ادراڪي خلل
روزمرہ جي ڪمن ڪارين لاءِ سمجهہ ۽ ترت فيصلي جي ضرورت پوي ٿي، جنھن لاءِ عام حس (Common Sense) جو هجڻ تمام ضروري ٿيو پوي، جنھن وسيلي ماڻھو وقتي طور تي غلط يا صحيح معاملي کي پرکي سگهي ٿو. پر جيڪڏهن حواس خمسہ صحيح طور تي ڪم نہ ٿا ڪن تہ ادراڪي خلل جھڙوڪه: وهم، فريب ۽ قياس آرائي جنم وٺي ٿي. ادراڪي خلل جا ڪيترائي قسم آهن. جن مان هڪ قسم ’نظر جو فريب‘ (Hallucination) بہ آهي، جنھن ۾ حواس خمسہ جو اصلي ڪم متاثر ٿئي ٿو، جنھن ۾ ڏسڻ، ٻڌڻ، چکڻ ۽ محسوس ڪرڻ جو انداز بدلجي ٿو. ننڊ يا جاڳ ۾ بہ ماڻھوءَ کي ڪابہ اهڙي شيءِ محسوس ٿي سگهي ٿي، جنھن جو حقيقت سان واسطو نہ هجي. مثال ڪو ماڻھو ائين سمجهي تہ ڪير کيس سڏي رهيو آهي. يا گهنٽيءَ جو آواز ٻڌڻ ۾ اچي. ادراڪي خرابين ۾ وهم هڪ منجهائيندڙ صورتحال ٿئي ٿي. سمورين نفسياتي بيمارين ۾ وهم، خوف ۽ خودفريبيءَ جو عمل دخل رهي ٿو. پر ڪن بيمارين ۾ وهم جو ٻوٽو وڌي وڻ ٿئي ٿو. جن ۾ Schizophrenia بہ شامل آهي. جنھن کي اسڪزو فرينيا بہ سڏيو وڃي ٿو. اها هڪ اهڙي بيماري آهي، جنھن ۾ ادراڪي خلل انتھا تائين پھچندي نظر اچي ٿو. ان بيماريءَ ۾ فرد جي سوچ، احساس، ڪيفيت ۽ ڪردار شديد متاثر ٿين ٿا. هو فطري طور تي غير منظم محسوس ٿيندو. سندس گفتگو ۾ ڪوبہ تسلسل نظر نہ ايندو. ڳالھيون غير حقيقي ۽ يڪسوئي ڇڙوڇڙ هوندي. سماجي سرگرمين سان گڏ سندس تعليم يا ڪاروبار بہ سخت متاثر ٿيندا. اهي مريض هڪ خيالي دنيا ۾ رهڻ لڳن ٿا. خود فريبي (Dellusion) ۾ مبتلا ٿي وڃڻ سبب، سندن تعلقات تي منفي اثر پوي ٿو. ان قسم جي ادراڪي خلل ۾ آواز ٻڌڻ ۾ ايندا آهن. ۽ شڪليون يا ڏيکارا تصور ۾ پيا ڦرندا آهن، جن کي آسيب ورتل قرار ڏيئي کين پيرن فقيرن، مزارن ۽ جعلي عاملن ڏانھن وٺي وڃبو آهي. شاھہ يقيق، گاجي شاھہ، سعدي موساڻي ۽ ٻين درگاهن تي اهڙا ڪيترا ذهني مريض نظر ايندا آهن. عطائي ڊاڪٽر جيان، نقلي عامل ۽ روحاني ماهر، سنڌ جي سٻاجهن ماڻھن کي لٽي ڦري رهيا آهن. ادراڪي خلل جو سبب شيزوفرينيا، الزائمر ۽ ڊمينشيا بيماريون پڻ ٿين ٿيون.
