد ته فتح سان گڏوگڏ شڪستون به هلنديون آيون.
سلطان محمد فاتح جنگي جوڌو هجڻ سان گڏوگڏ علم ۽ هنر جي به سرپرستي ڪندو آيو. فتح قسطنتنيه بعد هن اٽليءَ جي مصورن ۽ يونان جي دانشورن کي پنهنجي دربار جو حصو بڻايو. مسلمان سائنسدان ۽ هنرن جا ڄاڻوگر پڻ سندس درٻار ۾ اڳ کان موجود هئا. استنبول جي يونيورسٽي سندس ٺاهيل آهي. ان کان سواءِ مسجدون، واه کوٽائڻ ۽ ٻيا گهڻا عوامي ڀلائيءَ جا ڪم ڪيائين. ٻيو ته ٺهيو تاپڪاپي جهڙو فن پاروهن هن ٺهرايو. هو ست زبانون ڳالهائي ڄڻندو هو، جن ۾ ترڪيءَ کان علاوه عربي، فارسي، يوناني، لاطيني وغيره شامل آهن. سندس تصوير هزار روپئي واري ترڪش ليرا جي نوٽ تي۱۹۸۶ع کان ۱۹۹۲ع تي ڇاپي وئي. سندس دور رواداريءَ ۽ برداشت جو دور ليکيو وڃي ٿو. هو دشمنن سان به چڱيءَ ريت هلندو هو. هو حيرت انگيز قابليت ۽ سلطنت جي انتظام ۾ ڏاهو هو. هن پهريون دفعو سلطنت عثمانيه جا قانون مرتب ڪيا. سلطان محمد فاتح ترڪن جو اڪبر بادشاهه ۽ شير شاه هو. چند ڪريل روايتون ۽ ڪارا قانون پڻ سندس جوڙيل هئا، جيئن جڏهن ڪو سلطان تخت تي ويهي، ته اهو پنهنجي ڏنگن ڀائرن کي قتل ڪرائي ڇڏي. سلطان محمد فاتح اها روايت وجهڻ مهل اها وضاحت justification ڏني ته سلطان جي فوتگيءَ کان پوءِ سندس پٽن ۾ بادشاهت تي جهڳڙا شروع ٿي وڃن ٿا ۽ پوءِ جيڪو ڏا ڍو سو گابو واري مثال تحت تخت تي ويهي ٿو. ڇاڪاڻ ته ان رسا ڪشي ۾ هزارن جي تعداد ۾ ماڻهو مرن ٿا ۽ خونريزيءَ جو اڻکٽ سلسلو شروع ٿي وڃي ٿو ان لاءِ رستو صاف ڪرڻ ۽smooth قسم جي حڪومت ڪرڻ لاءِ، اهو ضروري هيو. سياست ۾ ڀائر ۽ پيارا ڪهائڻ جو قانون، صرف ترڪيءَ ۾ قانوني شڪل وٺي ويو، پر پوري دنيا ۾ اڄ به اقتدار خاطر، انتهائي ويجهن ۽ رت جي رشتن جو قتل عام ڪٿي نه ٿو ٿئي؟ جديد سياست جي ابي. اٽليءَ جي نڪولو ميڪاولي (Nicholo Machiavelli) جو جڳ مشهور ڪتاب ”پرنس“ جيڪو ۱۵۱۳ع ۾ لکيو ويو هو (جيڪو منهنجي دوست امجد لغاري جو پسنديده ڪتاب آهي ۽ ان جو سنڌي ترجمو ”شهزادي“ جي نالي سان ڇپجي چڪو آهي) سو پڙهڻ سان ايئن ٿو محسوس ٿئي، ڄڻ ته سلطان ثانيءَ جي پاليسين جي پوئواري ۾ لکيو ويو هجي. حالانڪ اهو سلطان محمد فاتح جي مرڻ کان ٻٽيهه سال پوءِ جو لکيل آهي. نڪول ميڪاوليءَ پرنس جي هڪ باب (نفرت ۽ عداوت کان پاڻ کي ڪيئن بچائجي) ۾ ترڪ سلطانن لاءِ لکي ٿو.
