ذهني پيڙا تخليقي سگهہ وڌائي ٿي
ڊپريشن ۾ وڪوڙيل ماڻھوءَ جو ذهن پنھنجي ڪارڪردگي معمول مطابق ڏيکارڻ لاءِ تڪڙو ڪم ڪري ٿو، جنھن سبب تخليق سرجي ٿي. ان عارضي جو شڪار ماڻھو ان ڪيفيت مان ٻاهر نڪرڻ لاءِ وسيلي طور مختلف طريقا اختيار ڪري ٿو. تخليقي عمل ذهني بيماريءَ جو بھترين حل آهي ڇاڪاڻ تہ تخليق ذهن جي اونداهيءَ سان وڙهڻ جو ڏانءُ رکي ٿي. چارلس ليمب، جان ڪيٽس، پڪاسو، وان گو، ارنيسٽ هيمنگوي، سلويا پاٿ، ليو ٽالسٽاءِ، ورجينيا وولف، جون ايليا، سعادت حسن منٽو، سارا شگفته، ثروت حسين، ميرا جي، ماٺيڻو اوٺو ۽ علي مھدي ذهني پيڙائن ۾ مبتلا رهيا.
اسڪزو فرينيا هڪ پُرتخيل ذهني بيماري آهي، جيڪا تخليقي فن جي ويجهو آهي. هن بيماريءَ کي شيزوفرينيا بہ چيو وڃي ٿو. هن وقت سڄو سماج ڪيترين ئي ذهني بيمارين ۾ ورتل آهي. انھن بيمارين ۾ ڊپريشن، اينگزائٽي، هسٽيريا، فوبيا ۽ اسڪزوفرينيا وغيرہ شامل آهن. هي بيماري موروثي هئڻ سان گڏ ناسازگار ماحول جي پيداوار ٿئي ٿي. ذهن ۾ رونما ٿيندڙ ڪيميائي تبديليون، مغز ۾ گري ميٽر (جنھن وسيلي ذهن کي معلومات ملي ٿي) جي اڻاٺ ذهني عارضي جو سبب بڻجن ٿا.
اسڪزوفرينيا جي مريضن جو حقيقت جي دنيا سان رابطو ڪٽجي وڃي ٿو. ڇاڪاڻ تہ مختلف وهم، وسوسا، شڪ، غلط فھميون کين وڪوڙي وڃن ٿيون ۽ هو روزمرہ جي معاملن کان ڪٽجي وڃن ٿا. سندن رشتن ۽ رابطن ۾ وڳوڙ پيدا ٿي وڃي ٿو. مريضن کي ان ڪيفيت ۾ خيالي شڪليون نظر اچڻ لڳن ٿيون. اهي ڏيکارا، آواز ۽ علامتون بي بنياد ٿين ٿا. ڇاڪاڻ تہ انھن ڪيفيتن کي جنات سان منسوب ڪيو وڃي ٿو. مريض تصور جي هڪ عجيب ۽ پراسرار دنيا ۾ هليو وڃي ٿو، اهي وهم ۽ مغالطا مريضن کي تنھا ڪري ڇڏين ٿا. اهڙي حالت ۾ ڪجهہ مريضن کي ڪنھن مشھور شخصيت سان محبت ٿي وڃي ٿي.
ڪجهہ ماڻھو پاڻ کي ماورائي طاقت، علم ۽ فرضي ڪاميابين جو مرڪز سمجهندا آهن. اهي ماڻھو ويجهن رشتن تي شڪ ڪن ٿا ۽ کين ٻين مان بري ورتاءَ جي شڪايت رهي ٿي. کين اهو محسوس ٿيندو آهي تہ ماڻھو سندن خلاف سازشون سٽي رهيا آهن ۽ کيس نقصان پھچائڻ ٿا چاهين. انھن مريضن کي مختلف بيمارين جو وهم بہ ستائيندو رهي ٿو. منتشر ذهن سبب سندن گفتگو ۾ ربط قائم نہ ٿو رھي ۽ هو پاڻ سان ڳالھائيندا رهن ٿا. جڏهن تہ هو ماحول کان لاتعلق ۽ رشتن کان بي حس نظر ايندا آهن. ان دوران سندن تعليم ۽ ڪم جي ڪارڪردگي تمام گهڻي متاثر ٿئي ٿي. اهي صفائي سٿرائي ۾ بہ دلچسپي نٿا رکن ۽ روزمرہ جي ڪمن ڪارين ۾ عدم دلچسپي سبب بيزاري ۾ مبتلا ٿي وڃن ٿا.