وهم کان علاوہ بہ ادراڪي خلل ۾ ٻيون ڪيفيتون اچن ٿيون، جيئن دنيا کي غير حقيقي يا اجايو سمجهڻ، نظرانداز ٿيڻ جي شڪايت يا اجايون غلط فھميون پيدا ٿي پوڻ اهي صورتون آهن، جن ۾ فرد ماحول ۽ حالتن جو صحيح ڪاٿو ڪرڻ ۾ ناڪام ثابت ٿئي ٿو، جنھن جي ڪري شڪ، بي يقيني ۽ وهم جو شڪار ٿي وڃي ٿو.
خود فريبي بہ سوچ جي تضاد جو قسم آهي، جيئن: نظر جو فريب (Illusion). ان صورتحال ۾ ماڻھو پاڇن جي فريب ۾ مبتلا ٿي وڃي ٿو. جيئن رُڃ، پاڻيءَ جو ڏيک ڏيئي. يعني جيڪا شيءِ ظاهري طور تي نظر اچي ٿي ان جي باري ۾ غلط تصور قائم ڪرڻ، روزمرہ ۾ ڪيئي رويا ۽ واقعا غير حقيقي سوچ تي ٻڌل ٿين ٿا. حقائق کي بگاڙي پيش ڪرڻ انساني فطرت آهي.
فريب، غلط عقيدو يا غلط فھمي (Delusion)، اسان جي زندگيءَ ۾ ڪيترن ئي غلط قسمن جا عقيدا، رسمون ۽ رواج شامل ٿي ويا آھن، جن جو حقيقت سان ڪوبہ واسطو نظر نہ ٿو اچي. پرک جو غلط پيمانو سماجي زندگيءَ ۾غلط فھميون پيدا ڪرڻ جو باعث بڻجي ٿو. جيئن تہ اسان وٽ اڪثر ماڻھو توهم پرستيءَ جو شڪار آهن. پنھنجن انھن انڌن عقيدن جي ڪري، ھو گهرن جو سامان، زيور ۽ سڄيءَ عمر جي جمع پونجي وغيرہ کپائي نقلي پيرن ۽ عاملن جون فرمائشون پوريون ڪن ٿا. اڄڪلھہ ٻھراڙين ۾ ماڻھو، ڪاري ڪامڻ (Hepatitus C) جو علاج بہ ڦيڻن ۽ دعائن وسيلي ڪرائي رهيا آهن.
ڪيتريون طبي بيماريون بہ ذهني ڪيفيت جي پيداوار ٿين ٿيون، جن ۾ جذباتي مسئلن سبب جسماني عارضا (Psychosomatic) لاحق ٿيندي، ويڳاڻائپ ۾ اضافو ٿئي ٿو. روين جي بدصورتي سبب ماڻھو فراريت اختيار ڪن ٿا يا ڪنھن پناھہ جي ڳولا ۾ پيا ڀٽڪندا. اجاين بيمارين جي خبط (Hypochondriasis) ۾ مبتلا ماڻھو، صحت جي باري ۾ هروڀرو فڪرمند رهندا آهن. اجايو وهم هوندو اٿن تہ کين ڪا خطرناڪ بيماري لاحق ٿي چڪي آهي، جنھن ڪري اڪثر ڊاڪٽرن جي ڪلينڪس يا اسپتالن جا چڪر ڪاٽيندا آهن. صحت جي باري ۾ معلومات رکندڙ ماڻھو، جڏهن بہ اخبار يا ڪنھن ميگزين ۾ صحت جي ڪنھن مسئلي جي باري ۾ پڙهندا تہ ان عارضي کي پنھنجي ذات سان منسوب ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن.
هونئن تہ هڪ عام ماڻھو بہ اڪثر شڪ يا غلط سوچ جو شڪار ٿي وڃي ٿو، پر اهي ڪيفيتون عارضي هونديون آهن. ڪابہ مستقل ڪيفيت، جيڪا ماڻھوءَ جي شخصيت جو تاثر بگاڙي يا چوڌاري رهندڙ انسانن لاءِ پريشاني جو سبب بڻجي وڃي تہ اها ذهني عارضي جي نشاندهي ڪري ٿي.
