اسپائيس بازار
هيءَ بازار ڍڪيل آهي، جيئن شڪارپور جي ڍڪ بازار. سندس ڇت گولائيءَ ۾ آهي، جنهن تي مختلف رنگن جا چٽ چٽيل آهن. هن خوبصورت بازار جي ڊزائين ڪوڪا قاسم آغا(Koca Kasim Agha) تشڪيل ڏني، جيڪو اصل ۾ البانيه جو رهواسي هيو. عثمانيه دور جون جيڪي به شاهڪار عمارتون آهن، انهن مان تقريباً هن ماهر آرڪيٽيڪٽ جون ٺهيل آهن. تاپڪاپي محل، جنهن جي ڊزائن کي عظيم فنپارو سمجهي ردوبدل جي گنجائش کي رد ڪيو ويو هيو. هن قلندر ڪاريگر ان منجهه به وڻندڙ تبديليون ۽ جدت آڻي حيران ڪري ڇڏيو. چيف ڪورٽ آرڪيٽيڪٽ حسن آغا جي وفات بعد ڪوڪا قاسم آغا کي چيف ڪورٽ آرڪيٽيڪٽ جي منصب تي ويهاريو ويو. هن دنيا جي روايت رهي آهي ته هو سواءِ ڏاهي جي، ٻئي هر ماڻهوءَ جو هر گناهه معاف ڪري ڇڏيندي آهي. ڪوڪا قاسم آغا سان به ساڳي روش رکي وئي. هن کي ڪوڙن ڪيسن ۾ ڦاسائي ڪورٽ ڪچهرين ۾ ايترو ڦاسايو ويو، جو هن جو تخليقي ڪم رڪجي ويو. عدالتن جي ڪندذهن قاضين سندن بدعنوان عملي جي حاضرين، هن کي خوار ۽ خراب ڪري ڇڏيو. ڪوڪا قاسم آغا ڊزائيننگ کانسواءِ سياسي طور بيدار هو ۽ تمام پيچيدهه سياسي مسئلن جو سادو حل ٻڌائيندو هيو، جو درباري خوشامدي ۽ خودثنا وزير۽ مشيردنگ رهجي ويندا هئا. آخرڪار ۱۶۴۴ع ۾ هن کي جلاوطنيءَ جي سزا ٻڌائي، غالي پولي (Gallipoli) موڪليو ويو. ڏاهيون ڏک ڏسن واري واٽ تي هلندي هلندي آ خرڪار هن جي ضرورت کي محسوس ڪندي، هن کي معافي ڏئي واپس محل ۾ رکيو ويو. گرانڊ بازار کانپوءِ هيءَ ٻيو نمبر ڍڪيل بازار آهي. هي انگريزي ايل جي شڪل ۾ آهي، پر مان سمجهان ٿو شڪارپور جي بازارجي ڇت، جيڪا ڪاٺ جي ڊزائن سان ٺهيل آهي، سا دنيا جي ڍڪيل بازارن کان ممتاز آهي. هڪ ته اها هوادار آهي جنهن مان روشني جو گذر به ٿئي ٿو. ٻيو ڪاٺيءَ جي ڪاريگريءَ جو اعليٰ ڪم ان جي خصوصيت آهي. جيتوڻيڪ لکي در کان شروع ٿيندڙ ڍڪ بازار هن بازار جي ڀيٽ ۾ سوڙهي ۽ وروڪڙن ۾ آهي، پران ۾ ناگهاني آفتن Risk Management کي منهن ڏيڻ جو سرشتو ڪمال آهي.