”پر هاڻي سواءِ سلطان ۽ ترڪ بادشاه جي، ٻين حڪمرانن لاءِ اهو نهايت ضروري آهي ته اهي سپاهين جي ڀيٽ ۾ عام رعايا کي مطمئن رکن، ڇاڪاڻ ته هاڻي عوام سپاهين کان وڌيڪ ملڪ جي تحفظ ۽ نظم ۽ نسق ۾ هٿ ونڊائي سگهي ٿو. آءُ انهيءَ زمري ۾ ترڪ بادشاه کي نه آڻيندس، ڇاڪاڻ ته هو ٻارهن هزار پيادل ۽ پندرهن هزار گهوڙي سوار فوج هميشه پاڻ وٽ موجود رکي ٿو ۽ ملڪ جي تحفظ ۽ استحڪام لاءِ مڪمل طور تي پنهنجي انهن سپاهين تي ڀاڙي ٿو، جنهن ڪري هن لاءِ اهو ضروري آهي ته هو انهن کي پنهنجو دوست بڻائي رکڻ واسطي ٻين ڳالهين کي نظر انداز ڪري ڇڏي.“
سلطان جي بادشاهت جو به سا ڳو حال آهي. ملڪ جو انتظام مڪمل طور تي فوجين جي هٿ وس آهي، جنهن ڪري مٿس لازم آهي ته هو عام رعايا جي مقابلي ۾ فوج سان ٺاه ۾ رهي. هتي هيءَ ڳالهه ذهن نشين ڪرڻ کپي ته سلطان جي حڪومت ٻين حڪمرانن جي حڪومتن کان مختلف ۽ عيسائي پادرين جي حڪومت جهڙي آهي. ان قسمن جي حڪومتن کي نه ته موروثي چئي سگهجي ٿو نه نيون، ڇاڪاڻ ته ان ۾ فوجي حڪمرانن جا پٽ ۽ پڙ پوٽا سندس وارث ٿي نه ٿا سگهن ۽ حڪومت ڪرڻ جو اختيار صرف ان کي ئي آهي، جنهن کي اختيار رکندڙ رڪن چونڊين، جيئن ته اهو هڪڙو پراڻو نظام آهي. تنهن ڪري ان کي هڪ نئين حڪومت چئي نه ٿو سگهجي.
ان کان علاوه هتي اهي ڏکيائون ۽ مونجهارا به هوندا آهن، جيڪي هڪ نئين حڪومت ۾ پئدا ٿين ٿا. حڪمران ضرور نئون هوندو آهي، پر ملڪ جا قاعدا قانون لڳاتار پراڻا هوندا آهن، جنهن ڪري اتي جو عوام نئين حڪمران کي موروثي بادشاهه جي حيثيت ۾ قبول ڪري و ٺندو آهي.
پر، هاڻي وري اصل موضوع تي ايندي، آءُ ائين چوندس ته جيڪو شخص منهنجي بيان ڪيل دليلن جو مطالعو ڪندو ته کيس معلوم ٿيندو ته انهن شهنشاهن جي برباديءَ جو ڪارڻ نفرت هئي يا وري بدنامي. انهن مان ڪن هڪ طريقي تي عمل ڪيو ته ڪن وري ٻيو طريقو ا ختيار ڪيو. بهرحال انهن ٻنهي اصولن تي عمل ڪرڻ جو نتيجو هيءُ نڪتو جو ڪن شهنشاهن جي پڄاڻي سرهي ٿي ته ڪن جي نهايت خراب.
سلطان محمد فاتح جي فطرت ۾ فرعونيت ۽ سختي حد درجي جي هئي. هو مخالفت اصل برداشت ڪري نه سگهندو هو. بغير ڪنهن جاچ جوچ جي چڱا ڀلا ماڻهو مارائي ويهندو هو. سزائون ڏيڻ مهل سوچيندو ڪون هو ۽ ڪنن جو ڪچو هو. صلاحڪار ته گهڻا ئي هيس، پر هلائيندو پنهنجي مرضي هو. هي سلطان ٽين مئي ۱۴۸۱ع ۾ اوچتو وفات ڪري ويو. سندس موت بابت چيو وڃي ٿو ته کيس پٽ بايزيد ثاني زهر ڏئي مارايو هو. مرڻ وقت سندس عمر ۵۱ سال هئي. کيس فاتح مسجد جي ڀر ۾ دفنايو ويو. باسفورس تي اڏيل پل سندس نالي سان منصوب آهي.سندس مرڻ بعد هن جو پٽ بايزيد ثاني تخت نشين ٿيو، جنهن ٽيهه سال حڪومت ڪئي.