گهڻو ڪري ذهني بيماريءَ جو سبب احساس محرومي آهي. جڏهن ذهني ويڇا وڌي وڃن ٿا، پنھنجائپ رخصت ٿي وڃي تہ پوءِ انسان جي ويڳاڻائپ ذهني مرض جو روپ ڌاري وٺي ٿي. ويھہ سال اڳ ڊاڪٽر ڪينڊس پرٽ سائيڪو نيورو اميونالاجي جو بنياد وڌو. ذهن منفي آهي تہ نيورونز (پيغام رسائيندڙ اعصابي جزا) منفي پيغام جسم جي تمام جيوگهرڙن تائين پھچائين ٿا، جنھن جي ڪري انساني جيو گهرڙا تباھہ ٿيڻ لڳن ٿا. پوءِ انسان، ذهني، جسماني ۽ روحاني بيمارين جو شڪار ٿئي ٿو. اهو ئي سبب آهي تہ ذهني مونجهارا منفي سوچ ۽ پريشاني مھلڪ بيمارين جو سبب بڻجن ٿا.
اها ئي ساڳي سوچ قديم صوفين جي آهي تہ انسان کي مثبت سوچ ۽ رويا اختيار ڪرڻ گهرجن تہ جيئن جسم ۾ ساھہ جو سرشتو متاثر نہ ٿئي. غلط سوچ تباهيءَ جو رستو آهي. زندگي انسان جي سوچ جو عڪس آهي. وقت تي تشخيص نہ ٿيڻ ڪري نفسياتي مرض شدت اختيار ڪري وڃي ٿو. اهڙن مريضن کي جن جو سايو يا ماورائي اثر ڄاڻايو وڃي ٿو. سنڌ جي اڪثر عاملن جا آستانا اهڙن ذهني مريضن سان آباد آهن.
انساني ذهن ۾ ملين نيورو سيلز آهن، جيڪي ذهني ڪارڪردگيءَ ۾ ڀرپور حصو وٺن ٿا. اهي اعصابي جيوگهرڙا (نيورو سيلز) هڪ ٻئي سان رابطي ۾ رهن ٿا. ان طريقي ڪار کي Synapses چيو وڃي ٿو. اهو نيورونز جو ڳڙھہ آهي، جيڪو اعصابي نظام کي فعال ۽ متحرڪ رکي ٿو، جيڪو تجربي ۽ يادگيريءَ سان سلھاڙيل آهي. وڌيڪ سنيپسز جو مطلب مؤثر رابطو ۽ ذهن جي بھتر ڪارڪردگي آهي ۽ اهي کربن جي تعداد ۾ ذهن ۾ موجود رهن ٿا.
انساني ذهن ٻن حصن ۾ ورهايل آهي ۽ هر حصي جو الڳ ڪم ۽ ذميواريون آهن. ساڄو حصو موسيقي، سُڃاڻپ، اظھار، تخليق، تصوراتي طاقت، وجدان، روحانيت، خواب، جذبات ۽ تخليقي سگهہ سان واسطو رکي ٿو. جڏهن تہ کاٻو پاسو زبان جي سکيا، تجزيو، سوچ، منطق، حقيقتن ۽ ترتيب سان ڳنڍيل آهي. ساڄي پاسي جي ذهن جو منفرد ڪيميائي اثر آهي. اسڪزو فرينيا جي مريضن جو ساڄو پاسو متحرڪ ٿئي ٿو. جنھن جي ڪري هڪ تخليقڪار جيان سندن تخليقي صلاحيت وڌي وڃي ٿي. انھن مريضن ۽ تخليقڪارن جي دماغ ۾ موجود Thalamus ۾ پروٽين جو تعداد گهٽ ٿئي ٿو، جن وسيلي ذهن تائين تڪڙي معلومات پھچي ٿي. ڊوپامين رسيپٽرز، منتشر خيالن جو سبب بہ ٿين ٿا. هڪ تخليقڪار جا خيال منتشر رهن ٿا. انڪري متنشر ذهن تخليق جو باعث بڻجي ٿو. ٻئي پاسي اسڪزوفرينيا جي مريضن جا خيال، وهم، وسوسا پڻ تخليق جي زمري ۾ اچن ٿا. ادب جو هڪ وڏو حصو منتشر سوچ، پرفريب تصور، وهم، وسوسن ۽ غير حقيقي سوچ تي مشتمل آهي. جيئن انگريزيءَ جي رومانوي شاعر سيميوئل ٽيلر ڪولرج جي جڳ مشھور نظم ”قبلائي خان“ محض ڏينھن ڏٺي جي خواب تي مشتمل آهي. شيڪسپيئر جا ڊراما ماورائي ڪردارن سان ڀريل آهن. انگريزي مشھور مضمون نگار چارلس ليمب جو مضمون ”ڊريم چلڊرن“ ۾ هڪ غير شادي شدہ شخص تصوراتي ٻارن سان گڏ رهي ٿو.