ڊاڪٽر انور فگار هڪڙو پنهنجي هڪ انٽرويوءَ ۾ اهو به چيو هو ته اتفاقي باهه وسائڻ لاءِ پتل جا پائيپ بازار جي مکيه هنڌن تي لڳايا ويا آهن، جن کي ڪتب آڻبو هو . ڇاڪاڻ ته فائربرگيڊ جو ايتري سوڙهيءَ بازار ۾ اچڻ ناممڪن آهي ۽ نه ئي ڪو ايترو ڊگهو پائيپ يا نڙو ٿي سگهي ٿو جو ايترو پري گاڏي بيهاري جاءِ واردات تائين پهچائجي. ان لاءِ حادثن تي ترت ظابطو آڻڻ لاءِ ويجهي پائيپ جي ناب کولي پريشرواري پاڻيءَ سان باهه تي ڪنٽرول ڪري سگهبو هيو. هن وقت اهو نيٽورڪ ناڪارهه بڻجي چڪو آهي، پر هو اسان کي ياد ٿو ڏياري ته پراڻي وقت جا ادارا ڪيترو نه فعال ۽ ڪارائتا هئا.
مون ۱۹۰۵ع جو هڪڙو انگريز جو نڪتل فوٽو ڏٺو هيو، جنهن منجهه شڪارپور جي ڍڪ بازار تمام صاف سٿري ڏيکاريل هئي. چند ديوان دوڪاندار پنهنجي دڪانن جي دخل آڏو پرسڪون ويٺل ڏيکاريا ويا هيا. شڪارپور دنيا جي انهن شهرن منجهان هڪ آهي، جن جون عمارتون خطرناڪ حد تائين کاڄي ويون آهن. شڪارپور جي هڪ ڪلاسيڪل عاشق محمد ياسر جان بلوچ، مون کي هڪ سي ڊي ۽ معلوماتي بروشر ڏيکاريو هيو جنهن ۾ شڪارپور کي دنيا جي ۱۰۰ خطرناڪ شهرن ۾ شامل ڪيو ويو هئو ۽ جتان جو اثاثو ۽ ورثو مرڻ ڪنڌي تي آهي. اها يقينن خطرناڪ ۽ دردناڪ صورتحال۽ وقت جي ستم ظريفي چئبي جڏهن هڪ بين الاقوامي سطح جي باوقار شهر جي قومي ۽ لوڪل سطح تي ڪابه پر گهور نه ٿي وڃي. ٻئي طرف ڪاٺيءَ جا واپارين پاران جنهن تيزيءَ سان هن شهرجي ورثي جي ٻنهي هٿن سان ڦرلٽ جاري آهي ان لاءِ قدم کڻي سروي ڪرائي ۽ شاهڪار عمارتن کي ڪلچرل هيريٽيج ۾ شامل ڪيو وڃي ته جيئن انهن کي ڪوبه نقصان نه رسي. پراڻي شڪارپور جي ڍڪ بازار ته لاءِ اهو پڻ مشهور آهي، شڪارپور ۽ حيدرآباد جا تاجر پوريءَ دنيا ۾ ساک رکندڙ هئا، جنهن جي باري ۾ ڪلاڊي مارڪووٽس Claude Markovits جو جڳ مشهور انگريزي ڪتاب The Global world of Indian Merchants ۱۷۵۰-۱۹۴۷ Traders of Sind from Bukhara to Panama –. پڻ شاهد آهي، جنهن جا اردو ۽ سنڌي ترجما پڻ مارڪيٽ ۾ موجود آهن.
استنبول جي اسپائيس بازار لاءِ اهو به چيو وڃُي ٿو ته هن بازار کي اڳ ۾ مصري Egyptian بازار ڪري سڏيندا هيا، جتي مصالحن جو ڪاروبار ٿيندو هيو. ڪي وري ائين به ٻڌائن ٿا ته هي بازار New Mosque جي اڏات جي چندي لاءِ تعمير ڪرائي وئي، جيڪا ۱۶۶۰ع ۾ اڏي راس ٿي. هن بازار ۾ ۱۰۰ کان مٿي دڪان هئا ۽ مختلف پاسن کان ڇهه دروازا هيس. هيءَ بازار ڪشادي هئي ۽ دڪانن ٻاهران پڻ سامان سڙو نظر پئي آيو.