تنھائيءَ جي طاقت
ذهن کان هٽي ڪري جنت ۽ جھنم جو الڳ تصور نہ آهي. ائين سمجهو تہ ذهني ڪيفيتن جو نالو ئي ڏک ۽ سک آهي. ضروري نہ آهي تہ انسان سکن ۾ خوش رهي يا ڏک ۾ بي چين ۽ پريشان هجي. جيڪو محسوس ڪندو اُها سندس ذهني ڪيفيت هوندي. ساڳيءَ ريت گوڙ ۾ بہ هو پنھنجو ذهني يڪسوئي قائم رکي سگهي ٿو. جڏهن تہ سڪون ۾ بہ ذهني شور کيس بي سڪون ڪري سگهي ٿو. ذهني ڪيفيتن کي سمجهڻ ۽ انھن کي ماحول مطابق ترتيب ڏيڻ جو فن، خودشناسي چورائي ٿو.
اسان هڪ اهڙي سماج ۾ رهون ٿا، جتي ماحولياتي گدلاڻ سان گڏ ذهني وڳوڙ پريشان ڪريو ڇڏي. سري لنڪا ۾ مون ڪنھن بہ قسم جي ماحولياتي گدلاڻ يا گاڏين جو دونھون يا گوڙ نہ ڏٺو. ماڻھو ترتيب جي دائري ۾ هلي رهيا هئا. هر طرف سڪون ۽ ٺراءُ هو. ساڳيو سڪون چھرن تي هو. کين شين، روين ۽ رشتن کي سھيڙڻ، سنڀالڻ ۽ نئين سر منظم ڪرڻ جو ڏانءُ اچي ٿو. تڏهن اڄ سري لنڪا، سائوٿ ايشيا جو چوٿون خوشحال ملڪ بڻجي چڪو آهي.
هتي هر ماڻھو پاڻ کي ڪنھن نہ ڪنھن مونجهاري ۾ وڪوڙي ويٺو آهي. ڄڻ تہ منجهڻ ۽ منجهائڻ قومي مزاج هجي. ان جو واحد سبب هٿ ٺوڪيا مسئلا آهن، جن کان نجات جو ڪو رستو نہ ٿو ملي. گوڙ وري سمجهہ، سھپ ۽ ادراڪ کي اُسرڻ نہ ٿو ڏئي.
صنعتي دور کانپوءِ ماديت پرستي واري رجحان، ڪيترين ئي قومن کان ذهني سڪون کسي ورتو. اشتھاري روين، تورتڪ ۽ کپت واري ذهنيت، جيڪا رهيل ڪسر هئي سا بہ پوري ڪري ڇڏي. ماڻھو ذهن ۽ ماحول جي گوڙ ۾ ڪٿي وڃائجي ويا ڪا خبر ناهي! پر يورپ، ذهني ۽ جسماني نقصان کڻي ٻيھر روحانيت ڏانھن موٽ کاڌي. انساني قدرن جي بحالي سان گڏ، هنن ذهني انتشار کان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترا نوان علم دريافت ڪيا، تربيتي پروگرام ۽ ادارا متعارف ڪرايا، جنھن جي ڪري، هفتي ۾ ٻن ڏينھن جي موڪل ڪئي وئي. جيئن پنجن ڏينھن جي سخت محنت ۽ جاکوڙ کان پوءِ ٻہ ڏينھن اهڙا هجن، جنھن ۾ ماڻھو ڪنھن پرفضا مقام تي وڃي چند لمحا سڪون سان گذاري سگهي. پوءِ ڪو درياھہ جو ڪنارو هجي يا سمنڊ جون لھرون هجن، پھاڙ يا ساوڪ سان جهنجهيل علائقا هجن، جتي هو تنھا رهي سگهن. ٻن ڏينھن لاءِ ذهني آزادي ملي سگهي، جنھن ۾ ذهن تنھائيءَ کي محسوس ڪري ٻيھر سگهارو ٿي سگهي.
اسان وٽ تنھائي کان هڪ عام ماڻھو خوف کائي ٿو، جنھن ڪري ذات جي سمجهہ وارو رجحان پيدا نہ ٿي سگهيو آهي، جيڪو پنھنجي ذات جي ويجهو ناهي، اُهو ڪنھن ٻئي کي بہ سمجهي نٿو سگهي، جنھن لاءِ ماڻھوءَ کي هڪ اهڙو الڳ ماحول گهرجي، جنھن ۾ سندس ذهني اوسر ٿي سگهي.