برنارد ليوئس Bernard Lewis پنهنجي ڪتاب Istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire ۾ لکي ٿو ته ـ
”ا ڱاري جو ڏينهن ۽ مئي ۱۴۵۳ع جي اوڻٽيهه تاريخ، اسر ويل فوج جو وڏو انگ قسطنتنيه جي عظيم ديوار ٻاهران حملي لاءِ خيمه زن ٿئي ٿو. حملا ته ا ڳ به ٿيندا رهيا آهن پر اولهه ۽ او ڀر جي مدا خلت تي اڪثر ٽري ويندا آهن، پر هي نوجوان ته قهر بڻجي آيو آهي. اوچتو يونانين جون رڙيون بلند ٿين ٿيون: ”شهر تي قبضو ٿي ويو آهي“. ڪجهه ڪلاڪن بعد سلطان محمد فاتح گهوڙي تي سوار شهر ۾ هڪ گيٽ، جنهن کي هاڻي تاپڪاپي سڏجي ٿو مان جينيسري گارڊ ۽ اميرن سان پاڻ داخل ٿئي ٿو“.
هن ئي ڪتاب ۾ هڪ ٻي هنڌ صفحي ۲۶ ۽ ۲۷ تي هڪ غير ملڪي شخص جنهن جو نالو، جيڪومو (Giacomo de Langusto) آهي، سو سلطان سان مليو. هو حد درجي تائين سلطان مان متاثر ٿيو ۽ پنهنجن خيالن جو اظهار هيٺيئن ريت ٿو ڪري:
A young man of ۲۶, well complexioned, large in body rather than middling height, noble in arms, of an aspect inspiring fear rather than reverence, sparing of laughter, a pursuer of knowledge, gifted with princely liberality, stubborn in purpose, bold in all things, as avid of fame as Alexander of Macedon. Everyday he has Roman and other histories read to him chronicles of the popes, the emperors, the Kings of France, the Lombard’s, he speaks three languages, Turkish, Greek and Slavonic. Diligently he seeks information on the position of Italy, the seat of the Pope, of the Emperor, and how many kingdoms there are in Europe, of which he has a map showing the states and provinces. Nothing gives him greater satisfaction and pleasure than to study the state of the World and the science of war. A shrewd explorer of affairs, he burns with the desire to rule. It is with such a man that we Christians have to deal. He is vigilant, able to endure fatigue, cold, heart, thirst and hunger. Now he says, times have changed, so that he would go from the East to the West, as the Westerners had gone to the East. The Empire of the World, he says, must be one faith and one Kingdom. To make this unity, there is no place in the World more worthy than Constantinople.
اسان پئنوراما ۱۴۵۳ع مان تمام گهڻو متاثر ٿياسين. مقرر ڪيل وقت گذري چڪو هو ۽ اسان کي گرائونڊ فلور ۾ هڪ Shop مان تاريخي ڪئلينڊرس، بيج، گفٽس ۽ ٻيون شيون پڻ خريد ڪرڻيون هيون، ان ڪري هيٺ لهي آياسين. هتي ميوزيم متعلق معلومات جو بروشر ۽ سي ڊي ، ڪجهه پوسٽ ڪارڊ ۽ تڙ تڪڙ ۾ ڪجهه شيون وٺي ٻاهر نڪري آياسين. بس تيار هئي ۽ سڀ ان ۾ چڙهي ويٺاسين. بس ۾ داخل ٿيڻ تي اڳ ۾ ويٺل دوستن دير جا ڏوراپا ڏنا. بس هلڻ شروع ڪيو. ٽوئرسٽ بس ۾ سائونڊ سسٽم لڳل آهي، جنهن جي مائڪرو فون ذريعي اسان جي گائيڊ ڪنهن ماڳ تي پهچڻ کان اڳ ۾ ان جي تاريخي اهميت متعلق پئي ٻڌايو ۽ واپسيءَ ۾ رستي جي ٻنهي پاسن کان نظر ايندڙ اهم جڳهن ۽ تاريخي عمارتن بابت ڄاڻ ٿي ڏنائين. هن ايندڙ ماڳ متعلق پڻ پئي ٻڌايو ته جيئن گروپ کي ايڊوانس ۾ ڄاڻ مهيا ڪئي وڃي.