رئيس المهاجرين بئريسٽر جان محمد جوڻيجو
خلافت عثمانيه سان يڪطرفه عشق جو علمبردار بئريسٽرجان محمد جوڻيجو، جنهن اهڙو سفر اختيار ڪيو، جنهن جي منزل نه ته اقتدار حاصل ڪرڻ هو ۽ نه ئي ناماچاري جو شوق. پنهنجي ڌن ۾ مست هي مسافر هليو هو ڪنهن نظام کي بچائڻ. هجرت جي فتويٰ جاري ٿي وئي، جنهن تي هزارين مسلمان ٻار ٻچا ڇڏي روان دوان هئا. هيءَ تحريڪ افغانستان جي عدم تعاون ڪري ناڪام ٿي وئي.سنڌ مان خلافت عثمانيه جي بچائڻ لاءِ بئريسٽرجان محمد جوڻيجو سر اڏيءَ تي کڻي نڪتو.
سسٽم يا نظام ئي سڀ ڪجهه هوندو آهي. جيڪڏهن تاريخ ۾ ڪنهن سسٽم لاءِ سچ جو آواز بلند ڪندي جان ڏني، ته اهو بئريسٽر جان محمد جوڻيجو هو. خلافت عثمانيه سان مسلمانن جي عزت ۽ آبرو پوروڇوٽ هئي. اهو سسٽم جنهن سان يورپ ۾ مسلمانن جي عزت ٿي سو، خوار ٿي رهيو هو. اجمير جي خواجه معين الدين چشتيءَ جي مزار اندر دفن ٿيل لاڙڪاڻي جي ان بيباڪ بئريسٽر جان محمد جوڻيجي سلطنت جي ٻڏندڙ ٻيڙيءَ کي بچائڻ لاٰءِ اوڻويهين جولاءِ ۱۹۲۰ع ۾ ست سئو پنجاهه مهاجرن جو قافلو وٺي ڪابل لاءِ ريل ذريعي روانو ٿيو.۱۸۸۶ع ۾ لاڙڪاڻي کان صرف ٻارهن ڪلوميٽر پري هڪ ننڍي ڳو ٺ ڌامراهه ۾ جنم وٺندڙ هن نوجوان۱۹۲۱ع ۾ هندستان ۾ وفات ڪئي. هڪ عظيم مقَصد لاءَ مرندڙ هن مجاهد کي هڪ نظام سان والهانه عقيدت هئي، اها نه ته ترڪن کي خبر آهي ۽ نه اجمير جي هوائن کي، جتي هو ابدي ننڊ ستل آهي ته سندن قافلو ڪيئن لٽيو ويو، ڪنهن لٽيو ۽ هن جو هيانءُ ڪيئن ڦاٽو. لاڙڪاڻي جي ليجنڊ ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي جي گهر طرف ويندڙ گهٽيءَ کي رئيس المهاجرين بئريسٽرجان محمد جوڻيجو جي نالي سان منسوب ڪيو ويو آهي. هيءَگهٽي بئريسٽرجان محمد جوڻيجو جي جلال آباد واري بيگار ڪيمپ ۾ افغانين جي ڪيل زيادتين کان اڻ واقف آهي. جڏهن به سنڌيالاجي وڃو ته اتي آويزان رئيس المهاجرين بئريسٽرجان محمد جوڻيجو جي تَصويرڏسڻ نه وسارجو. شيخ اياز مطابق:
ڪڏهن اڦٽ مران ته پو ٻه چار لڙڪ هارجو
ڪڏهن ڪڏهن ته سارجو ته ڪيرماڳ ۾ مئو
جڏهن به سانوڻيون اچن ڇمر الوٽ ٿي نچن
جڏهن به ڀٽ ڀٽ تي گهٽا گجي گجي وسي
جڏهن به مور ٽور ۾ ڏسو نه ڪنهن به هور ۾
جڏهن به روجهه ريجهه ۾ ڏسو اٻوجهه ريجهه ۾
تڏهن نه هيءٌ وسارجو ته ڪير سڃ ۾ ستو
تاريخ شاهد آهي ته مسلمانن جي خلافت تحريڪ سياسي فائدي بجاءِ مذهبي جوش و خروش تي مبني هئي. جڏهن ته هندو ان مان سياسي فائدا ڳولهي رهيا هيا، جيڪي خلافت تحريڪ مان ملڻ مشڪل هئا، تنهن ڪري جڏهن ڪنهن موڙ تي خلافت تحريڪ ڪامياب ٿيڻ واري هئي ته گانڌي تحريڪ ختم ڪري مسلمانن کي صدمو ڏنو. اها گانڌيءَ جي وڏي قلابازي هئي. هتي مولانا ابوالڪلام آزاد، ڊاڪٽر مختيار احمد انصاري، حڪيم اجمل خان مسلمانن بجاءِ گانڌي ۽ ڪانگريس جي حمايت ڪئي. ۽ اهڙيءَ طرح ئي پاڪستان جو بنياد پيو هو. خلافت تحريڪ جهڙيءَ عوامي تحريڪ جو مثال برصغير جي تاريخ ۾ نه ٿو ملي . ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هي تحريڪ مقصد حاصل ڪرڻ ۾ ناڪام رهي پر ان هندستان جي سياست ۽ مسلمانن جي سجا ڳي پئدا ڪئي. هن تحريڪ مسلمانن تي هيٺيان گهرا نقش ڇڏيا.
1. مسلمانن جي مايوسي
2. هندو مسلم اتحاد جو خاتمو
3. سياسي شعور جي بيداري
4. پرجوش قيادت جو اُڀرڻ
5. عالمن ۽ شاگردن جو سياست ۾ دا خل ٿيڻ
6. گانڌيءَ جي قيادت
7. داخلي مسئلن طرف توجهه