هاڻ سوال اهو ٿو پيدا ٿئي تہ انھن ڪيفيتن کان نجات ڪيئن حاصل ڪجي؟
ڪي مثبت رويا ٻار کي شروع کان سيکارڻ گهرجن. جيئن تخليقي ڪمن ۾ بھرو وٺڻ يا مصروف رهڻ. انسان لاءِ سڀ کان هاڃيڪار معاملو خالي ذهن آهي. هر ذهني بيماريءَ جي جڙ فرصت ٿئي ٿي. پراڻن وقتن ۾ ڇوڪرين کي ڀرت ڀرڻ، سلائي ڪرڻ يا رلي ٺاهڻ سيکاريو ويندو هو. ڪتاب پڙهڻ، باغباني ڪرڻ، ضرورتمند ماڻھن يا بيمارن جو خيال رکڻ وغيرہ بہ اهي مشغلا آهن، جيڪي ذهن کي مصروف رکن ٿا. اسان وٽ خبر نہ آهي ڇو ڪم ڪرڻ کي عار سمجهيو وڃي ٿو. جيئن گهر جو ڪم ڪار يا ڀرت ۽ سلائي وغيرہ کي دقيانوسي ڪرت جڏهن تہ گهمڻ ڦرڻ، هوٽلنگ يا شاپنگ ڪرڻ کي سٺي مشغلي طور ڏٺو وڃي ٿو.
يورپ ۾ صورتحال ابتڙ آهي. هو ماڻھو ’پراڻين شين کي ٻيھر ڪارآمد بنائڻ‘ Recycling)) تحت گهرن ۾ غير استعمال ٿيندڙ شين مان ضرورت جون شيون ٺاهين ٿا. کين پنھنجا ڪم پاڻ ڪرڻ جي عادت ٿئي ٿي، جنھنڪري کين نوڪر بہ نٿا رکڻا پون. اسان وٽ نوڪر رکڻ امارت جي علامت آهي. ائين يورپ ۽ آمريڪا ۾ عورتون سياري لاءِ سويٽر ۽ سوڙيون پاڻ ٺاهينديون آهن. آمريڪا ۽ يورپ ۾ سوڙ ٺاهڻ کي اجتماعي سرگرميءَ طور سرانجام ڏنو ويندو آهي، جنھن ۾ گهر جا ٻار، نوجوان ڇوڪريون ۽ ڇوڪرا حصو وٺندا آهن، جنھن دوران گفتگو ۽ کل ڀوڳ جو سلسلو بہ پيو هلندو آهي. آئرلينڊ ۾ ان کي Quilting جڏهن تہ آمريڪا ۾ Quilting bee سڏيو وڃي ٿو. اهو ڪم بلڪل اسان جي ٻھراڙيءَ جي گهرن ۾ رلين ٺاهڻ وانگر ئي آهي. ٻھراڙين ۾ بہ اڄڪلھہ اهي گڻ نہ رهيا آهن.
ٻھراڙي جي زندگي بہ آهستي آهستي بناوٽي روين جو شڪار ٿي رهي آهي. ان کان علاوہ يورپ ۾ ڪچن گارڊنز آهن، جن ۾ ماڻھو پاڻ ڀاڄيون، ميوا ۽ جڙي ٻوٽيون پوکين ٿا. يورپ ۽ ايشيا جي تاريخ، جنگين۽ اڻ وڻندڙ واقعن سان ڀري پئي آهي. پر ماڻھن کي خود رحمي مان ٻاهر نڪري زندگي ۽ ڪمن ڪارين ۾ پاڻ دلچسپي وٺڻي پئي.