يورپ ۾ اهو بہ سوال اٿاريو ويو هو تہ ڪن مريضن جا ڏيکارا ۽ وهم ۽ نظر ايندڙ چهرا ڪٿي روحاني علامتون نہ هجن. ان ڏس ۾ پيراسائيڪالاجي جي ماهرن جو چوڻ آهي تہ ڪن ماڻھن ۾ غير معمولي صلاحيت Psychic Ability)) ٿئي ٿي. اڪثرماڻھو روحانيت کي فقط مذھب سان منسوب سمجهن ٿا جڏھن تہ روح جي دنيا مخصوص نظريي جي محتاج نہ ھوندي آھي. سندن خيال مطابق: ”بديءَ جون قوتون آسيب يا برا اثر ذهني وڳوڙ ۾ مبتلا منفي سوچ رکندڙ ماڻھن تي حاوي ٿين ٿا.“ يورپ ۾ جنن جي ٽوڙ جو هڪ حل ٽھڪن وسيلي علاج (Laughter Therapy) آهي. سوال اهو ٿو پيدا ٿئي تہ خوشحال گهرن ۾ آسيب جو ذڪر ڇو نٿو ٿئي؟
ذھني ۽ جسماني بيماريءَ ۾ ورتل ماڻھوءَ ۾ هڪ روحاني سگهہ ٿئي ٿي. جيڪو ماڻھو تڪليف ڀوڳي ٿو، اهو ذهني طور تي سگهارو ٿئي ٿو. جيئن خالي پيٽ کي روحاني طاقت جو مظھر سمجهيو وڃي ٿو. صوفين چواڻي تہ: ”ذهني ۽ جسماني تڪليف جسم ۽ روح کي شفاف ۽ خالص بڻائي ٿي.“ اسڪزوفرينيا جي مريضن ۾ روحاني خاصيت ٿي سگهي ٿي. ڇو تہ هو شعوري طور تي حال کان ڪٽجي وڃن ٿا ۽ سندن لاشعور متحرڪ ٿي وڃي ٿو. لاشعور بہ ساڄي پاسي واري دماغ جي حصي سان تعلق رکي ٿو ۽ ساڄو دماغ وجدان، تصور ۽ روحانيت جو ترجمان آهي. هڪ صوفي يا وليءَ جو بہ لاشعور وڌيڪ فعال ٿي وڃي ٿو. روحانيت، لاشعوري عمل آهي. جڏهن تہ صوفي شاعري ۽ تصوف جي رمز پڻ لاشعوري وارتا آهي. بزرگن جا خواب، بشارتون ۽ پيشنگوئيون ساڄي ذهن جا ڪرشما آهن. لاشعور، ديوانگي جو مظھر آهي، جيڪو ماڻھو لاشعور جي ور وڪڙن مان نڪري وڃي ٿو سو دانا ٿيو پوي. ٻي صورت ۾ ديوانو يا مجذوب چورائيندو. سمجهہ ۽ ديوانگيءَ جي وچ ۾ هڪ باريڪ وڇوٽي آهي. ان ڪري اهڙن ماڻھن جي لفظن ۽ دعا ۾ اثر ٿئي ٿو. اها ذهن جي طاقت آهي، جنھن کي جديد دنيا ”مائنڊ پاور سائنس“ چئي ٿي. اڄ جي دنيا وهمن ۽ وسوسن ۾ ويڙهجي وئي آهي، جتي سچائي، وهم ۽ ڪوڙ کي دائمي حقيقت سمجهيو وڃي ٿو. اهي ديوانا، چريا، يا مجذوب ڪنھن خول ۾ بند نہ آهن، پر اهي باشعور انسانن جي بناوٽ ۽ اداڪاريءَ کان بي خبر آهن.
سچ تہ اهو آهي تہ دنيا کي تباھہ باشعور ماڻھو ڪري رهيا آهن، جن جي احساس جي روشنيءَ سان دنيا قائم آهي، انھن کي چريائپ ۽ ديوانگيءَ جو خطاب ڏنو وڃي ٿو.