سمورا روحاني ماهر، يوگي صوفي ۽ ڏاها، هڪ اهڙي دنيا وسائيندا آهن، جتي هو فطري زندگيءَ جو مشاهدو ڪري سگهن. ماحول جي چرپر ۽ مشاهدو، ذهني سگهہ ۽ ڄاڻ ۾ اضافو ڪري ٿو. انسان جيترو فطري ماحول کان پري هوندو، حسياتي طور تي ڪمزور ٿيندو ويندو. هونئن گهڻي ڀاڱي هتي دولت ۽ شھرت ماڻڻ لاءِ ماڻھو پنھنجو پاڻ وڃائي ٿو ڇڏي. اصل ڪاميابي اها آهي تہ مادي شين جي حصول سان گڏ هو ذهني ۽ روحاني شڪتي بہ حاصل ڪري سگهي. ان اصول تي ترقي يافتہ معاشرا عمل پيرا آهن. انفرادي خوشيءَ سان گڏ هنن اجتماعي شعور برقرار رکيوآهي. وجود جي ڄاڻ لاءِ ٽي شيون ضروري آهن احساس، ترتيب، توازن ۽ تعلق.
احساس: جنھن کي پنھنجي اندر جاڳائڻ لاءِ حواس خمسہ جي تربيت ۽ ان جو بھترين استعمال ضروري آهي. جڏهن اسان جسم اندر ٿيندڙ تبديلين کان اڻ واقف رهون ٿا تہ اسان جو ماحول سان بہ رابطو نٿو جڙي سگهي. احساس جي سگهہ جو پھريون ڏاڪو پاڻ سڃاڻڻ آهي.
ترتيب ۽ توازن: جنھن مطابق، ذهن ۽ جسم ۾ ترتيب ۽ هڪ جھڙائي پيدا ڪرڻ. جسم سان انصاف، جسماني روين، عادتن ۽ بيھڪ کي سمجهڻ انھن جي ترتيب ۽ سوچ جو توازن قائم رکڻ وغيرہ.
تعلق: تعلق، رابطي جي پهرين ڪڙي آهي، جڏهن تہ ماحول کان لاتعلقي شعور جي طاقت کي اُسرڻ نہ ٿي ڏئي. ماڻھن، شين ۽ حالتن سان تعلق اُتم سوچ ۽ گفتگو جي معيار وسيلي قائم ٿئي ٿو. خيال، تصور ۽ حقيقت جي رابطي ۽ اهميت کي سمجهڻ ضروري آهي. اها حقيقت آهي تہ جڏهن خيال سگهارو هوندو تہ خوبصورت تصور جوڙيندو، جنھن بعد اهو حقيقت جو روپ ڌاريندو آهي. جيڪڏهن ڪو ڊاڪٽر ٿيڻ چاهي ٿو تہ هو خيال ۽ تصور ۾ هم آهنگي ۽ تعلق پيدا ڪندو ۽ پنھنجي ڪوشش جا سمورا رخ ان پاسي موڙي ڇڏيندو تہ جيئن سندس خواب حقيقت بڻجي سگهي. خيال، خام شين جيان آهي ۽ تصور ان جو سانچو آهي. تصور مان عمل ۽ عمل مان مشق ۽ مھارت جنم وٺي ٿي، جنھن لاءِ يڪسوئي جي ضرورت پوندي آهي.
جيڪي معاشرہ لفظ غور ۽ فڪر (Meditation) کان واقف نہ آهن، اهي اڻ سھڪاري ٿين ٿا. غور ۽ فڪر لاءِ تنھائي گهرجي. مثال گلاب جو گل کڻي جڏهن ان جي رنگ، نرمي، بناوت يا خوشبوءِ تي غور ڪجي ٿو تہ اها سوچ جي وحدت آهي. ان کانپوءِ گلاب مان ٺھندڙ عرق ۽ شين جا فائدا ڏسجن، جيڪا سوچ جي وسعت آهي. تجزيي منجهان سمجهہ ۽ ساڃھہ جو ڏانءُ ملي ٿو. ۽ شين جي هڪٻئي سان رابطي يا تضاد جي ڄاڻ ملي ٿي. موضوع، روين ۽ نتيجن جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري سگهجي ٿي. ان سان پرک جي صلاحيت پيدا ٿئي ٿي. غور فڪر مان ئي وجودي ڄاڻ جو جوهر جڙي ٿو. ذاتي تجزيي جي صلاحيت اُسري ٿي.