اڄ صورتحال اها آهي تہ ماڻھن کي هر شيءِ هٿراڌو گهرجي. جيڪو فرصت جو وقت آهي ان ۾ گلا غيبت ۽ پرائي پچار جھڙن غير انساني رجحانن ۾ مشغول ٿي ويندا. کين ذهني صحت جو خيال رکڻ لاءِ، پنھنجي اندر پاڻ ڀرائي پيدا ڪرڻي پوندي. ٻارن توڙي وڏن لاءِ رانديون، جسماني مشقون ۽ اجتماعي سرگرميون تمام ضروري آهن. ٻيءَ صورت ۾ ماڻھو سماج کان ڪٽجي ويڳاڻو ٿي ويندو. ٻئي پاسي ميڙ ۾ رهڻ سبب هن ۾ سھپ ۽ سھڪار جھڙيون وڻندڙ خوبيون پيدا ٿين ٿيون. فعال رابطي جي اڻاٺ سبب، سماجي زندگي ۾ ذهني ويڳاڻائپ وڌي آهي.
موروثي ذهني بيمارين کان علاوہ، ذهني پيڙا جو سڀ کان وڏو سبب ادراڪي خلل ٿئي ٿو. منتشر سوچ، هٿيار وانگر مھلڪ ٿئي ٿي. اهڙا ٻار يا نوجوان جلد غلط صحبت ڏانھن مائل ٿين ٿا. جڏهن اهي مختلف قسمن جا نشا ڪرڻ لڳن ٿا تہ منجهن ادراڪي خلل ظاهر ٿيڻ لڳي ٿو، جن ۾ ڪوڪين، هيروئن يا ايل. ايس. ڊي وغيرہ نشي جون عام قسمون آهن. انھن نشي وارين دوائن ۾ LSD (Acid) اهڙو نشو آهي، جيڪو سندن حقيقت پسندي واري سوچ کي بگاڙي ٿو ڇڏي. ان قسم جو نشو واپرائيندڙ حقيقت جي دنيا مان نڪري وهم، وسوسن ۽ خوف جي هڪ عجيب دنيا ۾ داخل ٿي وڃن ٿا. ڪو بہ نشو خوشي يا خوف جي وسيلي مختلف ڪيفيتن کي اڀاري ٿو. نشو، فراريت پسنديءَ جو ردعمل آهي.
فراريت تي ٻڌل رويا ان وقت اُسرن ٿا جڏهن ماڻھو پنھنجي سوچ ٻين تي مڙهڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ٻالڪپڻي جو دوران حوالي سان تمام حساس ٿئي ٿو. مار سبب ٻار جي عزت نفس مجروح ٿئي ٿي. اجائي روڪ ٽوڪ يا والدين ۾ نااتفاقي سندن سخت رويا ٻارن اندر فراريت پسندي واري سوچ کي فروغ ڏين ٿا.
والد جو ڪردار، ٻارن جي ذهني اوسر لاءِ وڏي اهميت رکي ٿو. والد سان ويجهڙائي ۽ پنھنجائپ ڀريو رشتو ٻارن کي ذهني طور تي سگهارو بڻائي ٿو. دنياداري نڀائڻ يا پيسي ڪمائڻ جي لالچ ۾ پيءُ ٻارن کان پري رهي ٿو. ان ڪري ٻارن ۽ والد جي رشتي ۾ وٿي پيدا ٿئي ٿي. ٻي ڳالھہ اها تہ جيڪڏهن والدين، عملي سوچ ۽ دور انديشيءَ کان پري آهن تہ پوءِ سندن ٻار غلط صحبت اختيار ڪرڻ ۾ دير نٿا لڳائين. ٻارن کي لفظن سان نہ پر مثالي روين سان تبديل ڪري سگهجي ٿو.
اڳي ٻھراڙين ۾ پروليون ۽ ڳجهارتون مروج هيون. اهي ذهني مشقون فردن کي حسياتي طور تي سجاڳ رکنديون هيون. حساب، معما، ڪراس ورڊ يا ان قسم جون ذهني رانديون ادراڪ جي فعاليت ۽ حڪمت عمليءَ جو هنر جوڙڻ جو ڪارڻ هيون. فطري ماحول ۽ ذاتي مشاهدي کان بغير، ذاتي سمجهہ متاثر ٿئي ٿي. حواس خمسہ ان وقت بھتر ڪارڪردگي ڏيکارين ٿا، جڏهن انھن جو ڪارائتو استعمال ڪيو وڃي.