ھنگامن ۽ آوازن جي گوڙ ۾ پناھہ وٺڻ وارا سماج اندر جي خوف، احساس محرومي ۽ احساس ڪمتري جو شڪار هوندا آهن. شين جي حقيقت کي اصليت سميت قبول ڪرڻ کان انڪار ڪندا آهن. کين خوشامدي رويا وڻن ٿا، جو اهي ڪوڙ جي خوشنما گلدستي ۾ پوئي کين پيش ڪجن ٿا. خوشامد پسند ماڻھن کي تنقيدي عمل ناهي وڻندو؛ ۽ تنقيد کان سواءِ شخصيت جي اصلاح ناممڪن آهي. خوشامد کي پسند ڪرڻ وارو بہ احساس محرومي جو ماريل اهو شخص آهي، جيڪو وچ جو ننڍو رستو اختيار ڪري ڪاميابي حاصل ڪري ٿو. ان ڪري پيدا ٿيندڙ ندامت جي احساس کان بچڻ لاءِ خوشامد جي آڙ ۾ پناھہ وٺڻ تي مجبور ٿئي ٿو. ماڻھو ندامت ۽ احساس جرم کان فرار حاصل ڪرڻ لاءِ بہ ميڙ ۾ پناھہ وٺندا آهن. انتشار، منفي روين جي ضرورت آهي. جڏهن تہ ڌمچر ۾ تخليقي صلاحيتون ضايع ٿي وڃن ٿيون. سچ انسان جي ذهن ۽ ڪردار جي تعمير ڪري ٿو.
سچ تہ اهو آهي تہ تخليق، انتشار سان وڙهڻ جي سگهہ رکي ٿي. تخليقي سگهہ لاءِ وري اڪيلائي گهرجي. ڪنفيوشس چواڻي تہ: Silence is a friend who will never betray. (تنھائي ڪنھن سچي دوست جيان ڪڏهن بہ دوکو نٿي ڏئي). چارلس ڊڪنس جي ميلن تائين اڪيلي سِر پنڌ ڪيترائي ناول سرجيا، جن ۾ Great Expectations پڻ شامل آهي. ٽيگور، سانت جي سگهہ حاصل ڪرڻ لاءِ جهنگن، ٻيٽن ۽ خاموش جڳھين تي وڃي رهندو هو. وليم ورڊز ورٿ شاعريءَ کي تنھائيءَ جي نعمت (Bliss of Solitude) سڏي ٿو. شيخ اياز، ساڌ ٻيلي جو رخ ڪندو هو تہ ڪڏهن ڪارونجهر وڃي وسائيندو هو. ڇو تہ تخليقي قوت، سرجڻھار جو هڪ ڳجهو معاملو آهي. هن جي اندر جي اُڌمن جي اُپٽار آهي. تخليق، کيس لاشعور ڏانھن ڇڪي ٿي وٺي. تخليقڪار لاءِ گوڙ ۾ رهندي اعليٰ پائي جي تخليق سرجڻ ناممڪن ٿيو پوي.
فطرت جي مختلف پھرن جي سانت ۽ ساهيءَ ۾ انوکي رمز شامل آهي. جيئن شام جو پھر يا رات جو موٽي اچڻ. يا رات جي پوئين پھر جي تعميري ننڊ جو سڪون. فطرت بہ وقفن دوران ماٺ ۾ ويڙهجيو وڃي. سياري جي مند جنھن جو بھترين مثال آهي. سياري جي شام کانپوءِ رات، پنھنجائپ جي احساس ۽ شعوري جاڳرتا سميت گذري ٿي. سياري جي موسم ۾ سال جي پڄاڻي ٿئي ٿي. ان دوران زمين جو مزاج بدلجي ٿو. سندس ڳڀ ۾ ڪيئي سلا ساھہ کڻن ٿا. زمين ساوڪ جو خواب ڏسي ٿي. سڄو ماحول تخليق جي خوشبوءِ سان واسجي وڃي ٿو. انھن ئي ڏينھن ۾ انساني شعور بہ سوچ جي اصليت ڏانھن موٽ کائي ٿو. ماڻھو پاڻمرادو پاڻ سان ڳالھائڻ لڳي ٿو. ڪارل يونگ جي هيءَ ڳالھہ سچ لڳي ٿي تہ: ”توهان جو تصور ان وقت واضح ٿيندو جڏهن توهان دل اندر جهاتي پائي ڏسندو جيڪو ٻاهر نھاري ٿو، سو خواب ڏسي ٿو. جيڪو من ڏانھن ڏسي ٿو، جاڳرتا ماڻي ٿو.“ حقيقت اها آهي تہ اها گھري نظر، بصيرت جي سگهہ رکي ٿي.
سال جا آخري ڏينھن آهن، نئين سال جا نوان عھد ۽ نوان ارادا هئڻ گهرجن. جيئن اسان ايندڙ سال ۾ مصروفيتن مان وقت ڪڍي تعميري تنھائيءَ مان، ذهن ۽ جسم جي وحدت لاءِ ڪو نئون دڳ ڳولي سگهون!